از نظر روایات و تواریخ مسلم است که نخستین فردی که از جنس زنان به رسول خدا (صلی الله علیه وآله) ایمان آورده و مسلمان شد، همسر مکرمه اش خدیجه سلام الله علیها بود و بلکه بر طبق ادعای بسیاری از سیره نویسان و مورخان: نخستین انسانی که به آن حضرت ایمان آورده و مسلمان شد خدیجه بود.و این عبارت از ابن اثیر جزری است که در کتاب خود «اسد الغابة» گوید:
«خدیجه بنت خویلد بن اسد بن عبد العزی بن قصی القرشیة الاسدیة ام المؤمنین زوج النبی (صلی الله علیه وآله) اول امرأة تزوجها و اول خلق الله اسلم باجماع المسلمین، لم یتقدمها رجل و لا امرأة ...» (1).
ـ یعنی خدیجه دختر خویلد...همسر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نخستین زنی بود که رسول خدا با او ازدواج کرد و نخستین خلق خدا بود ـ به اجماع مسلمانان ـ که اسلام را اختیار کرد و هیچ مرد و زنی از او پیشی نگرفت.
و این هم عبارت یکی از قدیمیترین سیره ها یعنی سیره ابن اسحاق است که میگوید:
«و کان اول من اتبع رسول الله (صلی الله علیه وآله) خدیجه بنت خویلد زوجته...» (2) ـ و نخستین کسی که از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) پیروی کرد خدیجه دختر خویلد همسر آنحضرت بود.و نظیر این دو عبارت از کتابهای دیگر نقل شده.و از دانشمندان شیعه نیز مرحوم علی بن عیسی اربلی همین عقیده را دارد، پس از روایتی که از ابن عباس نقل کرده که گفته است:
«...ان اول من صلی مع رسول الله (صلی الله علیه وآله) بعد خدیجه، علی علیه السلام» .
چنین گوید:
«و قد تقدم ذکر اسلام ها رضی الله عنها، و انها سبقت الناس کافة...» (3) و از آنچه ذکر شد چنین استفاده میشود که خدیجه علیها السلام نخستین انسانی بوده که به رسول خدا (صلی الله علیه وآله) ایمان آورده است، چه از جنس زنان و چه از جنس مردان.ولی در تاریخ یعقوبی آمده است که گوید:
«...و کان اول من اسلم خدیجة بنت خویلد من النساء، و علی بن ابیطالب من الرجال ثم زید بن حارثه، ثم ابوذر...» (4) ـ خدیجه نخستین کسی بود از جنس زنان که مسلمان شد و علی بن ابیطالب نیز نخستین کسی بود از جنس مردان که اسلام اختیار کرد و سپس زید بن حارثه و پس از او ابوذر...
در این نقل از آن جهت که مورد بحث ما است سخنی به میان نیامده و ساکت است.و در نقل علی بن ابراهیم ـ از محدثین شیعه ـ آمده است که در تفسیر آیه مبارکه:
فاصدع بما تؤمر و اعرض عن المشرکین (5) چنین گوید:
«انها نزلت بمکة بعد ان نبی رسول الله (صلی الله علیه وآله) بثلاث سنین، و ذلک ان النبوة نزلت علی رسول الله (صلی الله علیه وآله) یوم الاثنین، و اسلم علی علیه السلام یوم الثلثاء، ثم اسلمت خدیجة بنت خویلد زوجة النبی (صلی الله علیه وآله) ...» (6) ـ این آیه در مکه نازل شد پس از گذشت سه سال از نبوت رسول خدا (ص) و ماجرا از این قرار بود که مقام نبوت روز دوشنبه بر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نازل شد و علی علیه السلام روز سه شنبه مسلمان شد و پس از او خدیجه دختر خویلد همسر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) مسلمان شد...
و در نقل کتاب «طرف» سید بن طاووس که از کتاب وصیة عیسی بن مستفاد از حضرت موسی بن جعفر از پدرش امام صادق علیهما السلام روایت کرده اینگونه است که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آن دو را با یکدیگر به اسلام دعوت فرمود و آن دو با همدیگر یکباره ایمان آورده اسلام را پذیرفتند ... (7) و اقوال و روایات دیگری هم در این باره در کتابهای شیعه و اهل سنت آمده که در آنها درباره علی علیه السلام تعبیراتی امثال اینکه آن حضرت «اول الناس اسلاما» یا «اول الامة اسلاما» و یا «اول من آمن» بوده ذکر شده که از آنها استفاده میشود علی علیه السلام نخستین مسلمان بوده. (8) و ما فعلا در این باره بحث زیادی نداریم و به همین مقدار در اینمورد اکتفا میکنیم.
البته تذکر این مطلب هم لازم است که خدیجه همانگونه که در بحث ازدواج رسول خدا (ص) گفته شد: کمال ایثار و مهربانی را نسبت به همسر بزرگوار خود حضرت محمد (ص) داشت و رسول خدا (ص) نیز تا پایان عمر پیوسته از مهر و محبت و ایثار خدیجه یاد میکرد، و خود همین سبقت ایمان او به رسول خدا (ص) دلیل دیگری بر اعتقاد و ایمان قلبی او به صداقت و عظمت همسر گرامی خود، و در نتیجه دلیلی بر ایثار و عشق او در راه وصول به اهداف عالیه آنحضرت است .و در روایات هم آمده است که ایمان خدیجه برای رسول خدا (ص) موجب تقویت قلب و رفع غم و اندوه آنحضرت بود، که هرگاه از تکذیب مشرکان و تمسخر و استهزاء دشمنان دلگیر و افسرده خاطر گشته و بخانه میآمد، خدیجه سلام الله علیها با سخنان دلنشین و دلداری دادن به آنحضرت موجبات رفع افسردگی و دلگرمی آن بزرگوار را فراهم مینمود و عبارت ذیل متن حدیث ابن اسحاق است که در سیره خود روایت کرده است:
«کانت خدیجه اول من آمن بالله و رسوله و صدق بما جاء به، فخفف الله بذلک عن رسول الله (ص) لا یسمع شیئا یکرهه من رد علیه و تکذیب له فیحزنه ذلک الا فرج الله عنه بها اذا رجع الیها، تثبته و تخفف عنه و تصدقه و تهون علیه امر الناس» (9).
