«مردم نیازمند عدل حاکمند، نه ظاهر او!»

قرار گرفتن حضرت امام رضا (علیه ‌السلام) در جایگاه ولایت‌عهدی تحمیلی مأمون عباسی، و برخی اقتضائات که پیوند هر چند ظاهری با دستگاه خلافت مأمون پدید می‌آورد، از ناحیه‌ی برخی کسانی که نه فهم درستی از حقایق دین داشتند و نه شناخت درستی از حضرت امام رضا(علیه السلام)، پرسش‌هایی را متوجه آن حضرت می‌کرد که چرا وضع ظاهری وی زاهدانه و همراه با ساده ‌زیستی کامل نیست؟
این پرسش طبعاً و عمدتاً از سوی کسانی بود که درک و عقل خود را تحت سیطره چشم ظاهر‌بین خود قرار داده و فهم درستی از آنچه پیرامون آنان در جامعه می‌گذرد ندارند. چنان که یک بار گروهی از صوفیان در خراسان پیش حضرت آمدند و - با اشاره به اینکه مأمون در میان امت اسلامی و پس از آن در میان اهل بیت، تو را شایسته‌ ترین فرد دید و خواست که خلافت را به شما برگرداند، اما امت اسلامی نیازمند پیشوایی هستند که غذای ناگوار بخورد و لباس نا ملایم بپوشد و بر الاغ سوار شود و به عیادت بیمار رود- به روش امام(علیه السلام) خرده‌گیری کردند.
اما حضرت امام رضا(علیه السلام) با اشاره به یوسف پیامبر(علیه السلام) که لباس‌های دیبا و زربفت می‌پوشید و بر بالش‌های آل ‌فرعون تکیه می‌زد و داوری می‌کرد، فرمود:«آنچه خواست دیگران از امام است قسط و عدل وی است. که وقتی سخن گفت راست بگوید، و وقتی داوری کرد عدالت بورزد، و چون وعده داد به آن عمل کند.» (بحار الانوار، ج49 ص275)
چنان که حضرت همین سخن را در پاسخ به گفته‌ی یکی از علاقه‌ مندان خود فرمود.
عباس بن هلال شامی همراه با عرض ارادت به امام، به نوع نگاه مردم اشاره کرد که وقتی کسی غذای ساده می‌خورد و لباس ناملایم بر تن می‌کند و افتادگی می‌ورزد، چقدر مورد توجه آنان قرار می‌گیرد و از او خوششان می‌آید!
او با این بیان، نگاه بخشی از جامعه را بازگو کرد که گویا روش حضرت برای آنان مایه‌ی سوال و چه بسا اعتراض بوده است. مردمی که پیش از آنکه افراد را در رفتار و کردار و امانت‌داری و صداقت بشناسند و بیازمایند و حاکمان را پیش از آنکه در مردم‌داری و تدبیر و راستگویی و عدالت و پای‌بندی به وعده‌ها و برنامه‌ها و شعارها و ادعاها و رعایت ضوابط و قوانین حاکم بشناسند و بیازمایند، دل به ظواهر گفته‌ها و ادعاها و خورد و خوراک و الفاظ جذاب و ظاهرسازی‌های فریبنده آنان می‌بندند و همان را نیز ملاک داوری در باره دیگران قرار می‌دهند.
امام(علیه السلام) در روایت دوم، ضمن اشاره به وضع یوسف پیامبر(علیه السلام) خاطرنشان ساخت که مردم به چگونگی لباس یوسف نیاز نداشتند، بلکه نیازمند«عدل» او بودند. و بعد افزود:
« و انّما یحتاج من الامام فی ان اذا قال صدق و اذا وعد انجز و اذا حکم عدل؛ آنچه در امام مورد نیاز است این است که وقتی سخن گفت راست بگوید، و وقتی وعده داد به آن عمل کند، و آن گاه که قضاوت کرد عدالت ورزد.» (کافی، ج6،ص453)
