شهر قم همواره خاستگاه و پناهگاه اصحاب و راویان امامان مکتب تشیع و بزرگانی چون ذکریا بن ادریس، زکریا بن آدم، ابراهیم ین هاشم و بسیاری دیگر از رادمردان مکتب امامت و ولایت بوده است.
علی بن ابراهیم، یکی دیگر از فرزانگان نامدار و راویان معروف و پرآوازه جهان تشیع است.
اینک به دور دستهای تاریخ نظر افکنده، به زیارت یکی از نام آوران قرن سوم و چهارم هجری می‏رویم و به تماشای سیمای علی بن ابراهیم می‏نشینینم. علی فرزند ابراهیم بن هاشم، از راویان مشهور و قابل اعتماد است و کنیه ‏اش ار ابوالحسن دانسته ‏اند.
اثر بسیار معروف و ارزشمند او- تفسیر علی بن ابراهیم موجب شده است تا وی را مفسر قمی بنامند. قبل از اینکه به شرح حال او پردازیم، به پاس احترام به مقام علمی و معنوی پدرش، ابتدا نگاهی اجمالی به سیمای پدر بزرگوارش -ابراهیم بن هاشم- می‏افکنیم تا از منظر او، شناخت بهتری به فرزند پیدا کنیم.
ابراهیم بن هاشم‏
ابراهیم بن هاشم پدر بزرگوار علی بن ابراهیم کنیه اش ابو اسحاق قمی است وی در اصل از بزرگان شیعیان کوفه بوده است و سپس به شهر قم مهاجرت کرده است. او از اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) است.
درباره‏ اش گفته‏ اند:
ابراهیم بن هاشم اولین کسی بود که احادیث ائمه بزرگوار تشیع را که در میان کوفی رایج بود، به شهر قم نقل و منتشر کرده است.(1) و از اینرو می‏توان او را پیشگام حدیث در قم دانست. شیخ طوسی، او را از شاگردان یونس بن عبدالرحمان -از اصحاب امام رضا(ع)- دانسته است(2) و می‏گوید: ابراهیم بن هاشم به ملاقات امام رضا(ع) رسیده و محضر او را درک کرده است.(3)
ایشان کتابهای متعددی دارد که از جمله آنها النوادر و قضایا امیر المؤمنین است(4) ابراهیم بن هاشم، از طریق نقل روایات و احادیث ائمه علیهم السلام، خدمت بیشمارثی به اسلام کدره و عشق و علاقه خویش را به مکتب ائمه معصومین(ع) ابراز کرده است اگر چه ابراهیم بن هاشم را در زمره یاران امام رضا(ع) بشمار آورده‏اند اما هیچ روایتی از امام رضا(ع) و نیز یونس بن عبدالرحمان به نقل از او یافت نشده است(5) اما روایات متعددی را از امام جواد(ع) نقل کرده است(6) که در کتب حدیث معروف تشیع به ثبت رسیده است.(7)
وی از بزرگان بسیاری استفاده کرده و نزد آنان حدیث شنیده و نقل کرده است که تعدادشان حدود 160 نفر می‏باشد.(8) از جمله آن بزرگان، محمد بن ابی عمیر است که تعداد 2921 روایت را از وی نقل کرده است.(9)
مجموع روایاتی که از ابراهیم بن هاشم قمی نقل شده است و در کتابهای معتبر وجود دارد، 6416 مورد می‏باشد.(10)
علامه حلی درباره اعتبار علیم روایات نقل شده از سوی او می‏گوید:
هیچ کس از یاران و اصحاب درباره نفی یا تعدیل روایات وی، مطلبی را نگفته‏اند ولی روایات او بیشمار است و قبول کدرن روایاتش نزد من ارجحیت دارد.(11)
این مسئله در میان بزرگان علم رجال مورد نقد و بررسی قرار گرفته است و بزرگمردانی چون شهید ثانی احادیث او را معتبر و صحیح دانسته، آنها را مورد قبول خود می‏دانند.(12)
محقق عالی مقام -آیت الله خویی- می‏گوید: سزاوار نیست درباره موثق بودن ابراهیم بن هاشم شک و تردید به خود راه داد.(13)
علی بن ابراهیم‏
نام این راوی عالیقدر، در شمار اصحاب حضرت امام هادی(ع) قرار گرفته است. شیخ طوسی به این مسئیه اشاره کرده است.(14) سپس نجاشی به پیروی از شیخ طوسی درباره علی بن ابراهیم می‏گوید:
او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در احادیث و روایات می‏باشد و مذهب و افکار اعتقادی او کاملا صحیح است.(15)
علی بن ابراهیم علاوه بر عصر امام هادی(ع)، در دوران حیات پر برکت امام حسن عسکری(ع)(16) و نیز زمان غیبت صغری زندگی می‏کرده است. البته در کتابهای معتبر تشیع هیچ روایتی از امام هادی و نهیز دیگر امامن معصوم علیهم السلام به نقل از علی بن ابراهیم یافت نشده است. آیت الله خویی در این باره می‏گوید: نبودن روایت مستقیم از ائمه علیهم السلام منافاتی با این مطلب ندارد که نامش در زمره اصحاب امام هادی (ع) باشد.(17)
علاقه و دلدادگی او نسبت به سرچشمه‏های زباب امات، به اندازه‏ای بود که نه تنها شیعیان، بلکه دانشمندان اهل سنت نیز به این مسأله اشاره کرده‏اند. ابن حجر عسقلانی که از دانشمندان نامدار اهل سنت در علم رجال است، از علی بن ابراهیم در کتاب خویش نام برده، سپس می‏گوید: او از شیعیان سرسخت است.(18) سرسختی و ارادت او نسبت به پیشوایان معصوم، در لابلای روایتی که علی بن ابراهیم نقل کرده به خوبی آشکار است.
همچنین تلاش بی وقفه و زحمات طاقت فرسای او در شنیدن، بدست آوردن، یادگیری و منتشر ساختن روایات و احادیث، این محبت و علاقمندی را شفافتر ساخته است. این تلاش بی وقفه به حدی بوده است که علی بن ابراهیم توفیق یافته تا تعداد 7140 روایت را نقل کند.(19)
کتاب کافی تألیف حدیث شناس بزرگ ثقة الاسلام کلینی، مملو از روایات و احادیث علی بن ابراهیم است به گونه‏ای که می‏توان آن کتاب را مسند علی بن ابراهیم به شمار آورد.
کلینی خود در این باره می‏گوید: تمام احادیثی را که در کتب خود (کافی) آورده‏ام به نقل از بزرگانی چون علی بن ابراهیم، محمد بن یحیی، علی بن موسی کمیدانی، داوود بن کوره و احمد بن ادریس است.(20)
از این تعداد (7140) روایاتی که وی نقل کرده است، تعداد 6214 مورد از آن را از پدرش ابراهیم بن هاشم و او نیز از محمد بن ابی عمیر نقل کرده است. تعداد بی شمار روایات علی بن ابراهیم، ستایش و تمجید همگان را بار آورده است. از اینرو عمر رضا کحاله -از دانشمندان اهل سنت- ضمن معرفی او می‏گوید:
علی بن ابراهیم شخصیتی فقیه، مفسر قرآن و اخباری است (کسی که احادیث بسیاری را نقل می‏کند) و کلینی از او روایت برگرفته است.(21)
به یقین فقیه قمی، برای بدست آوردن و گردآوری این حجم بسیار زیاد از احادیث و یخنان پیشوایان دین، به نقاط مختلفی مسافرت کرده است و در راه رسیدن به این مهم زحمات زیادی را بر خود هموار کرده است.
او در این راه علاوه بر استفاده از محضر بزرگان شیعه، نزد حالفظان راویان اهل سنت رفته و از آنان احادیثی را ثبت و ضبط کرده است.
ابن حجر عسقلانی در این باره می‏گوید: علی بن ابراهیم از برخی علمای اهل سنت چون ابو داود سیستانی، ابن عقده و افراد دیگر، روایت نقل کرده است.(22)
مفسر قمی در اواسط زندگی پرافتخارش، نعمت بینایی خود را از دست داد(23) و تا پایان عمر با دلی روشن و قلبی حق بین به حیات با برکت خویش ادامه داد اما او با این حالت جسمانی خویش، از پای ننشست و همچنان در دریای عمیق روایت و حدیث شنا می‏کرد تا از این طریق معارف انسان ساز شریعت را به کمک و یاری امامت گردآورده و آن را به آیندگان بسپارد.
بنابراین بزرگترین امتیاز وب و زرین‏ترین صفحه زندگی‏اش را می‏بایست، گردآوری، تدوین،تألیف و نقل و نشر روایات امامان معصوم علیهم السلام بر شمرد. از اینرو بر ما سیراب شدگان از زمزم زلال کافی وظیفه است تا این تلاش عظیم و مقدس را ارج نهیم.