و اما در مورد علی علیه السلام
و اما درباره دیگران غیر از حضرت خدیجه علیها السلام برای ما جای تردید نیست که طبق نقلهای صحیح و معتبر و سندهای دست نخورده و دست اول تاریخی و حدیثی ـ که برخی از آنها را شنیدید ـ و به گواهی بیشتر اصحاب رسول خدا (ص) ـ و از آن جمله سخنان خود امیر المؤمنین علیه السلام ـ و بر طبق جریان طبیعی و معمولی این ماجرا، نخستین کسی که به رسول خدا (ص) ایمان آورد و دعوت آنحضرت را پذیرفت، علی علیه السلام بود.
و بنظر ما مسئله چنان روشن است که نیازی به بحث زیاد و استدلال به روایات و تواریخ بسیار نداریم، و برای کسی که بخواهد در این باره تحقیق و تتبع کند هر چه بیشتر به منابع تاریخی و روایات مراجعه میکند یک شبهه برای او تقویت میشود و آن شبهه اینکه روایات و اقوالی که در این باره نقل اختلاف کرده و یا دیگرانی همانند ابوبکر را در پذیرش اسلام مقدم بر علی علیه السلام دانستهاند گذشته از اینکه تمامی آنها با روایاتی از همان راویان متناقض و متعارض است و از نظر فن حدیث شناسی از درجه اعتبار ساقط میشود، از کانالهای ناسالم بدست ما رسیده و یا راویان حرفهای و خود فروخته و مزدور نقل کرده و یا غرض ورزی های سیاسی و غیر سیاسی در آنها دخالت داشته است و گرنه در روایات و نقلهای معتبر و سالم ـ اعم از شیعه و اهل سنت ـ در این باره که علی علیه السلام نخستین مسلمان و مؤمن به رسول خدا (ص) بوده بحثی نبوده و دوست و دشمن بدان اعتراف داشته اند.
اما روایات
و روایات در این باره تنها بیش از یکصد حدیث از طریق اهل سنت روایت شده که مرحوم علامه امینی «قدس سره» آنها را در کتاب شریف «الغدیر» (ج 3 و ج 2) به طریقهای مختلف از رسول خدا (ص) و امیر المؤمنین علیه السلام و سایر صحابه رسول خدا (ص) نقل کرده و ما نیز برای تیمن و تبرک چند حدیث را انتخاب کرده ذیلا برای شما نقل میکنیم:
1 ـ طبرانی و هیثمی و بیهقی و حافظ گنجی و دیگران به سندهای خود از سلمان و ابوذر و حذیفه از رسول خدا (ص) روایت کردهاند که درباره علی علیه السلام فرمود:
«...ان هذا اول من آمن بی و هو اول من یصافحنی یوم القیامة، و هو الصدیق الاکبر و هذا فاروق هذه الامة، یفرق بین الحق و الباطل، و هذا یعسوب المؤمنین» (10) ـ براستی که این مرد نخستین کسی است که به من ایمان آورده و او نخستین کسی است که در روز قیامت با من مصافحه کند (و دست به دست من دهد) و او است صدیق اکبر و او است فاروق این امت که میان حق و باطل را جدا سازد و او است بزرگ و سرور مؤمنان.
2 ـ حاکم در مستدرک و خطیب بغدادی در تاریخ خود و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه و دیگران با مختصر اختلافی از رسول خدا (ص) روایت کردهاند که فرمود:
«اول الناس ورودا علی الحوض اولهم اسلاما، علی بن ابیطالب» . (11) ـ نخستین کسی که در کنار حوض بر من درآید نخستین آنها است در پذیرش اسلام و او علی بن ابیطالب است.
3 ـ ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از جماعتی از صحابه رسول خدا (ص) مانند ابن عباس و جابر و اسماء بنت عمیس و ام ایمن و دیگران نقل کرده که رسول خدا (ص) در داستان ازدواج علی و فاطمه علیهما السلام به دخترش فاطمه فرمود:
«زوجتک اقدم الامة اسلاما» . (12) ـ تو را به همسری کسی درآوردم که از همه امت در اسلام مقدم است.
4 ـ نسائی و ابن ماجة و طبری ـ در تاریخ خود ـ و ابی داود و خطیب بغدادی و هیثمی و دیگران به سندهای خود از امیر المؤمنین علیه السلام روایات زیر را نقل کرده اند که فرمود:
«انا اول رجل اسلم مع رسول الله (ص)» (13).
و در نقل دیگری اینگونه است که فرمود:
«أنا اول من اسلم مع النبی (ص)» (14).
و یا فرمود:
«انا اول من صلی مع رسول الله» (15).
