در منابع شیعه و اهل سنت احادیث فراوانی در مورد تواضع به چشم می خورد که بعضی در باره اهمیت تواضع است و بعضی در باره علامت و آثار متواضعان و یا ثمره تواضع و حد و آداب آن می باشد.
در اهمیت تواضع تعبیرات بسیار جالبی در روایات آمده:
1 - در حدیثی از رسول خدا (ص) می خوانیم: روزی فرمود:
«مالی لااری علیکم حلاوة العبادة؟! قالوا و ما حلاوة العبادة؟ قال التواضع! ؛ چه می شود که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است! » (1)
ناگفته پیداست حقیقت عبادت نهایت خضوع در برابر پروردگار است. کسی که شیرینی خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خلق خدا نیز متواضع است.
2 - در حدیث دیگری از امیرمؤمنان (ع) آمده است:
«علیک بالتواضع فانه من اعظم العبادة؛ بر تو باد تواضع که از برترین عبادات است» . (2)
3 - از امام حسن عسکری (ع) نقل شده است که فرمود:
«التواضع نعمة لایحسد علیها؛ تواضع نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی شود» . (3)
معمولا هر نعمتی نصیب انسان می شود مزاحمت های حسودان افزوده می گردد و گاه این حسادت چنان فضای زندگی را تنگ می کند که زندگی بر صاحب نعمت مشکل می شود، ولی تواضع از این قاعده کلی مستثنی است، نعمتی است که حسادت حسودان را برنمی انگیزد.
این بحث دامنه دار را با حدیث دیگری از نبی اکرم (ص) پایان می دهیم:
4 - «یباهی الله تعالی الملائکة بخمسة: بالمجاهدین، و الفقراء، و الذین یتواضعون لله تعالی، و الغنی الذی یعطی الفقراء و لایمن علیهم، و رجل یبکی فی الخلوة من خشیة الله عز و جل؛ خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات می کند: مجاهدان (راه خدا) ، فقرا (و نیازمندانی که دین خود را به دنیا نمی فروشند) و آنها که به خاطر خدا تواضع می کنند و ثروتمندانی که بی منت به مستمندان کمک می نمایند و کسی که در خلوت از خوف خدا گریه می کند! » (4)
در باره ثمرات و آثار مثبت تواضع نیز روایات فراوانی از معصومین به ما رسیده است که چند حدیث پر معنی را در ذیل می آوریم:
در حدیثی از امام امیرالمؤمنین (ع) می خوانیم:
«ثمرة التواضع المحبة و ثمرة الکبر المسبة! ؛ میوه درخت تواضع محبت است و میوه (شوم) تکبر دشنام و ناسزاگویی مردم است! » (5)
در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است:
«بخفض الجناح تنتظم الامور! ؛ با تواضع و محبت کارها نظم و سامان می یابد! » (6)
روشن است که نظم جامعه جز در سایه همکاری و همدلی حاصل نمی شود و همکاری و همدلی مردم در صورتی ممکن است که شخص مدیر نخواهد خود را بر آنها تحمیل کند و یا فخرفروشی کند و خود را برتر از دیگران قلمداد نماید، همیشه مدیرانی موفق هستند که در عین قاطعیت متواضع و پر محبت باشند.
در حدیث دیگری از رسول خدا (ص) می خوانیم:
«التواضع لایزید العبد الا رفعة فتواضعوا یرفعکم الله! ؛ تواضع جز بزرگی بر انسان نمی افزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد! » . (7)
گاه چنین تصور می شود که تواضع انسان را کوچک می کند در حالی که این یک برداشت سطحی و نادرست است، همواره می بینیم افراد متواضع در جامعه مورد احترام و دارای عظمت و شخصیت هستند و تواضع بر منزلت آنها می افزاید.
از احادیث اسلامی استفاده می شود که تواضع شرط قبولی عبادات و طاعات است، از جمله در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است:
«التواضع اصل کل خیر نفیس و مرتبة رفیعة... و من تواضع لله شرفه الله علی کثیر من عباده ... و لیس لله عز و جل عبادة یقبلها و یرضیها الا و بابها التواضع، و لایعرف ما فی معنی حقیقة التواضع الا المقربون المستقلین بوحدانیته، قال الله عز و جل و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما... ؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است و مقام والایی است... و هر کس برای خدا تواضع کند خداوند او را بر بسیاری از بندگانش شرافت می بخشد... و هیچ عبادتی برای خدا مورد رضا و قبول نخواهد بود مگر اینکه باب آن تواضع است و حقیقت تواضع را جز مقربانی که مستقل در وحدانیت خداوندند درک نمی کنند، خداوند عز و جل می فرماید: بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که در زمین با تواضع راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را (با سخنان نامناسب) خطاب کنند، به آنها سلام می گویند (و با بی اعتنایی می گذرند) . » (8)
این سخن را با حدیثی که از حضرت مسیح (ع) نقل شده است پایان می دهیم. فرمود:
«بالتواضع تعمر الحکمة لابالتکبر، کذلک فی السهل ینبت الزرع لا فی الجبل! ؛ به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد می شود نه با تکبر، همان گونه که زراعت در زمین نرم و هموار می روید نه بر روی کوه! » (9)
کوتاه سخن اینکه: تواضع هم در زندگی علمی و فرهنگی انسان اثر می گذارد (چرا که افراد متکبر به خاطر تکبرشان از رسیدن به حق محجوبند) و هم در زندگی اجتماعی (چرا که افراد متواضع از محبوبیت فوق العاده ای در اجتماع بهره می گیرند و همه مردم برای آنها احترام خاصی قائلند) و هم در رابطه انسان با خدا مؤثر است چرا که روح عبادت، تواضع و کلید قبولی آن فروتنی است.
در مورد نشانه های تواضع نیز روایات جالبی در منابع اسلامی وارد شده است، در حدیثی از امام علی بن ابی طالب (ع) می خوانیم:
«ثلاث هن راس التواضع: ان یبدء بالسلام من لقیه، و یرضی بالدون من شرف المجلس، و یکره الریا و السمعة؛ سه چیز است که سرآغاز تواضع است: نخست اینکه انسان هر کس را ببیند ابتدا به او سلام کند و در پایین مجلس بنشیند و تظاهر ریا و سمعه را ناخوش دارد. » (10)
در بعضی از روایات نشانه های دیگری نیز بر آن افزوده شده است، از جمله: ترک «مراء» و «جدال» یعنی انسان به خاطر برتری جویی با دیگری بحث نکند و دیگر عدم علاقه به اینکه مردم او را بستایند. (11)
پاورقی :
1 - تنبیه الخواطر (مطابق نقل میزان الحکمه، جلد 4، حدیث 21825) ؛ محجة البیضاء، جلد 6، صفحه 222.
2 - بحارالانوار، جلد 72، صفحه 119، حدیث 5.
3 - تحف العقول، صفحه 363.
4 - مکارم الاخلاق، صفحه 51.
5 - غررالحکم، 4614 - 4613.
6 - غررالحکم، 4302.
7 - کنزالعمال، 5719.
8 - بحارالانوار، جلد 72، صفحه 121.
9 - همان مدرک، جلد 2، صفحه 62.
10 - کنزالعمال، حدیث 8506.
11 - اصول کافی، جلد 2، صفحه 122، حدیث 6.