آثار و تألیفات‏
راویان و اصحاب امامان معصوم علیهم السلام، به منظور ثبت و ضبط معارف ناب و مکتب تشیع و انتقال آؤ به نسلهای آتی احادیث معتبر را از نزدرکترین و مطمئن‏ترین یاران ائمه دریافت می‏کردند و سپس آنها را در موضوعات مختلف دسته بندی و تنظیم کرده و هر موضوعی را در کتابی مستقل با نامی ویژه به نگارش در می‏آوردند. علی بن ابراهیم بن هاشم که از معروفترین راویان تشیع می‏باشد و روایات بسیار زیادی (بیش از 7000 حدیث) را نقل کرده است، به این امر مهم (دسته بندی موضوعی روایات) همت گمارده است به گونه ی که نام 14 کتاب او بدین شرح به ثبت رسیده است. شیخ طوسی پنج کتاب او را چنین نام می‏برد(24): 1-التفسیر 2-الناسخ و المنسوخ 3-قرب الاسناد 4-الشرایع 5-المغازی.
ابن الندیم -دانشمند بزرگ اهل سنت- در کتاب خویش، از علی بن ابراهیم قمی، تحت عنوان فقهاء و محدثان و علمای شیعه، نام برده و علاوه بر قرب الاسناد نام دو کتا دیگر وی را چنین می‏نویسد:
1-المناقب 2-اختیار القرآن‏
دانشمند بزرگ علم رجال ابو العباس نجاشی علاوه بر هفت کتاب نامبرده فوق از دیگر کتابهای وی چنین نام می‏برد:
1-التوحید و الشرک 2-فضائل امیرالمؤمنین(ع) 3- الانبیاء(ع) 4-المشذر 5-الحیض 6-رساله‏ای در معنای هشام و یونس 7-جواب مسائل محمد بن بلال.
اگر چه هر یک از کتابهای این فقیه بزرگ اسلام، خود گنجینه‏ای ارزشمند است اما کتاب تفسیر علی بن ابراهیم قمی از امتیاز ویژه و موقعیت برجسته‏ای برخوردار است که نگاهی به آن کتاب ضروری می‏نماید
تفسیر نور با نور
از خدمات ارزنده این شخصیت نستوه، تألیف کتاب تفسیر قرآن است. از آنجا که کتاب تفسیر القمی از مزایای خاصی برخوردار است، به مطالبی چند از این تفسیر اشاره می‏شود تا از آن طریق، گوشه‏ای دیگر از زندگی این راوی نو آشکار گردد.
علی بن ابراهیم قمی در این کتاب، برای توضیح و تفسیر هر یک از آیات نورانی حق، روایات متعددی از امام صادق(ع) را به نقل از پدرش ذکر کرده است. پدرش نیز آن روایات را از طریق ابن ابی عمیر و برخی دیگر از بزرگان بیان نموده است.
اما پس از چندی یکی ار شاگردان علی بن ابراهیم، روایاتی دیگر از امام محمد باقر(ع) را در تفسیر و توضیح آیات قرآن، به آن تفسیر اضافه می‏کند و با اضافه کردن آن روایات، ساختار کتاب تفسیر از اوائل سوره آل عمران (و انبأکم بمإ؛ّّپ کنتم تأکلون و ما تدخرون فی بیوتکم) تا آخر قرآن تغییر می‏یابد. در واقع تفسیر موجود که به تفسیر قمی معروف است، تعسیر امام باقر و امام صادق علیهما السلام می‏باشد.
شیوه این تفسیر بصورتی است که به مناسبت هر آیه قرآن، حدیثی از امام صادق و امام باقر(ع) در ذیل آن بیان شده و از این طریق شرح و توضیح داده شده است. این تفسیر، از تفسیر معروف به عسکری جدا بوده و همچنین تفسیری به نام تفسیر کبیر و صغیر نیز وجود ندارد.
آن دسته از روایاتی که از سوی امام صادق(ع) در این تفسیر وجود دارد، از طریق علی بن ابراهیم نقل شده و دسته دیگر که از سوی امام باقر(ع) است از طریق ابی الجارود نقل شده است.(27)
تفسیر القمی از منابع بسیار قدیمی و معتبر شیعه است به طوری که منبع تفاسیر بعدی قرار گرفته(28) و علامه طبرسی و دیگر مفسران از آن بهره‏مند شده‏اند.(29) درباره این تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری از سوی بزرگان و پژوهشگران مختلف نقل شده است که مشتاقان می‏توانند بدانجا مراجعه نمایند.