5 ـ و در بیش از دوازده کتاب از کتابهای معروف و معتبر اهل سنت، مانند جامع ترمذی و معجم طبرانی و مستدرک حاکم و استیعاب ابن عبد البر و فرائد السمطین حموی و دیگران به سندهای خود از انس بن مالک روایت کرده اند که گفته است:
«بعث النبی (ص) یوم الاثنین و صلی علی علیه السلام یوم الثلثاء» . (16) ـ رسول خدا (ص) روز دوشنبه مبعوث به رسالت گردید و علی علیه السلام روز سه شنبه نماز گزارد.
6 ـ و در بیش از هفت کتاب از کتابهای معتبر ایشان مانند مستدرک حاکم و کامل ابن اثیر و مجمع الزوائد هیثمی و استیعاب و غیره به سندهای خود از زید بن ارقم روایت کرده اند که گفته است:
«اول من آمن بالله بعد رسول الله (ص) علی بن ابیطالب» .
و یا به این تعبیر که گوید:
«اول من صلی مع رسول الله (ص) علی» . (17) نگارنده گوید: به همین مضمون بیش از یکصد روایت دیگر در روایات و کتابهای معتبر اهل سنت از اصحاب رسول خدا (ص) مانند عبد الله بن عباس و ابو سعید خدری و سلمان فارسی، و مقداد بن عمرو کندی و ابو رافع و جابر بن عبد الله انصاری و حذیفه بن یمان و عمر بن خطاب و عبد الله بن مسعود و هاشم بن عقبة مرقال و عدی بن حاتم و دیگران نقل شده که ما بخاطر رعایت اختصار به همین مقدار اکتفا میکنیم و شما را به همان کتاب «الغدیر» که متن آنها را با مصادر و مراجع ذکر کرده ارجاع میدهیم.
7 ـ و در کتابهای دانشمندان و محدثین بزرگوار شیعه نیز بیش از این حدیث نقل شده که مرحوم علامه مجلسی (ره) بیشتر آن احادیث را در کتاب بحار الانوار خود نقل کرده (18) و از آنجمله است حدیث ذیل که ابن شهر آشوب در کتاب مناقب و فتال در روضة الواعظین و شیخ صدوق (ره) و دیگران نقل کرده اند که امام صادق علیه السلام فرمود:
«اول جماعة کانت ان رسول الله (ص) کان یصلی و امیر المؤمنین علیه السلام معه، اذ مر ابو طالب به و جعفر معه، فقال: یا بنی صل جناح ابن عمک، فلما احس به رسول الله (ص) تقدمهما و انصرف ابو طالب مسرورا و هو یقول:
ان علیا و جعفرا ثقتی*عند ملم الزمان و الکرب و الله لا اخذل النبی و لا*یخذله من بنی ذو حسب اجعلهما عرضة العدی و اذا*اترک میتا انمی الی حسبی لاتخذ لا و انصرا ابن عمکما*اخی لامی من بینهم و ابی (19) ـ نخستین (نماز) جماعتی که برپا شد آن بود که رسول خدا (ص) نماز میخواند و امیر المؤمنین علیه السلام با او بود که در این هنگام ابو طالب در حالی که جعفر ـ فرزندش ـ همراه او بود بر آنها عبور کردند، ابوطالب که چنان دید به جعفر گفت: بازوی عموزادهات را پیوند کن (و تو هم بازوی دیگر او باش، همانگونه که برادرت یک بازوی او است) و چون رسول خدا (ص) ماجرا را احساس کرد جلوی آندو قرار گرفت و ابو طالب نیز با خوشحالی و سرور از نزد آنها بازگشت و اشعار فوق را میخواند.
8 ـ در کتاب امالی ابن شیخ (ره) بسند خود از امام صادق علیه السلام از پدران خود روایت کرده که فرمود:
«ان علیا اول من اسلم» . (20) ـ براستی که علی علیه السلام نخستین کسی است که اسلام را اختیار کرد.
9 ـ در چند حدیث از طریق روایات شیعه و اهل سنت نیز از ابن عباس روایت کردهاند که در تفسیر آیه شریفه و السابقون السابقون، اولئک المقربون (21) گفته است:
«سابق هذه الامة علی بن ابیطالب» . (22) ـ سبقت گیرنده این امت علی بن ابیطالب علیه السلام بوده.
10 ـ عیاشی در تفسیر خود بسندش از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«ان امتی عرض علی فی المیثاق، فکان اول من آمن بی علی و هو اول من صدقنی حین بعثت و هو الصدیق الاکبر و الفاروق یفرق بین الحق و الباطل» . (23) ـ براستی که امتم را در عالم میثاق (آنجا که پیمان میگرفتند) بر من عرضه داشتند و نخستین کسی که به من ایمان آورد علی بود و هم او بود نخستین کسی که مرا هنگامی که مبعوث شدم تصدیق کرد، و او است «صدیق اکبر» ـ (راستگوی بزرگ) ـ و او است «فاروق» که میان حق و باطل را جدا کند.
و این بود ده حدیث که ما برای شما از میان بیش از صد و پنجاه حدیث انتخاب کردیم و بیشتر آنها را نیز اهل سنت روایت کرده بودند چنانچه خواندید.
و اما گفتار علماء و دانشمندان اسلام در این باره:
ما در اینجا نخست گفتار محمد بن اسحاق ـ متوفای سال 151 هجری و یکی از پیش کسوتان تاریخ و حدیث نزد اهل سنت ـ را برای شما ذکر میکنیم که مورد قبول عموم محدثین و اهل تاریخ است، و ابن هشام نیز آنرا در سیره از وی نقل کرده و متن ترجمه آن اینگونه است که گوید :
«ابن اسحاق گفته: پس از خدیجه نخستین کسی که از جنس مردان برسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد و با او نماز گذارد و نبوت او را تصدیق کرد علی بن ابیطالب ابن عبد المطلب بن هاشم رضوان الله و سلامه علیه بود، و آن جناب در آن روز ده ساله بود.
