آیا رزق و روزی انسان به زرنگی و سیاست و دانایی او بستگی دارد یا اینكه مقرّر شده و بستگی به چیزی ندارد؟ در قرآن كریم و روایات معصومین علیهم السلام درباره رزق و مسائل فرعی آن نكات بسیار مهمی آمده است:
یكم
«خداست روزی دهنده و اوست صاحب نیرویی سخت استوار»(2).
«هیچ جنبده ای در روی زمین نیست، جز آنكه روزی او بر عهده خداست»(3).
این دو آیه نشان می دهد كه خداوند رزق و روزی هر گیاه و جانداری را تا زمانی كه بناست زنده بماند طبق مقرّراتی تضمین كرده است.
امیرمؤمنان امام علی علیه السلام می فرماید: نگاه كنید به مورچه و خردی جثه آن و لطافتش...، رزق او پذیرفته گردیده و روزی اش در خور وی رسیده، نعمت دهنده او را وا نگذارد و پاداش دهنده محرومش ندارد، هر چند بر خشك سنگی باشد صاف و تابان یا بر سنگی فشرده در بیابان(4). این كلاغ است و این عقاب، و این كبوتر است و این شترمرغ، هر پرنده را به نام آن خواند و روزی او را پذیرفت و به او رساند.
دوم
تضمین رزق و روزی از طرف خداوند به معنای تعطیلی كار و فعالیت نیست، همه باید كار كنند تا به آنچه خداوند مقرّر داشته است دست یابند.
امام حسن عسكری علیه السلام می فرماید: «رزق و روزیِ تضمین شده، تو را از عمل و تلاش باز ندارد.»
امیرمؤمنان امام علی علیه السلام نیز در این زمینه می فرماید: خدا روزی شما را تكفّل كرده است و شما مأمور به كار هستید، پس مبادا خواستن چیزی كه برای شما ضمانت شده مهمتر از كاری باشد كه بر عهده دارید... پس به كار پیش دستی كنید و از ناگهان رسیدن اجل بترسید(5).
در حقیقت، این موضوع در دایره سنّتِ جاری پروردگار است كه جهان را بر اساس علل و اسباب بنا كرد. امام صادق علیه السلام فرمود: «ابی الله ان یجری الاشیاء الا باسباب فجعل لكل شی ء سببا(6)؛ اراده خدا بر این تعلّق گرفته است كه هر كاری از طریق اسباب مناسب خود تحقق یابد. او كارها را جز از طریق اسباب خود اراده نكرده و لذا برای هر چیزی سببی قرار داده است.»
ابوعبیده می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: برای من دعا كن كه خداوند رزق مرا به دست بندگان قرار ندهد. آن حضرت فرمود: خدا چنین نخواهد كرد، چرا كه رزق و روزی بندگان را به دست بعضی دیگر قرار داده است، و لكن از خدا بخواه كه روزی تو را به دست بهترین بندگانش قرار دهد، این از سعادت انسان است»(8).
عبدالاعلی مولا آل سام می گوید: روزی از روزهای بسیار گرم تابستان در راه مدینه با امام صادق علیه السلام روبرو شدم، مشغول كار بود. عرض كردم: فدایت شوم، با وجود نزدیكی ات به رسول خدا صلی الله علیه و آله خودت را برای كسب روزی به زحمت انداخته ای!؟ حضرت فرمود: «یا عبد الاعلی خرجت فی طلب الرزق لِأستغنی عن مثلك(7)؛ به دنبال رزق و روزی از خانه بیرون آمدم تا از شخصی همانند تو بی نیاز شوم.»
امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در سخنی پر معنا فرمود: «اطلبوا الرزق فانه مضمون لطالبه؛ به دنبال روزی باشید، چرا كه آن برای كسی كه دنبالش باشد ضمانت شده است.»
قدیمی ها گفته اند: خداوند به هر پرنده ای دانه می دهد ولی آن را داخل لانه اش نمی اندازد. بنابر این هرگز نمی توان گوشه ای نشست و با تكیه بر اینكه رزق هر كس تضمین شده است، در انتظار رسیدن روزی ماند، بلكه باید كار كرد و از خدا بهترینش را خواست.
ابو عبیده می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: برای من دعا كن كه خداوند رزق مرا به دست بندگان قرار ندهد. آن حضرت فرمود: خدا چنین نخواهد كرد، چرا كه رزق و روزی بندگان را به دست بعضی دیگر قرار داده است، و لكن از خدا بخواه كه روزی تو را به دست بهترین بندگانش قرار دهد، این از سعادت انسان است»(8).