تفسیر القمی در دو جلد به چاپ رسیده است. این تفسیر اولین بار در سال 1313 قمری با چاپ سنگی، در دسترس عموم قرار گرفت.
و تا کنون با تصحیح حواشی جدید، چندین بار بصورت مجدد چاپ شده است.
بستگان‏
به یقین بخشی از هویت مذهبی، علمی و اجتماعی هر شخص، از آیینه شفاف خانواده، بستگان و نزدیکان او آشکار می‏گردد. این اصل مهم در مورد هگان قابل بررسی و مطالعه است.
از آنجا که علی بن ابراهیم قمی نیز از این قاعده مسبثنی نبوده است، نگاهی هر چند مختصر به بستگان وی ضروری می‏نماید.
علی بن ابراهیم علاوه بر پدری فرزانه، برادران و فرزندانی داشته است که همگان از راویان مشهور و معروف شیعه بوده‏اند.
برادران او عبارتند از:
1-اسحاق بن ابراهیم-
به نظر می‏آید که وی برادر بزرگ علی بن ابراهیم بوده است زیرا کنیه پدرشان (ابراهیم) ابو اسحاق بوده است. از آنجایی که کنیه هر شخصی معمولا بر اساس نام فرزند اول آن شخص بوجود می‏آمده است بنابراین احتمال می‏رود که اسحاق برادر بزرگ علی بن ابراهیم است. همچنین روایت کدن علی بن ابراهیم از برادرش اسحاق این ادعا را قوت بخشید.
چنانچه شیخ عباس قمی می‏گوید: از برخی روایات معلوم می‏شود که علی بن ابراهیم، برادری به نام اصحاق داشته است و او از برادرش اسحاق روایاتی نقل کرده است.(30) محقق پرتلاش -آیت الله خویی- نیز این مطلب را یادآوری کرده است.(31)
از دیگر برادران وی چندان اطلاعی در دست نیست.
فرزندان او عبارتند از:
1-احمد بن علی بن ابراهیم‏
وی از بزرگان شیعه بوده و شیخ صدوق با عبارت رضی الله عنه از او به نیکی نام برده و روایات بسیاری از وی نقل کرده است.(32)
شأن و مقام والای او به حدی است که یکی از دانشمندان اهل سنت در کتاب خود -لسان المیزان- از وی یاد کرده می‏گوید: احمد بن علی در ری سکونت داشته است و کنیه‏اش ابوعلی بوده است. او از پدرش و نیز چند تن دیگر از بزرگان همچون سعد بن عبدالله بن جعفر حمیری و احمد بن ادریس، احادیثی شنیده و نقل کرده است.(33)
روایات این فرزانه قمی، در کتاب بحارالانوار به چشم می‏خورد.(34)
2-محمد بن علی‏
او از استادان شیخ صدوق به شمار می‏آید به گونه‏ای که آن فقیه بزرگ شیعه از محمد بن علی بن ابراهیم قمی روایاتی را نقل کرده است.
محمد کتابهایی را مشتمل بر احادیث ائمه معصومین تنظیم و تهیه کرده است.(35)
علامه مجلسی پس از نام علی بن ابراهیم، آورده است ...و الکتاب العلل لولده الجلیل محمد(36) و بدین طریق از کتاب وی به نم العلل یاد شده است.
3-ابراهیم بن علی‏
او از دیگر فرزندان فرزانه مفسر -علی بن ابراهیم- است و روایاتی را به نقل از پدرش بیان و منتشر کرده است.(37)
شیخ عباس قمی می‏گوید: از مقدمه کتاب بحارالانوار، چنین بر می‏آید که ابراهیم بن علی، از محدثانی بوده است که روایات زیادی را نقل نموده است.(38)
پرواز به بی کران
از تاریخ وفات علی بن ابراهیم قمی اطلاع دقیقی یافت نشده است اما پژوهشگران براساس روایتی که شیخ صدوق درباره وی در کتاب عیون اخبار الرضا نقل کرده است، چنین استفاده کرده‏اند که علی بن ابراهیم تا سال 307 قمری زنده بوده است و وفاتش پس از این تاریخ واقع شده است.(39)
سرانجام روح ملکوتی آن فرزانه دوران، به بیکر آنها پرواز کرد و پیکر پاکش در شهر قم به خاک سپرده شد و بدان سرزمین مقدس، شرافتی دیگر بخشید.