و از نعمتهای بزرگی که خداوند بعلی بن ابیطالب علیه السلام داد این بود که پیش از اسلام در دامن تربیت رسول خدا صلی الله علیه و آله نشو و نما کرد.
مجاهد حدیث کرده گفت: از جمله نعمتهای خداوند و کرامتهای او نسبت بعلی بن ابیطالب علیه السلام این بود که قریش دچار قحطی سختی شدند، و ابوطالب مردی عیالمند بود که نانخور زیادی داشت، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله بعباس بن عبد المطلب عموی خود که دارائی و ثروتش بیش از سایر بنی هاشم بود فرمود: ای عباس نانخوران برادرت ابوطالب زیادند، و چنانچه میبینی مردم باین قحطی سخت دچار گشته اند بیا با هم بنزد او برویم و بوسیله ای نانخوران او را کم کنیم من یکی از پسران او را بنزد خود میبرم و تو هم یکی را ببر؟ عباس بن عبد المطلب این پیشنهاد را پذیرفت، و هر دو بنزد ابوطالب آمده و منظور خویش را اظهار کردند، ابوطالب گفت: عقیل را برای من بگذارید و برخی گویند: گفت: عقیل و طالب را برای من بگذارید و ما بقی را هر کدام خواهید ببرید.پس رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برداشت و عباس نیز جعفر را برداشته و بخانه بردند.
و بدین ترتیب علی علیه السلام در تمام موارد با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود تا هنگامی که آن بزرگوار برسالت مبعوث شد پس علی بدو ایمان آورد و نبوتش را تصدیق کرده پیروی او را بر خود لازم شمرد.
جعفر نیز در خانه عباس بود تا هنگامی که اسلام اختیار کرده و از خانه عباس بیرون رفت .
ابن اسحاق گوید: چون هنگام نماز میشد رسول خدا صلی الله علیه و آله بسوی درههای شهر مکه میرفت و علی بن ابیطالب نیز در خفا و پنهانی از پدرش ابو طالب و سایر عموها و قریش بهمراه رسول خدا صلی الله علیه و آله میرفت و نمازهای خود را در آن جا میخواندند و چون شام میشد بخانه باز میگشتند.
مدتی بر این منوال گذشت تا اینکه روزی هم چنان که آن دو مشغول نماز بودند ابوطالب سر رسید پس برسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای برادرزاده این دین چیست که اختیار کرده ای؟ فرمود: عموجان این همان دین خدا و فرشتگان و پیمبران او است.و همان آئینی است که پدر ما ابراهیم آورده، خدای تعالی مرا بدان بسوی مردم فرستاده و تو ای عمو از دیگران بخیر خواهی و نصیحت من سزاوارتری و من خیر تو را خواسته و تو را بهدایت میخوانم و شایستگی تو نیز در اجابت دعوت و یاری و کمک به من بیش از دیگران است؟ ابوطالب گفت: ای برادرزاده من نمیتوانم از کیش پدران خود دست بکشم ولی بدان که تا من زنده هستم از سوی من بتو بدی نخواهد رسید. (24) و گویند: بعلی گفت: ای فرزند این چه دینی است که تو برآنی؟ فرمود: پدرجان بخدا و رسولش ایمان آورده و در آنچه از جانب خدا آورده او را تصدیق نموده و با او برای خدا نماز بجا آورم! ابوطالب باو گفت: ای فرزند بدان که او جز خیر و نیکی تو را نخواهد ملازم او باش (و با این سخن او را بکار خویش دلگرم ساخت) .
اسلام زید بن حارثه غلام رسول خدا (ص):
دومین مردی که پس از علی بن ابیطالب علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد و با آن حضرت نماز خواند زید بن حارثه بود.
و زید بن حارثه مردی از قبیله کلب است که حکیم بن حزام ـ برادر زاده خدیجه در سفری که از شام بر میگشت او را در زمره چند تن دیگر بصورت بردگی خریده بود و بمکه آورد ـ و زید در آن هنگام کودکی بود نابالغ ـ پس خدیجه بدیدن حکیم بن حزام آمد ـ و این در وقتی بود که بهمسری رسولخدا صلی الله علیه و آله در آمده بود ـ حکیم بدو گفت: عمه جان هر یک از این پسرها را که میخواهی برای خود برگیر، خدیجه زید را انتخاب کرده از او گرفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله که زید را دید از خدیجه خواست تا او را بدان حضرت ببخشد، خدیجه نیز پذیرفته او را بآن حضرت بخشید پیغمبر اکرم نیز آزادش کرده پسر خود خواند، و این جریان قبل از بعثت بود.
حارثه پدر زید در فقدان فرزند خویش بسیار میگریست و بیتابی میکرد و اشعاری نیز در این باره گفت تا اینکه مطلع شد که او در مکه و در خدمت آن حضرت است پس بنزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد (تا او را بنزد خویش بازگرداند) .
پیغمبر صلی الله علیه و آله بزید فرمود: اگر میخواهی پیش ما بمان و اگر مایلی بنزد پدرت برو؟ زید گفت: نزد شما میمانم، پس هم چنان در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود تا هنگامی که آن حضرت مبعوث برسالت شد، زید بدان جناب ایمان آورده و چنانکه گفتیم دومین مردی بود که اسلام اختیار کرد و با آن حضرت نماز خواند.
