مقاله ها

شهر مقدس قم در طول تاريخ اسلام خاستگاه مهم شيعيان بوده است و انسانهايى در اين شهر پرورش يافته ‏اند كه مايه افتخار و شكوه شيعيان شده‏اند؛ بزرگ‏مردانى كه در برابر حاكميت استبداد به ملت‏ها درس آزادگى آموخته و شعله ‏هاى مكتب انقلابى تشيع را روشن نگاه داشته ‏اند .
يكى از اين ستارگان تابناك كه در آسمان علم و حديث درخشيد، سعدبن سعد اشعرى قمى است؛ مردى كه در روزگار خويش يكى از پرچمداران اخبار و روايات ائمه اطهارعليهم السلام بود . اميد است كه مقاله حاضر براى شناخت او، چراغ راه و براى نسل جستجوگر زمان ما كه در جستجوى انسان‏هاى برجسته و بزرگ تاريخ ‏اند، الگويى جاودان باشد.
خاندان همانطور كه از نسبت قمى و اشعرى اين مرد بزرگ به دست مى‏آيد، وى از خاندان شريف «اشعرى» است كه خدمات شايانى در ترويج مذهب ناب شيعه انجام داده ‏اند و دهها فقيه و محدث و متكلم در دامان خويش پرورده ‏اند.اسم و لقب اسم شريف اين چهره درخشان سعد، فرزند سعد لقبش اشعرى و نسبت او قمى است (1).
در نظر بزرگان
تاريخ نگارانى كه شرح حال سعد را نوشته‏اند، از او به نيكى ياد كرده و مورد ستايش قرار داده ‏اند. شيخ طوسى مى‏نويسد: سعدبن سعد اشعرى، صاحب «كتاب» است (2) و نجاشى در «رجال» و علامه در «خلاصه» مى‏فرمايد: سعدبن سعد اهل قم و مورد اطمينان است (3). (4)
شيخ كشى اين روايت را نقل مى‏فرمايد: عبدالله‏بن صلت قمى به من خبر داد كه در يكى از آخرين روزهاى حيات امام جواد (ع)، خدمت حضرت مشرف شدم. شنيدم كه امام معصوم (ع) فرمود : «خدا صفوان‏بن يحيى را جزاى نيكو عنايت فرمايد. در حق محمدبن سنان و زكريابن آدم دعا كردند و فرمودند كه به عهد و پيمان خود درباره من وفا كردند، اما امام نامى از «سعد اشعرى» نبرد. من مرتبه‏اى ديگر به حضور امام رفتم، فرمود خداوند صفوان‏بن يحيى و محمدبن سنان و زكريابن آدم و سعدبن سعد را خير دهد؛ زيرا نسبت به من وفادارى كردند (5).
اين روايت گوياى شخصيت والاى سعدبن سعد، نزد حضرت جواد (ع) است. در اين حديث امام ايشان را دعا كرد و در رديف بزرگان فقه و حديث به حساب آورد. يقينا اين اعتبار معنوى به دليل روح بلند و مقام رفيع اين محدث جهان تشيع است.ساير دانشمندان و گزارش دهندگان مانند علامه مامقانى هم كه تأليف هايى در زمينه زندگى بزرگان تاريخ تشيع نوشته ‏اند، همان سخنان برجستگان رجال شيعه را ذكر كرده‏اند.
يار امامان
شيخ طوسى و نجاشى او را از ياران و راويان حضرت رضا و حضرت جواد (ع) مى‏دانند (6) / (7) و از حديثى هم كه كشى نقل كرده استفاده مى‏شود كه او از راويان و ياران حضرت جوادالائمه (ع) بوده بعضى از علماء معاصر هم همين مطلب را مورد تأييد قرار داده‏اند (8).
هجرت
سعد براى شناخت مكتب و اخبار اهل‏بيت عصمت (ع) از شهر قم به مدينه يا خراسان هجرت كرد . او اين راه طولانى را طى طريق كرد تا از درياى بى ‏انتهاى دانش امام (ع) قطره ‏اى برگيرد و از خرمن علم او، خوش ه‏اى برچيند. آرى او نمونه اين خبر معروف است كه امام صادق (ع) فرمود: يك نفر از شيعيان ما كه اخبار و روايات ما را بين پيروان ما منتشر كند قلب‏ها و جان‏ هاى آنها به نور دين محكم شود، از هزار نفر عابد، كه تنها اهل دعا و ذكراند ولى مبلغ رسالت الهى نيستند بهتر است (9).
