ابوطاهر، فقيه، متكلّم و محدّث شيعى، از اصحاب امام هادى عليهالسلام و وكيل امام حسن عسكرى عليهالسلام ، تاريخ تولّد و زمان مرگ او دقيقا معلوم نيست. احتمالاً با توجه به تاريخ وفات بعضى از استادان او، كه در سال 208 ه بوده است، تولد او مىبايست در اواخر سده دوم (حدود 190 ه) اتفاق افتاده باشد. همچنين درباره تاريخ مرگ او همين اندازه مىدانيم كه وى دهههاى نخستين عصر غيبت (260 ـ 329 ق) را درك كرده و از جمله كسانى است كه امام دوازدهم شيعيان را ديده و بر معجزات آن امام عليهالسلام آگاه گشته است. شواهد موجود نشان مىدهند كه وفات او تقريبا در اواسط نيمه دوم سده سوم (حدود 280 ه) اتفاق افتاده؛ زيرا برخى از شاگردان او تا تاريخ 308 ه. حيات داشتهاند. از محل تولد او اطلاعى در دست نيست.
وى در يك خانواده علمى و مذهبى ديده به جهان گشود و مدت زيادى در بغداد، سامرّاء و شهرهاى ديگر عراق، اقامت تحصيلى داشت. پدرش، على بن بلال بن راشته، از محدّثان شيعه و از اصحاب امام جواد عليهالسلام بود. برادران او ابوالمطبّب ابوطيّب بن بلال و ابوالحسن بلال نيز از عالمان زمان خود بودند. تحقيقات نشان مىدهند كه وى بيشتر تحصيلات و معارف خود را در بغداد و سامرّاء آموخته است.
رابطه نزديك او با امام دهم و يازدهم و آموختههايش از اين دو امام و همچنين شاگردى او نزد استادان بزرگى همچون يونس بن عبدالرحمن (م 208 ق) و محمّد بن اسماعيل بن بزيع باعث شدند تا در علوم فقه، حديث و كلام به مراتب بالايى رسيده، محل مراجعه استادان ديگر شود. مقام علمى او چندان بود كه ابوالقاسم حسين بن روح (سفير سوم امام عصر«عج» م 326 ق) در بعضى از مسائل كلامى به او رجوع مىكرد و از شاگردان او به شمار مىآمد؛ چنانكه يك بار در مسئله «تفويض» به او رجوع نمود و معناى آن را از او خواستار شد. از شاگردان ديگر او على بن ابراهيم قمى (م. بعد 308 ق)، محمّد بن احمد بن يحيى بن عمران، على بن محمّد قتيبى و بسيارى ديگر هستند.
وى تا پيش از وفات امام حسن عسكرى عليهالسلام (م 260 ق) داراى اعتقادى سالم و از عالمان خوشنام و مورد اعتماد همه بود و امام حسن عسكرى عليهالسلام او را در توقيعات خود با عناوينى همچون «راستگو» و «آگاه به واجبات» ستوده است. وى خود مىگويد: «دو سال پيش از وفات امام حسن عسكرى عليهالسلام با آن حضرت ملاقات داشتم كه امام جانشين خود را به من معرفى كرد و سه روز قبل از وفاتش نيز همين كار را انجام داد». وى درباره اصل ولادت امام دوازدهم عليهالسلام نيز هيچ شبههاى نداشت و گزارش آن را از حكيمه دختر امام جواد عليهالسلام شنيده بود و حتى در زمان نيابت عثمان بن سعيد عمرى (نايب اول ـ م 267 ق) هيچگونه مخالفتى از او ديده نشد. اما در عصر نايب دوم، ابوجعفر محمّد بن عثمان بن سعيد (م 305 ق)، دچار وسوسههاى شيطانى شد و در اواخر عمرش، همصدا با برخى از معاصرانش مانند احمد بن هلال عبرتايى (م. حدود 267 ق)، سفارت نايب دوم را انكار نمود و خود مدعى نيابت شد. وى دليل مخالفتش با نايب دوم را چنين عنوان مىكند كه روزى امام عصر عليهالسلام را در خانه ابوجعفر ديده و همين امر باعث حسادت وى بر ابوجعفر شده است.
طوسى در گزارش خود به نقل از ابوغالب زرارى (م 368 ق) آورده است: «ابوجعفر عمرى براى اثبات نيابتش به خانه ابوطاهر آمد و مورد استقبال وى و جماعت حاضر قرار گرفت. ابوجعفر به او گفت: اى ابوطاهر، تو را به خدا قسم مىدهم آيا امام زمان عليهالسلام تو را امر نكرده اموالى را كه نزد توست به آن حضرت برسانى؟ گفت: بله. در اين لحظه، ابوجعفر بدون هيچ سخنى از مجلس برخاست.» حاضران جلسه، كه حقيقت موضوع را دريافته بودند، از وى برائت جسته، مورد لعنتش قرار دادند. برخى از صاحبنظران درباره درستى احاديث او توقف كرده اند، اما بعضى ديگر به دليل سوابق خوب او، روايات او را قابل استناد دانسته، فساد عقيده را مانع از قبول روايت نمىدانند. وى ظاهرا داراى اثر تأليفى نبوده؛ زيرا در هيچ يك از منابع به آثار او اشاره نشده است.
محمّد بن على بن بلال
- بازدید: 2033