و هم چنان او را زید بن محمد میگفتند تا چون آیه کریمه نازل شد: «...و خداوند پسر خواندههای شما را فرزندان شما قرار نداده...و آنان را بنام پدرانشان بخوانید...» (25) زید گفت: من پسر حارثه هستم و از آن پس او را زید بن حارثه گفتند.
اسلام ابوبکر و عبد الرحمن و زبیر و دیگران:
ابن اسحاق گوید: سپس ابوبکر بن ابی قحافه که نامش عتیق ـ و بقول ابن هشام: عبد الله ـ بود اسلام آورد.
و او که مردی بازرگان و تجارت پیشه بود، و از طرفی انساب قریش را بهتر از دیگران میدانست با مردم انس و رفت و آمدی داشت، و پس از اینکه مسلمان شد اسلام خود را اظهار کرده مردمی را نیز که با او سر و کار داشتند باین دین دعوت مینمود، و گویند: عبد الرحمن و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بدعوت او مسلمان شدند.
پس از این چند تن که گفتیم مردان و زنان زیر بترتیب مسلمان شدند (26): ابو عبیدة، ابو سلمه، أرقم، عثمان و قدامه و عبد الله ـ که هر سه پسران مظعون بن حبیب بودند ـ عبیدة بن حارث، سعید بن زید و زنش: فاطمة دختر خطاب ـ خواهر عمر ـ اسماء (ذات النطاقین) و عایشه دختران ابوبکر، خباب بن أرث، عمیر بن أبی وقاص ـ برادر سعد بن أبی وقاص ـ ، عبد الله بن مسعود، مسعود بن القاری سلیط بن عمرو و برادرش حاطب بن عمرو، عیاش بن ابی ربیعه و زنش اسماء دختر سلامه، خنیس بن حذافه، عامر بن ربیعه، عبد الله بن جحش و برادرش ابو احمد بن جحش، جعفر بن ابیطالب و زنش اسماء بنت عمیس، حاطب بن حارث و زنش فاطمه دختر مجلل، حطاب بن حارث ـ برادر حاطب ـ و زنش فکیهه دختر یسار، معمر بن حارث ـ برادر دیگر حاطب ـ سائب بن عثمان بن مظعون، مطلب بن أزهر و زنش رمله دختر أبی عوف، نحام ـ که نامش نعیم بن عبد الله بود ـ عامر بن فهیرة که یکی از بردگان سیاه پوست بود و ابو بکر او را خرید ـ خالد بن سعید و زنش: امینة دختر خلف، حاطب بن عمرو، ابو حذیفه ـ و نامش مهشم بن عتبه است ـ واقد بن عبد الله، خالد و عامر و عاقل و ایاس ـ که این هر چهار نفر فرزندان بکیر بن عبد یالیل بودند ـ عمار بن یاسر، صهیب بن سنان، که از قبیله نمر بن قاسط بود، و برخی گویند: صهیب غلام عبد الله بن جدعان بوده، و برخی دیگر گفته اند: رومی بوده و او را از روم بمکه آورده بودند، و در حدیث است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
صهیب (در ایمان) پیشرو رومیان است.» (27) و این بود گفتار و عقیده یکی از قدیمترین سیرهنویسان که اواخر خلافت امویان و اوائل دوران خلافت عباسیان میزیسته، و از نظر اعتبار و اهمیت در آن پایه است که امثال بخاری و دیگران دربارهاش «امیر المؤمنین در حدیث» و یا «امیر المحدثین» و یا «سید المحدثین» گفته اند. (28) و یعقوبی ـ متوفای سال 292 هجری ـ در تاریخ خود گوید:
«و کان اول من اسلم خدیجة بنت خویلد من النساء و علی بن ابیطالب من الرجال، ثم زید بن حارثه، ثم ابوذر، و قیل ابی بکر قبل ابی ذر، ثم عمر بن عنبسة السلمی، ثم خالد بن سعید بن العاص، ثم سعد بن ابی وقاص، ثم عتبة بن غزوان، ثم خباب بن الارت، ثم مصعب بن عمیر، و روی عن عمرو بن عنبسة السلمی قال: أتیت رسول الله (ص) اول ما بعث و بلغنی امره، فقلت : صف لی امرک فوصف لی امره و ما بعثه الله به، فقلت: هل یتبعک أحد علی هذا؟ قال: نعم امرأة، و صبی و عبد ـ یرید خدیجة بنت خویلد، و علی بن ابیطالب و زید بن حارثه» (29).
ـ و نخستین کسی که از جنس زنان اسلام آورد خدیجه بود و از مردان علی سپس زید بن حارثه و سپس ابوذر و برخی ابوبکر را پیش از ابوذر ذکر کرده اند، و سپس عمر بن عنبسة سلمی و آنگاه خالد بن سعید و پس از او سعد بن ابی وقاص، سپس عتبة بن غزوان و آنگاه خباب بن ارت و سپس مصعب بن عمیر و عمرو بن عنبسة روایت کرده که گوید: روزی که رسول خدا (ص) مبعوث شد و من خبردار شدم بنزد او رفته عرض کردم: ماجرای خود را برای من توصیف کن، و او داستان بعثت خود را برای من توصیف کرد و من پرسیدم:
آیا کسی در این مأموریت از تو پیروی کرده؟ فرمود: آری، یک زن، و یک پسر و یک بنده.