استادان
«سعد» از چند نفر، روايت نقل مى‏كند كه عبارتند از:
1 ـ حسن بن جهم (10)
وى مورد اطمينان و از ياران حضرت رضا (ع) بود (11).
2 ـ صفوان‏بن يحيى (12)
دانشور بسيار بزرگى است كه در ميان ياران ائمه همانند ستاره‏اى پرفروغ مى‏درخشد (13).
3 ـ على‏بن ابى‏حمزه (14)
شاگردان
عده زيادى از دانشمندان و راويان نزد «سعد» به فراگيرى سخنان گهربار ائمه (ع) پرداخته‏اند نام اين اشخاص در كتاب‏هاى رجالى ذكر شده است كه به اسامى چند تن از آنان اشاره مى‏كنيم .
1 ـ محمدبن خالد برقى (15)
از بزرگان شيعه، يار امام موسى و امام رضا (ع) بود. و فرزند احمدبن محمدبن خالد مؤلف كتاب محاسن برقى بود.
شيخ طوسى و علامه، او را فردى مورد اطمينان شمرده ‏اند (16).
2 ـ محمدبن ‏الحسن ابى خالد (17)
شيخ طوسى او را از اصحاب امام رضا (ع) مى‏داند و از روايات متعدد به دست مى ‏آيد كه محمد «وصى» (18) سعدبن سعد و شخصى قابل اعتماد بود (19).
3 ـ احمدبن محمدبن عيسى قمى (20)
يكى از دانشمندان بزرگ و مورد اطمينان شيعه در قم و مورد اعتماد راويان بود.
نجاشى مى‏نويسد: بزرگ قم و عالم برجسته و فقيه آنان كه در شهر قم رياست داشت و با امام رضا و امام جواد و حضرت هادى (علیهماالسلام) ملاقات كرده است (21).
4 ـ عبادبن سليمان (22)
راوى بيشتر رواياتى كه از سعد نقل شده است، عباد است. البته كسى از دانشمندان پيشين او را مورد وثوق ندانسته است، ولى بعضى از دانشوران اخير مانند؛ وحيد بهبهانى تلاش كرده ‏اند كه شخصيت مناسبى از او ارائه كنند (23).
روزگار او
قرائن و شواهد ما را راهنمايى مى‏كند كه او در اواخر قرن دوم هجرى در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود و در نيمه اول قرن سوم جان به جان آفرين تسليم كرده است.
البته با توجه به اينكه سعدبن سعد از صفوان‏بن يحيى روايت نقل مى‏كند و صفوان‏بن يحيى در سال 210 رحلت كرده است، دوران زندگى او را مى‏توان حدس زد.
تأليفات
فهرست‏ نويسان بزرگ شيعه دو يا سه كتاب از سعد ثبت كرده‏اند و شيخ طوسى مى‏گويد، او كتابى دارد (24). اما موضوع اين كتاب مشخص نيست. نجاشى كتابى به نام «المسائل» به او نسبت داده است (25) كه در اين كتاب 52 حديث از سعد در زمينه‏ هاى مختلف فقهى و اعتقادى وجود دارد (26).
چند روايت
در پايان به چند نمونه روايت كه از اين بزرگوار نقل شده است، اشاره مى‏كنيم.
پاداش زيارت فاطمه معصومه (س)
از معروفترين احاديثى كه درباره شأن و منزلت حضرت معصومه (س) و ثواب زيارت ايشان نقل شده است، يكى روايت سعدبن سعد است و شايد اين مهمترين سند در اين‏باره است. همه روايتگران اين حديث از عالمان مورد اطمينان شيعه ‏اند. شيخ صدوق به نقل از پدرش، از على‏بن ابراهيم قمى، از ابراهيم ‏بن هاشم، از سعد اشعرى از امام رضا (ع) اينگونه نقل مى‏كند: قال: سئلته عن فاطمه بنت موسى‏بن جعفر (ع) . فقال: من زارها، فله‏الجنه (27).
سعد مى‏گويد: از امام رضا (ع) درباره شأن و فضيلت زيارت حضرت فاطمه معصومه (ع) سؤال كردم: هر كس او را زيارت كند، بهشت براى او است.
توحيد
سعد مى‏گويد از امام رضا (ع) درباره توحيد و اعتقاد به آن سؤال كردم، فرمود: توحيد واقعى همان است كه شما شيعيان داريد (28).
