120. ان الأبرار یشربون من کأس کان مزاجها کافوراً عیناً یشرب بها عباد الله یفجرونها تفجیراً یوفون بالنذر و یخافون یوماً کان شره مستطیراً و یطعمون الطعام علی حبه مسکیناً و یتیماً و أسیراً
به یقین، ابرار (و نیکان) از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است. از چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند، و از هر جا بخواهند، آن را جاری می سازند. آنان به نذر خود وفا می کنند، و از روزی که شر و عذابش گسترده است، می ترسند و غذای (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می دهند.
شأن نزول ابن عباس می گوید:
حسن و حسین بیمار شدند. پیامبر با جمعی از یاران به عیادتش آمدند و به علی گفتند: ای ابوالحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی. علی و فاطمه و فضه، که خادمه آنان بود، نذر کردند که اگر آنان شفا یابند، سه روز روزه بگیرند. طبق بعضی روایات، حسن و حسین (علیه السلام) نیز گفتند: ما هم نذر می کنیم روزه بگیریم.
چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد خوراکی، دست خالی بودند. علی (علیه السلام)، سه من جو قرض کرد و فاطمه (علیها السلام) یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت. هنگام افطار، سائلی به در خانه آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد؛ سلام بر شما ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمین هستم، غذایی به من بدهید! خداوند به شما از غذاهای بهشتی مرحمت کند. آنان همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب، جز آب ننوشیدند.
روز دوم را هم چنان روزه گرفتند و هنگام افطار، وقتی که غذا (همان نان جوین) را آماده کرده بودند، یتیمی بر در خانه آمد و آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند (و بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند).
در سومین، روز، اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد و آنان باز هم غذای خود را به او دادند. هنگامی که صبح شد، علی دست حسن و حسین (علیه السلام) را گرفته، و خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند. هنگامی که پیامبر آنان را مشاهده کرد که از شدت گرسنگی می لرزند، فرمود: این حالی را که در شما می بینم، برای من بسیار گران است. سپس برخاست و با آنان حرکت کرد. هنگامی که وارد خانه فاطمه (علیها السلام) شد، دید که ایشان در محراب عبادت ایستاده است، در حالی که از شدت گرسنگی چشم هایش به گودی نشسته است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ناراحت شد.
در همین هنگام جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید. سپس سوره هل اتی را بر او خواند (بعضی گفته اند که از آیه ان الأبرار تا آیه کان سعیکم مشکوراً که مجموعاً هیجده آیه است، در این هنگام نازل شد).
آن چه در بالا - به نقل از تفسیر نمونه(375) - آوردیم؛ حدیثی است که با کمی اختصار، در الغدیر(376) به عنوان قدر مشترک میان روایات بسیاری که در این باره نقل شده، آمده است و در همان کتاب، از 34 نفر از علمای معروف اهل سنت (با ذکر نام کتاب و صفحه آن) نام برده شده که این حدیث را در کتاب های خود آورده اند.
بدین ترتیب، روایت فوق، که در شأن نزول سوره هل أتی نقل شده از روایاتی است که در میان اهل سنت مشهور، بلکه متواتر است.
زمخشری شأن نزول آیات آغاز این سوره را نذر حضرت علی و همسر و فرزندانش (علیهم السلام) نقل کرده است.(377) هم چنین واحدی در اسباب النزول، بغوی در معالم التنزیل، سبط بن حوزی در تذکره، گنجی شافعی در کفایه الطالب و دیگران، همین شأن نزول را ذکر کرده اند.(378)
این مسأله به اندازه ای معروف و مشهور است که محمد بن ادریس شافعی، یکی از ائمه چهارگانه اهل سنت، در شعر معروفش می گوید:
الی م الی م و حتی متی؟ - أعاتب فی حب هذا الفتی!
و هل زوجت فاطم غیره؟ و فی - غیره هل أتی هل أتی؟
تا کی تا کی و تا چه زمانی مرا در محبت این جوانمرد سرزنش می کنید!
مگر فاطمه به غیر او تزویج شد؟ و مگر هل اتی درباره غیر او نازل شد؟
اما علمای شیعه، همگی اتفاق نظر دارند که این هیجده آیه یا مجموع این سوره، در ماجرای یاد شده نازل شده است و همگی بدون استثنا در کتب تفسیر یا حدیث، روایت مربوط به آن را از جمله افتخارات و فضایل مهم حضرت علی و فاطمه زهرا و فرزندانشان (علیهم السلام) آورده اند.(379)
375) تفسیر نمونه، ج 25، ص 343 - 344.
376) الغدیر، ج 3، ص 107 - 111. در کتاب احقاق الحق، ج 3، ص 157 - 171، حدیث فوق از 36 نفر از دانشمندان و علمای اهل سنت، با ذکر مأخذ نقل شده است (تفسیر نمونه، ج 25، ص 344).
377) تفسیر کشاف، ج 4، ص 670.
378) ر.ک: احقاق الحق، ج 3، ص 157 - 170؛ تفسیر نمونه، ج 25، ص 329؛ تنبیه الغافلین، ص 178 - 179؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 394، ح 1042؛ تفسیر فرات کوفی، ص 519 - 529، ح 676 - 680؛ مناقب خوارزمی، ص 188 - 194.
379) تفسیر نمونه، ج 25، ص 345.