و ابن عبد البر در کتاب الاستیعاب گوید:
«اتفقوا علی ان خدیجة اول من آمن بالله و رسوله و صدقته فیما جاء به ثم علی بعدها» (30).یعنی (علمای اسلام) اتفاق دارند که خدیجه نخستین کسی بود که بخدا و رسول او ایمان آورد و تصدیق او را کرد و پس از او علی بود.
و ابن حجر عسقلانی متوفای سال 852 نیز از ابن عبد البر نقل کرده که علمای اسلام اجماع دارند بر اینکه علی علیه السلام نخستین کسی است که بسوی دو قبله نماز خواند... (31) و ابو جعفر اسکافی معتزلی متوفای سال 240 در کتاب «النقض علی العثمانیة ـ گوید:
«قد روی الناس کافة افتخار علی بالسبق الی الاسلام، و ان النبی (ص) استنبیء یوم الاثنین و اسلم علی یوم الثلثاء، و انه کان یقول: صلیت قبل الناس سبع سنین، و انه مازال یقول : أنا اول من اسلم و یفتخر بذلک...» (32) ـ یعنی تمام مردم روایت کردهاند که علی علیه السلام به سبقت در اسلام مفتخر گردید، و اینکه رسول خدا (ص) در روز دوشنبه به نبوت رسید، و علی علیه السلام روز سه شنبه اسلام آورد، و اینکه او میفرمود: من هفت سال قبل از مردم نماز گزاردم، و اینکه او پیوسته میگفت: من نخستین مسلمان بودم و به این کار خود افتخار میکرد.
و حاکم در کتاب مستدرک گوید:
«و لا اعلم خلافا بین اصحاب التواریخ ان علی بن ابیطالب رضی الله عنه اولهم اسلاما و انما اختلفوا فی بلوغه» . (33) ـ من مخالفی میان تاریخ نویسان سراغ ندارم که علی بن ابیطالب نخستین کسی است که مسلمان شده و اختلافی که هست در بلوغ او است.
و طبری مورخ معروف در تاریخ خود بسندش از محمد بن سعد بن ابی وقاص نقل کرده که گوید : به پدرم گفتم: آیا ابوبکر نخستین کسی بود که از میان شماها اسلام را اختیار کرد؟ وی در پاسخ من گفت:
ـ «لا و لقد اسلم قبله اکثر من خمسین رجلا...» (34) ـ نه! و براستی قبل از او بیش از پنجاه نفر مرد مسلمان شده بودند.
و از دانشمندان بزرگوار شیعه نیز ابن شهر آشوب در مناقب گوید:
روایات مستفیض است در اینکه نخستین کسی که مسلمان شد علی علیه السلام بود و سپس به ترتیب خدیجه و جعفر و زید و ابوذر و عمرو بن عنبسة و خالد بن سعید بن عاص و سمیة مادر عمار و عبیدة بن حارث، و حمزة و خباب بن ارت و سلمان و مقداد و عمار و عبد الله بن مسعود بهمراه گروهی و سپس ابوبکر و عثمان و طلحة و زبیر و سعد بن ابی وقاص و عبد الرحمان بن عوف و سعید بن زید و صهیب و بلال...مسلمان شدند (35) و مرحوم شیخ مفید در کتاب الفصول المختارة گوید:
«اجتمعت الامة علی ان امیر المؤمنین علیه السلام اول ذکر اجاب رسول الله (ص) (36) امت اسلامی اجماع کرده اند که امیر المؤمنین علی علیه السلام نخستین مردی بود که دعوت رسول خدا را اجابت کرد...
و از نویسندگان معاصر نیز هاشم معروف حسنی در کتاب سیرة المصطفی گوید:
«لقد اتفق المورخون و المحدثون علی ان علیا علیه السلام اول الناس اسلاما و لکن اختلفوا فی سنه یوم اسلامه» (37) یعنی مورخان و محدثان اتفاق دارند بر اینکه علی علیه السلام نخستین مردمان بود در پذیرش اسلام ولی اختلاف در سن آن حضرت در روز پذیرش اسلام او دارند...
سبقت اسلام علی علیه السلام و خدیجه و زید بن حارثه امری طبیعی بوده
با توجه به روایاتی که درباره تربیت علی علیه السلام در دامان رسول خدا (ص) و ورود آن حضرت بخانه پیغمبر (ص) در کودکی ـ چنانچه در حدیث ابن اسحاق بود ـ بنظر میرسد که ایمان خدیجه و علی علیه السلام و زید بن حارثه که در نخستین روزهای بعثت در خانه رسول خدا (ص) بودند، و هر سه آنها کمال علاقه را به آن حضرت داشته و شیفته کمالات و صداقت و درستی او بودهاند، امری طبیعی بنظر میرسد، و بخصوص با توجه به اینکه علاقه آنها به رسول خدا (ص) طرفینی بوده و همانگونه که آنها به بزرگ خانه و ولی نعمت خویش علاقه داشتند آن حضرت نیز نسبت به آنها علاقه مند بود، و به ویژه نسبت به علی علیه السلام و خدیجة، و کمتر حادثه و اتفاق کوچک یا بزرگی برای آنحضرت اتفاق میافتاد که همسر گرامی خود یعنی خدیجه، و عموزاده و خانهزاد خود یعنی علی علیه السلام را که همچون فرزندی دلسوز و گوش بفرمان در کنار او زندگی میکرد در جریان آن حادثه قرار ندهد و درد دل خود و یا مأموریت خطیر و الهی خود را به آنها نگوید و اگر موظف به دعوت آنها بود از ایشان کتمان کند، و این مطلبی است که برای یک شخص مطلع و باخبر از تاریخ اسلام و سیره رسول اکرم پوشیده و مخفی نیست.