و این نشان می‌دهد که نه تنها جریانی کج ‌اندیش به عنوان صوفیه با نگاه ظاهربین خود، به آنچه در نظام به اصطلاح اسلامی عباسیان می‌گذشت و آنچه از سرمایه مادی و معنوی جامعه به تاراج می‌رفت توجه لازم نداشتند و ارزش‌های واقعی یا مهمتر را به حاشیه رانده و به ظواهر دل خوش کرده بودند، بلکه در متن جامعه نیز این کج‌اندیشی اثر گذاشته و به جای آنکه توجه اصلی و جدی خود را به عملکرد نظام حاکم و میزان صداقت و عدالت و پای‌بندی به حقوق مردم و مصالح اجتماع معطوف سازند، دل‌خوش به ظواهر گفتاری و رفتاری فریبنده مدّعیانی بودند که به نام دین و شریعت، در پی کار«خود» و منافع «خویشان» بودند و کج‌اندیشان پُرمدّعایی همانند آن گروه صوفی، راه امت اسلامی به سوی خانه‌ هدایت حضرت امام رضا(علیه السلام) را نیز می‌بستند با این بهانه و عذر که وی زندگی «اشرافی» دارد!
در جامعه‌ای که خلافت و امامت حضرت امام رضا(علیه السلام) به رغم اذعان به شایستگی‌های وی در هدایت و رهبری جامعه، تنها به این بهانه که وضع زندگی وی زاهدانه نیست و لباس و خوراک او و نزدیکانش اشرافی است، مورد سؤال و نکوهش قرار گیرد و فرصت ‌طلبانی پر مدعا و ریاست‌طلب که هنری جز زهد‌ نمایی و ظاهرسازی ندارند، فرصت حضور می‌یابند و مطلوب نمایانده می‌شوند، پیداست رشد لازم پدید نیامده است و متولیان دین و فرهنگ و اخلاق و سیاست و تربیت، نخواسته یا نتوانسته‌اند به رسالت و مسئولیت خود عمل کنند.
مردم، پیش و بیش از آنکه نیازمند ظواهر زندگی شخصی حاکمان خود باشند، حتی اگر خود توجه نداشته باشند، نیازمند صداقت و عدالت‌ پیشگی و پای‌بندی به وعده‌های آنان‌اند. ساده ‌زیستی حاکمان هم آن گاه مفید می‌افتد که آنان به الزامات اصلی و وظایف اساسی خود عمل کنند. چه سود حاکمی که به عنوان مثل همواره نان خشک بخورد اما با «بی ‌تدبیری» و «خودسری» خود و اطرافیانش بیت ‌المال مسلمین را به فلاکت افکند و چه سود اگر به فرض برخی آداب مستحب را به جا آورد اما با گفتارهای «دروغین» و کردارهای «جابرانه» خود، ایمان دسته‌دسته مردمان را به سستی بکشاند!
در فضایی که قشری‌گری و ظاهرنمایی و ظاهر‌پسندی حاکمیت دارد و کسی چون حضرت امام رضا(علیه السلام) متهم به اشرافی‌گری می‌شود، جای شگفتی نخواهد بود که فرزند پاکش حضرت امام جواد(علیه السلام) که داماد خلیفه بود، به رغم اینکه به اجبار در بغداد زندگی می‌گذراند، «شیفته» وضع اشرافی خود شمرده شود!
«حسین مکاری» که در بغداد به خدمت حضرت رسید و آن وضع خوراک و پوشاک حضرت را دید، به گفته‌ی خودش، پیش خود گفت: این شخص با شناختی که از وضع خورد و خوراک او دارم، دیگر هرگز به شهر خود – یعنی مدینه - بر نمی‌گردد! امام با دانش خود به اندیشه‌ی او پی برد و سر پایین افکند و سپس در حالی که رنگ رخسارش زرد شده بود سر را بلند کرد و فرمود:
«ای حسین! پیش من، نانی جوین و نمکی ساییده در حرم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، از این وضعی که مرا در آن می‌بینی خوش ‌تر است!»(بحار الانوار، ج50، ص48)
آری، وقتی ملاک‌های خدمتگزاری و حکومت به درستی شناخته نشود، پیداست قدر و اندازه خدمتگزاران واقعی جامعه و صلاح و فساد حاکمان و راه صلاح‌اندیشی برای غلبه بر ناکامی‌ها و مشکلات نیز به‌درستی شناخته نخواهد شد و پیدا است در این میان چه کسانی و چه جریان‌هایی سر بر می‌آورند که باید منکوب شوند و چه کسانی و گروه‌هایی پایمال هوا و هوس و نادانی و حیله‌گری چنین افراد و جریان‌هایی می‌شوند که باید سرآمد جامعه و پیشروان آن باشند؛ فاعتبروا یا اولی الابصار!

سید ضیاء مرتضوی (نقل از بازتاب)

نوشتن دیدگاه