پاكى و نظافت
امام رضا (ع) فرمود: از جمله خلق و خوى پيامبران خدا، تميزى و استفاده از عطرها و اصلاح سر و صورت بوده است (29).
نماز اول وقت
امام رضا (ع) به سعد فرمود: اى سعد هرگاه موقع نماز فرارسيد، نمازت را بخوان، چون نمى‏دانى لحظه ديگر زنده خواهى بود يا نه! (30)
ياد سيدالشهداء هنگام نوشيدن آب
سعد از داود رقى نقل مى‏كند كه نزد امام صادق(ع) بودم. امام آب نوشيد بعد از آن ديدم كه امام گريه مى‏كند. لحظه اى بعد، فرمود: خداوند قاتل امام حسين را لعنت كند. هر كس وقتى آب نوشيد، امام حسين را ياد كند و بر قاتل او لعنت فرستند، خداوند متعال براى او هزار حسنه مى‏نويسد، هزار گناه از او پاك مى‏نمايد، او را از نظر معنوى به هزار درجه بالا مى‏برد و گويا هزار بنده آزاد كرده است و پروردگار او را در روز قيامت با مسرت و شادى محشور خواهد كرد (31).
زندگى در قم
به نقل راويان از امام صادق (ع) نقل مى‏كند كه حضرت فرمود: وقتى فتنه و بلا در شهرها ظاهر شد، به شهر قم پناه ببريد زيرا براى كسانى كه نگران حفظ دين خود هستند جاى مناسبى است (32).
زمين از وجود معصوم خالى نيست
با يك واسطه از حضرت امام رضا (ع) روايت مى‏كند كه فرمود:
«حجت خدا بر مردم كامل نمى‏شود مگر به وسيله امام معصومى كه شناخته شده باشد (33).»
دين را بايد از امامان آموخت
سعد مى‏گويد: حضرت رضا (ع) در معناى اين آيه شريفه: كه چه كسى گمراهتر است، از كسى كه بدون راهنمايى خدا، از هواى نفس پيروى مى‏كند، فرمود: كسانى كه مذهب و دين خود را از غير امامان معصوم (ع) فرامى‏گيرند (34).
محل دفن
محل دفن سعدبن سعد اشعرى معلوم نيست و نمى‏توان در اين موضوع نظرى قاطع داد و شايد مثل بسيارى از خاندان اشعرى، در جوار حضرت معصومه و شهر مقدس قم دفن شده باشد.
_________________________
1) رجال نجاشى، ص 127، فهرست شيخ طوسى، ص .76
2) رجال شيخ طوسى، ص .127
3) رجال نجاشى، چاپ مكتبه داورى، ص .127
4) خلاصه علامه حلى، ص .78
5) رجال كشى، ج 2، ص 792، چاپ مؤسسه آل‏البيت لاحياءالتراث.
6) رجال شيخ طوسى، ص .378
7) نجاشى، ص .127
8) معجم‏الثقات، چاپ جامعه مدرسين، ص .58
9) اصول كافى، چاپ دارالكتب الاسلاميه، ج 1، ص .33
10) بحارالانوار، ج 11، ص .66
11) رجال نجاشى، ص .36
12) بحارالانوار، ج 17، ص .153
13) نجاشى، ص 139، فهرست شيخ، ص 83، رجال شيخ، ص .357
14) بحارالانوار، ج 26، ص .45
15) رجال نجاشى، ص .127
16) تنقيح‏المقال ممقانى، ج 3، ص .111
17) فهرست شيخ، ص .76
18) تنقيح‏المقال، ج 2، ص .99
19) همان.
20) فهرست شيخ، ص .76
21) رجال نجاشى، ص .60
22) همان، ص .127
23) تنقيح‏المقال، ج 2، ص .121
24) فهرست شيخ، ص .76
25) رجال نجاشى، ص .127
26) بانك اطلاعات كتابخانه حضرت معصومه (ع) .
27) ثواب‏الاعمال (صدوق) ترجمه على‏اكبر غفارى، ص .226
28) بحارالانوار، چاپ آخوندى، ج 3، ص .240
29) بحارالانوار، ج 11، ص .43
30) وسائل‏الشيعه، ج 4، ص .119
31) بحارالانوار، ج 46، ص .303
32) همان، ج 60، ص .214
33) همان، ج 23، ص 51؛ از بصائرالدرجات، صفار قمى، ص .143
34) همان، ج 2، ص .302

نوشتن دیدگاه