و از اینرو داستان سبقت ایمان خدیجه و علی علیه السلام و زید بن حارثه به آن حضرت امری طبیعی و عادی بنظر میرسد و نیازی به ذکر دلیل و برهان زیادی ندارد، و اما مسئله سبقت ایمان دیگران ـ که ارتباطی نزدیکتر به آن حضرت نداشتند ـ نیاز به ذکر دلیل و اقامه برهان دارد، و بدین ترتیب ما در اینجا نیازی به اتلاف وقت و تحقیق بیشتری نداریم.
تحقیقی درباره روایات «صلیت قبل الناس بسبع سنین» و امثال آن...
در چند حدیث که از طریق شیعه و اهل سنت از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده آمده است که آنحضرت فرمود:
«...و لقد صلیت مع رسول الله قبل الناس بسبع سنین، و أنا اول من صلی معه» (38) یعنی ـ ...و براستی که من هفت سال پیش از مردم با رسول خدا نماز خواندم، و من نخستین کسی بودم که با او نماز خواندند.
و در پارهای از این روایات بجای «سبع سنین»«تسع سنین» ذکر شده، مانند روایت خصائص نسائی که متن آن اینگونه است:
«ما أعرف احدا من هذه الامة عبد الله بعد نبینا غیری، عبدت الله قبل ان یعبده أحد من هذه الامة تسع سنین» (39) یعنی ـ سراغ ندارم احدی از این امت را پس از پیامبران که خدا را پرستش و عبادت کرده باشد جز خودم که نه سال خدای را عبادت و پرستش کردم پیش از آنکه احدی از این امت او را پرستش و عبادت کند.
و در برخی از روایات نیز «خمس سنین» و یا «ثلاث سنین» ذکر شده (40) و با توجه به روایاتی که پیش از این درباره اسلام خدیجه علیها السلام و زید بن حارثه و ابوذر و برخی دیگر ذکر شد که آنها همان روزهای نخست به رسول خدا (ص) ایمان آوردند لازم است برای این روایات معنای دیگری غیر از آنچه از ظاهر این روایات استفاده میشود پیدا کرد، زیرا همین اشکال سبب شده تا برخی از مورخان اهل سنت در صدد انکار اینگونه احادیث برآیند چنانچه ابن کثیر شامی در کتاب سیرة النبویة پس از آنکه حدیث زیر را از ابن جریر طبری و ابن ماجة بسندشان از عباد بن عبد الله نقل میکند که گفته است: از علی علیه السلام شنیدم که میفرمود:
«انا عبد الله و أخو رسوله، و انا الصدیق الاکبر، لا یقولها بعدی الا کاذب مفتر، صلیت قبل الناس بسبع سنین» .
ـ یعنی منم بنده خدا و برادر پیامبر خدا، و منم صدیق اکبر، و کسی پس از من این ادعا را نکند جز دروغگوی تهمت زن، و من پیش از مردم نماز گذاردم به هفت سال...
ابن کثیر در اینجا نخست در سند حدیث خدشه کرده و پس از آن نیز گفته است: و این حدیث بهر صورت قابل قبول نیست و علی بن ابیطالب علیه السلام آنرا نمیگوید، و چگونه ممکن است هفت سال قبل از مردم نماز خوانده باشد، و این مطلب اصلا متصور نیست. (41) و نظیر همین تعجب و انکار از ذهبی در تلخیص مستدرک ج 3 ص 112 نقل شده است.
و از اینرو لازم است در این باره تحقیق بیشتری بشود، تا چنین تصوری برای دیگران پیش نیاید.و وجوهی که در تفسیر و معنای این روایات گفته شده یا میتوان گفت بدین شرح است :
1 ـ وجه اول ـ وجهی است که مرحوم علی بن عیسی اربلی در کتاب شریف کشف الغمه پس از نقل حدیثی در اینباره از زید بن ارقم از خوارزمی نقل کرده که گفته است:
بر فرض صحت این حدیث معنای آن این نیست که قبل از همه مردم، بلکه منظور قبل از مردمانی است که اسلام آنها در سالهای آخر بعثت در مکه انجام گردیده نه آنکه هفت سال قبل از افرادی مانند عبد الرحمن بن عوف و عثمان و سعد بن ابی وقاص و طلحة و زبیر نماز خوانده است، زیرا فاصله میان اسلام آنها و اسلام علی علیه السلام نزد همه سیره نویسان و مورخین به این مقدار نبوده... (42) ولی برای خواننده محترم این پاسخ قانع کننده نیست، زیرا در بسیاری از این احادیث اینگونه بود که فرموده: «قبل أن یصلی أحد» یا به این تعبیر که «قبل ان یعبده أحد» .و پر واضح است که این توجیه با متن اینگونه روایات مخالف است.
2 ـ وجه دوم وجهی است که مرحوم علامه امینی در کتاب الغدیر ذکر کرده و فرموده است:
اما روایات «ثلاث سنین» یعنی روایات سه سال شاید منظور فاصله آغاز دعوت تا اظهار دعوت رسول خدا (ص) بوده که بر طبق تواریخ سه سال بوده.
و اما روایات «خمس سنین» یعنی روایات پنج سال نیز شاید منظور همان سه سال نخست به اضافه دو سال فاصله فترت وحی الهی یعنی فاصله میان نزول آیه «اقرء باسم ربک» و نزول سوره «یا ایها المدثر» بوده است...
