كنيه او در منابع ذكر نشده، ولى ملقّب به «شيبانى» است. او فقيه، محدّث و از اصحاب مورد اعتماد امام هادى و امام حسن عسكرى عليهماالسلام بود. از تاريخ تولّد و وفات او اطلاع درستى نداريم، اما شاگردى او نزد صفوان بن يحيى (م 210 ق) و مشاهده نام او در شمار اصحاب امام جواد عليهالسلام (م 220 ق) گواه آنند كه وى در اواخر سده دوم (حدود 190 ه) تولّد يافته است. همچنين وفات او با توجه به برخى از شاگردانش، كه تا 306 ه حيات داشتهاند، مىبايست در دهههاى پايانى سده سوم (حدود 280 ه.) اتفاق افتاده باشد. روايت شيخ كلينى (م 329 ق) نيز با يك واسطه از او حاكى از آن است كه وى سده چهارم را درك نكرد و در اواخر سده سوم زندگى را به انجام رساند. وى در قم چشم به جهان گشود و احتمالاً محل وفات او كوفه بوده است. پدرش عبدالجبار ابى صهبان در قم شهرتى داشت و شيخ طوسى در معرفى صاحب شرح حال، بيشتر بر كنيه پدرش تكيه دارد و او را «ابن ابى صهبان» معرفى مىكند.
وى ظاهرا تحصيلات خود را در قم آغاز نمود و به اتفاق معاصرش احمد بن محمّد بن خالد برقى (م 274 ق) نزد آدم بن اسحاق اشعرى قمى شاگردى نمودند. سپس او براى تكميل تحصيلات خود به عراق آمد و در كوفه ساكن شد و احتمالاً در آنجا با طايفه «بنى شيبان» همپيمان شد و از همينرو، ملقب به «شيبانى» گشت. وى در كوفه نزد استادان بلندآوازه اى همچون صفوان بن يحيى (م 210 ق)، حسن بن على بن فضّال كوفى (م 224 ق)، محمّد بن اسماعيل بن بزيع، محمّد بن ابى عمير (م 217 ق)، محمّد بن سنان و على بن مهزيار اهوازى كوفى (م حدود 255 ق) شاگردى نمود و در فقه و حديث و همچنين در مباحث كلامى به حد كمال رسيد. از استادان ديگر او عبدالرحمن بن ابى نجران (م حدود 255 ق) و اسحاق بن جعفر (فرزند امام صادق عليهالسلام ) هستند.
از جمله معاصران كوفى او، فضل بن شاذان نيشابورى (م 260 ق) است كه با هم نزد صفوان بن يحيى (210 ق) استماعاتى داشتهاند. ظاهرا وى در كوفه اقامت دايم داشته و بسيارى از محدّثان قمى در كوفه از او حديث شنيدهاند. از جمله شاگردان او، ابوعلى اشعرى، احمد بن ادريس قمى (م 306 ق)، محمّد بن يحيى عطّار قمى (استاد كلينى)، سعد بن عبداللّه اشعرى (م 301 ق)، محمّد بن حسن صفّار قمى (م 290 ق) و عبداللّه بن جعفر حميرى (م بعد 297 ق) هستند. وى در كوفه مكاتبات متعددى با امام حسن عسكرى عليهالسلام داشت و به طور مستقيم از آن امام جواب مىگرفت. مكاتبات او با امام حسن عسكرى عليهالسلام چندان بود كه برخى احتمال دادهاند وى زمانى خادم آن حضرت بوده است. صاحبنظران روايات و شنيدههاى او را كاملاً صحيح و قابل استناد مىدانند.
از آثار قلمى او چيزى در منابع گزارش نشده است، اما بايد اذعان داشت كه وى يكى از فقها و محدّثان پركار بود و اكنون احاديث بسيارى از او در جوامع روايى شيعه به جاى ماندهاند. شايد به همين دليل، طوسى در الفهرست خود، نام او را به طور مستقل ذكر نموده، با اينكه كتاب يا رسالهاى از او نقل نكرده است.
محمّد بن عبدالجبار ابى صهبان قمى شيبانى
- بازدید: 2134