1. اهدنا الصراط المستقیم
ما را به راه راست هدایت فرما.
حاکم حسکانی(35) از عالمان مشهور اهل سنت در تأویل این آیه، به نقل از ابن عباس آورده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی بن ابی طالب (علیه السلام) فرمودند:
تویی راه آشکار، و تویی راه راست، و تویی پیشوای مؤمنان.(36)
هم چنین حسکانی به نقل از اسلام بن مستنیر جعفی آورده است که گفت: بر امام باقر (علیه السلام) وارد شدم و عرض کردم: جانم به فدایت! باخوشایندم نیست برایت زحمت فراهم کنم، اما اگر رخصت فرمایی، پرسشی کنم. فرمود: از هرچه می خواهی، بپرس! گفتم: از قرآن بپرسم؟ فرمود: آری. گفتم: فرموده خداوند در کتابش: هذا صراط علی مستقیم(37) چه مفهومی دارد؟ فرمود: راه علی بن ابی طالب. گفتم: راه علی بن ابی طالب؟! فرمود: (آری) راه علی بن ابی طالب.(38)
و در روایت دیگری آورده است:
عن أبی عبدالله قال: الصراط الذی قال ابلیس: (لأقعدن لهم صراطک المستقیم)(39) فهو علی.(40)
راهی که ابلیس گفت: من بر سر راه مستقیم تو می نشینم، راه علی است. و در ادامه به نقل از ابی جمیله می گوید:
قال: حدثنا عبدالله بن أبی جعفر (کذا) قال: حدثنی أخی عن قوله: (هذا صراط علی مستقیم)(41) قال: هو أمیرالمؤمنین.(42)
ابی جمیله گفت: عبدالله بن أبی جعفر بر ما روایت کرد که برادرم درباره آیه هذا صراط علی مستقیم فرمود: او امیرمؤمنان است.
و از حذیفه روایت می کند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
اگر ولایت علی را پذیرا شوید، او را هدایت کننده و هدایت شده می یابید و با هدایت او است که می توانید راه راست را بپویید (راه علی شما را به طریق مستقیم، رهنمون می گردد).(43)
در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام) درباره تفسیر الصراط المستقیم نقل شده است که آن حضرت فرمود:
مراد، امیرالمؤمنان و شناخت او است، و دلیل آن هم این فرموده خداوند است: و انه فی أم الکتاب لدینا لعلی حکیم(44)؛ او امیرالمؤمنان است در أم الکتاب(45)، در این فرموده خدا: اهدنا الصراط المستقیم(46).
از مفضل بن عمر نقل شده که وی درباره صراط از امام سؤال می کند، حضرت می فرماید:
صراط راه و طریق شناخت خدای عزوجل است، و آن دو صراط است: صراطی در دنیا و صراطی در آخرت. صراط دنیا همان امامی است که طاعتش واجب است. کسی که در دنیا او را شناخت و به هدایت او اقتدا کرد، بر صراطی که آن پل جهنم در آخرت است، می گذرد و کسی که در دنیا او را نشناخت، پایش در صراط آخرت می لغزد و به جهنم می افتد.(47)
2. صراط الذین أنعمت علیهم...
صراط در این آیه، به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و کسانی که با آن حضرت بودند و نیز به علی بن ابی طالب (علیه السلام) و پیروان او تأویل شده است.(48)
35) أبوالقاسم، عبید بن عبدالله بن أحمد بن محمد بن حسکان قرشی عامری نیشابوری، معروف به ابن الحذاء، قاضی و محدث بود و عنایتی تام و تمام به علم حدیث داشت. گویند: در زمان او و پس از وی، در شناخت حدیث و رجال، کسی به پایه او نرسد. تاریخ وفات وی پس از سال 490 قمری بوده است. برای آگاهی از شرح حال وی، ر. ک: سیوطی، طبقات الحفاظ؛ ذهبی، تذکرة الحفاظ؛ عبدالغفار، تاریخ نیشابور.
36) شواهد التنزیل، ج 1، ص 76، ح 88 أنت الطریق الواضح و أنت الصراط المستقیم، و أنت یعسوب المؤمنین.
37) حجر (15) آیه 41: (این راه مستقیمی است که بر عهده من است).
38) شواهد التنزیل، ج 1، ص 78، ح 92، عن سلام بن المستنیر الجعفی قال: دخلت علی أبی جعفر - یعنی الباقر - فقلت: - جعلنی الله فداک - انی أکره أن أشق علیک فان أذنت لی أسألک؟ فقال: سلنی عما شئت. فقلت أسألک عن القرآن؟ قال: نعم. قلت: قول الله تعالی فی کتابه هذا صراط علی مستقیم
قال: صراط علی بن أبی طالب. فقلت صراط علی بن أبی طالب؟ فقال: صراط علی بن أبی طالب.
39) اعراف (7) آیه 16.
40) شواهد التنزیل، ج 1، ص 79، ح 95.
41) حجر (15) آیه 41.
42) شواهد التنزیل، ج 1، ص 79، ح 96.
43) همان، ص 83، ح 101: عن حذیفه قال: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): و ان تولوا علیاً تجدوه هادیاً مهدیاً یسلک بکم الطریق المستقیم.
44) زخرف (43) آیه 4.
45) یکی از نام های سوره فاتحه.
46) تفسیر قمی، ج 1، ص 57.
47) تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 17 - 18، ح 91.
48) شواهد التنزیل، ج 1، ص 85، ح 105: حدثنی أبو عثمان الزعفرانی بسنده عن عبد الرحمان بن زید بن أسلم، عن أبیه فی قول الله تعالی: (صراط الذین أنعمت علیهم) قال: النبی و من معه، و علی بن أبی طالب و شیعته.
