ابوجعفر محمّد بن حسين بن أبى الخطّاب، معروف به «زيّات همدانى»، از اعيان و بزرگان شيعه و از اصحاب امام جواد، هادى و عسكرى عليهم‏السلام ، نامش زيد و كنيه‏اش ابوجعفر و كنيه جدش ابوالخطّاب است. از لقب «زيّات» به دست مى‏آيد كه وى در شهر خود، همدان، روغن فروشى مى‏كرده و ماندگارى اين لقب، احتمالاً ناشى از آن است كه وى اين شغل را در كنار فراگيرى دانش، از وقتى كه وارد كوفه شد نيز حفظ كرده است. محل ولادت او همدان بود، ولى از تاريخ ولادت او اطلاع دقيقى در دست نيست، اما از روايات او ظاهر مى‏شود كه ميزان عمرش بيش از نود سال بوده است. از اين‏رو، با توجه به اينكه وفات او به تصريح نجاشى و ديگران، در سال 262 قمرى (در كوفه) اتفاق افتاده، چنين گمان مى‏رود كه تولد او تقريبا در سال 172 هجرى روى داده است. بنابراين، روايت كشّى مبنى بر اينكه وى ابوحمزه ثمالى (م 150 ه) را ملاقات كرده، خالى از ضعف نيست. چنان كه روايت او بدون واسطه از محمّد بن مسلم (م 150 ه)، كه در تهذيب شيخ طوسى آمده، خالى از اشكال نمى‏باشد؛ زيرا وى آن‏ها را درك نكرده است.
از بستگان او، خواهرزاده‏اش، ابوالعباس محمّد بن جعفر رزّاز (م 313 ق)، فردى پركار و كثيرالحديث بود. در ميان خانواده او، تنها مى‏توان پدرش را در منابع معتبر رديابى كرد كه ظاهرا در تربيت او و حيات علمى‏اش نقش بسزايى داشته است. نام پدرش حسين بن ابى الخطّاب است كه در سال 140 ه. متولد شد و از بزرگان قم به شمار مى‏آمد. اهل قم پدرش را با همين اسم مى‏خوانند، ولى ديگران او را حسين بن خطّاب (بدون كنيه) ذكر مى‏كنند. گفتنى است اين ابوالخطاب غير از ابوالخطّاب محمّد بن ابى زينب مقلاص است كه مورد نفرين امام صادق عليه‏السلام قرار گرفت. همچنين پدر بزرگ او، ابوالخطّاب نيز از چهره‏ هاى علمى بود. كشّى در كتاب خود، رجال اين خانواده را ستوده است. نجاشى درباره صاحب ترجمه گفته است: «زيّات همدانى از راويان مورد اعتمادى است كه در روايات او هيچ مناقشه‏اى نيست و از جايگاه والايى برخوردار بوده و داراى تصنيفات خوبى است.»
برخى از استادان او وهيب بن حفص، حمّاد بن عيسى، حنان بن سدير و مسعده بن زياد هستند. از جمله شاگردان او، عبدالله بن جعفر حميرى، محمّد بن على بن محبوب، احمد بن ادريس، ابوالعبّاس محمّد بن جعفر رزّاز و محمّد بن يحيى العطّار هستند. از نوشته‏هاى او معلوم مى‏شود كه وى بيشتر در علم كلام و حديث، تخصص داشته است.
نجاشى كتاب‏ هاى التوحيد، المعرفة و البداء، الردّ على اهل القدر، كتاب اللؤلؤه، وصايا الائمّة(ع)، كتاب النوادر و الامامة من الاخبار و الروايات را از او مى‏داند. اما سيّد بن طاووس درباره انتساب كتاب الامامة به او ترديد دارد و مؤلّف آن را فردى از علماى شيعى متقدّم، و تاريخ كتابت آن را سال 229 ه. معرفى مى‏كند. از گزارش صاحب ترجمه به محمّد بن حسن صفّار به دست مى‏آيد كه كتاب‏هاى او بيش از اين‏ها بوده، به طورى كه وى را «حسن التصانيف» معرفى كرده ‏اند

نوشتن دیدگاه