هم اکنون مقبره آن فقه بزرگ و مفسر دانشمند در پارک ملی، روبروی مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی، واقع در خیابان ارم(آیت الله العظمی نجفی مرعشی)، زیارتگاه عاشقان کوثر می‏باشد.
_________________________________
1- رجال النجاشی، ص‏16، مؤسسه النشر الاسلامی.
2- رجال الطوسی، ص‏369.
3- الفهرست، شیخ طوسی، ص‏4.
علامه تهرانی درباره این کتاب، مطالب قابل توجهی بیان کرده‏اند.(ر.ک: طبقات اعیان الشیعه، ج‏1، ص‏169).
4- همان -الامام الجواد، السید محمد قزوینی، ص‏103.
5- معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج‏1، ص‏317-318.
6- معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویی، ج‏1، ص‏317-318.
7- التهذیب، ج‏4، کتاب الزکات، حدیث 397؛ معجم رجال الحدیث، ج‏1، ص‏321.
8- همان، ص‏317.
9- همان، ص‏318.
10- همان.
11- رجال العلامة الحلی، ص‏5.
12- الامام الجواد علیه السلام، ص‏103.
13- معجم رجال الحدیث، ج‏1، ص‏317.
14- الامام الهادی علیه السلام، السید محمد کاظم القزوینی، ص‏308، مرکز نشر آثار شیعه.
15- رجال النجاشی، ص 260.
16- الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج‏4، ص‏302.
17- معجم رجال الحدیث، ج‏11، ص‏189.
18- رسال المیزان، ج‏4، ص‏191.
19- معجم رجال الحدیث، ج‏12، ص‏213.
20- رجال النجاشی، ص‏.378
21- معجم المؤلفین، ج‏7، ص‏9.
22- لسان المیزان، ج‏4، ص‏.191
23- رجال النجاشی، ص‏260.
24- الفهرست، ص‏89.
شیخ عباس قمی می‏گوید: کتاب القرب الاسناد وی غیر قرب الاسناد معروف است که از کتابهای عبدالله بن جعفر حمیری است. قرب الاسناد مثل امالی از کتابهای رایج بین محدثان است. زیرا محدثان حدیث در زمانهای گذشته برخی از احادیثی را که از نظر سلسله سند واسطه کمتری تاامام معصوم داشته و به اصطلاح دارای سند عالی بوده‏اند، در کتاب ویژه‏ای جمع آوری کرده و آن را قرب الاسناد می‏نامیده‏اند. آنان به این نوع کتابها افتخار می‏کردند. (فوائد الرضویه، ص‏264).
25- الفهرست، محمد بن اسحاق الندیم، ص‏312، دار المعرفة بیروت- معجم الادباء، یاقوت حموی، ج‏12، ص‏215.
26- رجال النجاشی، ص‏260.
27- الذریعه، ج‏4، ص‏302 الی 309 - تفسیر القمی، مقدمه، شیخ آقا بزرگ تهرانی - ص‏5.
28- خلاصة الاقوال، علامه حلی، ص‏49.
29- بحار الانوار، ج‏1، ص‏27.
ر. که: مقدمه سید طیب موسوی جزائری بر کتاب تفسیر القمی - الذریعة، ج‏4، ص‏302 - تصوف و تشیع، هاشم معروف الحسنی، مفاخر اسلام، علی دوانی، ج‏2.
30- فوائد الرضویه، ص‏264.
31- معجم الرجال الحدیث، ج‏12، ص‏214.
32- الکنی و الالقاب، شیخ عباس قمی، ج‏3، ص‏84، مکتب الصدر، تهران - طبقات اعلام الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج‏1، ص‏32، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
33- همان، ص‏85.
34- بحار الانوار، ج‏3، ص‏39 - ج‏18، ص‏315 - ج 25، ص‏193.
35- طبقات اعلام الشیعة، ج‏1، ص‏167، 168.
36- بحار الانوار، ج‏1، ص‏8.
37- بحار الانوار، ج‏82، ص‏12 و ج‏108، ص/63
38- فوائد الرضویه، ص‏264.
39- الذریعة، ج‏4، ص‏302.
ص‏8.
37- بحار الانوار، ج‏82، ص‏12 و ج‏108، ص/63
38- فوائد الرضویه، ص‏264.
39- الذریعة، ج‏4، ص‏302.

نوشتن دیدگاه