و - هر چند در مجموع، حرکت تاریخ، تکاملی است ولی - بر خلاف نظریه ابزاری - سیر تکاملی تاریخ جبری و لایتخلف نیست، یعنی چنین نیست که هر جامعه در هر مرحله تاریخی لزوما نسبت به مرحله قبل از خود کاملتر بوده باشد.
نظر به این که عامل اصلی این حرکت انسان است و انسان موجودی مختار و آزاد و انتخابگر است تاریخ در حرکت خود نوسانات دارد، گاهی جلو می رود، و گاهی به عقب بر می گردد، گاه به راست منحرف می شود و گاه به چپ، گاهی تند می رود و گاهی کند و احیانا برای مدتی ساکن و راکد و بی حرکت می ماند، یک جامعه همچنانکه تعالی می یابد انحطاط پیدا می کند، تاریخ تمدنهای بشری جز یک سلسله تعالیها و سپس انحطاطها و انقراضها نیست، در عین حال همچنانکه توین بی مورخ و دانشمند شهیر معاصر گفته است: انحطاط تمدنها امری اجتناب ناپذیر است، ولی تاریخ بشریت در مجموع خود یک خط سیر تکاملی را طی کرده است.

نوشتن دیدگاه