سوم
ضمانت روزی از جانب خداوند به معنای مساوی بودن آن برای همه انسانها نیست، چرا كه ممكن است برخی به دلیل فعالیت مستمر، برنامه ریزی دقیق، انتخاب شغلی مناسب و یا بهره گیری از ذوق و هوش سرشار خود و... به كار یا تجارتی دست بزنند كه بیشتر از حد كفاف به دست آورند. لذا در قرآن می خوانیم: «خدا روزی بعضی از شما را از بعضی دیگر افزون كرده است، پس آنان كه فزونی یافته اند از روزی خود به بندگان خویش نمی دهند تا همه در روزی یكسان شوند. آیا نعمت خدا را انكار می كنید؟»(9)
ثروت
شكر نعمت، انفاق به وابستگان است. بهترین بندگان خدا كسانی هستند كه با كار و تلاش خستگی ناپذیر خود درآمدی بیش از اندازه كفاف خود دارند و با آن از طریق انفاق و جهاد در راه خدا، به تكمیل دین و سعادت دنیا و آخرت خود و ازدیاد رزق و روزی خویش می پردازند.
چهارم
عوامل بسیاری در افزایش رزق و روزی مؤثّر است كه در اینجا به مواردی اشاره می كنیم:
قرآن كریم می فرماید: «الْ آخِرِ وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ» من یتق الله یجعل له مخرجاً * و یرزقه من حیث لا یحتسب؛ هر كه از خدا بترسد برای او راهی برای بیرون شدن قرار خواهد داد.»
امام صادق علیه السلام: نیكی به دیگران، رزق را افزایش می دهد.
امام صادق علیه السلام: اخلاق نیك، روزی را افزایش می دهد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله: كسی كه به دیگران طعام دهد رزق به طرفش سریعتر می رود از فرو رفتن كارد در كوهان شتر.
امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام: برادری در راه خدا، مایه افزایش روزی است.
امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام: امانت داری، باعث فزونی رزق ست.
امام باقرعلیه السلام: دعا برای برادران از صمیم قلب، مایه جلب روزی است.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله: طهارت دائمی، مایه وسعت رزق است.
امام باقرعلیه السلام: زكات دادن، رزق را زیاد می كند.
امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام: صدقه دادن، باعث نزول رزق است(10).
پنجم
آنچه انسان از راه زرنگی و حیله به دست می آورد رزق حلال نیست، بلكه باری است بر دوش او كه برای دیگران تحمل می كند. از این رو امیرمؤمنان امام علی علیه السلام می فرماید: بدانید از هیچ بنده ای هر چند حیله اش ضعیف و نیرنگش سست باشد، از رزقی كه خدا مقدّر كرده است كاسته نمی شود و به هیچ بنده ای هر چند حیله اش شدید و كیدش قوی باشد زیادتر از رزق حلالی كه خدا مقرّر فرموده داده نمی شود.
اگر جایی از این طریق افزایشی دیده شد از دیدن عاقبت آن نباید غافل ماند، چراكه ممكن است كه در یك حادثه طبیعی مانند زلزله، طوفان، تصادف و یا بیماری همه آن نابود شود.
قرآن می خوانیم: «خدا روزی بعضی از شما را از بعضی دیگر افزون كرده است، پس آنان كه فزونی یافته اند از روزی خود به بندگان خویش نمی دهند تا همه در روزی یكسان شوند. آیا نعمت خدا را انكار می كنید؟»(9)
امیرمؤمنان امام علی علیه السلام می فرماید: اگر رزق و روزی تنها با عقل ها در جریان بود، باید بی خردان و بهائم زنده نمی ماندند(11). پس نگران مباش و به خدا توكل كن. آنچه مقدّر است روزی های در حد خوراك و نمردن است، آنچه باعث ازدیاد است فعالیت و شغل مناسب و عرضه كالاهای مورد نیاز مردم است: «لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی ».
پی نوشت ها:
1) ماهنامه معارف اسلامی، شماره 74، ص 89-88.
2) ذاریات، آیه 58.
3) هود، آیه 6.
4) نهج البلاغه، خطبه 185.
5) همان، خطبه 114.
6) اصول كافی، ج 1، ص 183.
7) بحارالانوار، ج 47، ص 55.
8) همان، ج 78، ص 244.
9) نحل، آیه 71.
10) ر.ك: میزان الحكمه، واژه رزق.
11) غُرَرُالحكم و دُرَرالكلم، به نقل از: میزان الحكمه، واژه رزق، ح 7145