و اما روایات «سبع سنین» یعنی هفت سال ـ که بیشتر از سایر روایات نقل شده و از نظر سند نیز اعتبار بیشتری هم دارد ـ شاید منظور از آنها فاصله میان آغاز دعوت رسول خدا (ص) تا فرض نماز واجب بوده، زیرا اختلافی نیست در اینکه نماز در شب معراج فرض شد، و آن شب نیز ـ چنانچه محمد بن شهاب زهری گفته ـ سه سال قبل از هجرت بوده و توقف آنحضرت نیز در مکه ده سال بوده... (43) نگارنده گوید: آنچه مرحوم علامه امینی فرموده روی این احتمال است که این روایات را حمل بر ظاهر آنها کنیم، و با توجه به روایات دیگری نیز که در این باره آمده است بعید هم نیست که سه سال و یا هفت سال رسول خدا (ص) دعوت خود را آشکار نفرموده و کسی هم جز علی علیه السلام از مردان با آنحضرت نماز نخوانده است، و آنچه مرحوم اربلی از خوارزمی نقل کرده بود استبعادی بیش نیست، و با توجه به روایاتی که ذیلا میخوانید بمقدار زیادی از این استبعاد هم کاسته خواهد شد و میتواند مورد پذیرش و قبول قرار گیرد.
البته با این توضیح که لفظ «تسع سنین» در یکی دو روایت بیشتر ذکر نشده و در بیشتر روایات لفظ «سبع» ذکر شده که بنظر نگارنده به احتمال قوی، لفظ «تسع» تصحیف همان «سبع» است، و نظیر این تصحیفها در روایات زیاد دیده شده است که بخاطر شباهت دو لفظ در هنگام کتابت ـ بخصوص با توجه به اینکه خط قدیم خط کوفی بوده و نقطه و اعراب نداشته ـ با یکدیگر اشتباه شده و به دست کاتبان و استنساخ کنندگان اینگونه اشتباهات رخ میداده، و از اینرو محور بحث همان روایاتی است که لفظ «سبع» در آنها آمده، و اکنون برای تأیید گفتار فوق به حدیثهای زیر توجه کنید:
الف ـ ابن شهر آشوب (ره) از تفسیر قطان ـ یکی از تفاسیر اهل سنت ـ از ابن مسعود روایت کرده که در تفسیر آیه فسبح باسم ربک العظیم (44) گفته است:
«فکان اول من قال ذلک علی علیه السلام و انه صلی قبل الناس کلهم سبع سنین و اشهرا مع النبی، و صلی مع المسلمین اربع عشرة سنة و بعد النبی ثلاثین سنة» (45) ـ یعنی علی علیه السلام نخستین کسی بود که این ذکر را گفت، و او کسی بود که هفت سال و چند ماه پیش از همه مردم با پیغمبر نماز خواند، و با مسلمانان نیز چهارده سال نماز گذارد و پس از رسول خدا (ص) نیز سی سال نماز خواند که اگر عمر آنحضرت در هنگام شهادت 63 سال باشد ـ همانگونه که مشهور است، در هنگام بعثت رسول خدا (ص) دوازده ساله بوده، که این نیز حد وسط روایاتی است که در اینباره رسیده، چنانچه در صفحات آینده روی آن تحقیق خواهیم کرد ـ انشاء الله تعالی ـ و همین عالم بزرگوار ـ یعنی مرحوم ابن شهر آشوب ـ در قسمت دیگری از گفتار خود فرموده:
«و هو اول من صلی القبلتین، صلی الی بیت المقدس اربع عشرة سنة...» و پس از چند سطر گوید :
«...و صلی الی الکعبة تسعا و ثلاثین سنة...» (46) که از نظر جمع بندی سالهای عمر آن حضرت، با روایت فوق تقریبا یکسان است.
ب ـ حدیث دیگر، حدیث کتاب احتجاج طبرسی است که در بحار الانوار از آن کتاب نقل شده که بسند خود از امام حسن عسکری علیه السلام از پدرانش از امیر المؤمنین علیهم السلام روایت کرده که فرمود:
«...کنت اول الناس اسلاما، بعث یوم الاثنین، و صلیت معه یوم الثلثاء، و بقیت معه اصلی سبع سنین حتی دخل نفر فی الاسلام...» (47) یعنی ـ من نخستین مسلمان بودم که آنحضرت روز دوشنبه مبعوث شد و من روز سه شنبه با او نماز خواندم و هم چنان هفت سال با او بودم و نماز میخواندم تا آنگاه که افرادی به اسلام گرویدند.
ج ـ در کتاب مناقب ابن شهر آشوب از مروان و عبد الرحمان تمیمی روایت کرده که گفتهاند :
«مکث الاسلام سبع سنین لیس فیه الا ثلاثة: رسول الله و خدیجة و علی» (48) ـ بر اسلام هفت سال گذشت که جز سه نفر دیگری در این آئین نبود: رسول خدا و خدیجة و علی د ـ و از کتاب ابن مردویه اصفهانی و مظفر سمعانی و امالی سهل بن عبد الله مروزی از ابی ذر غفاری روایت کرده که گفت:
رسول خدا (ص) فرمود:
«ان الملائکة صلت علی و علی علی سبع سنین قبل ان یسلم بشر» (49) ـ فرشتگان هفت سال بر من و علی درود فرستادند پیش از آنکه بشری مسلمان شود.
ه ـ ابن مغازلی شافعی در کتاب مناقب خود بسندش از أبی ایوب انصاری از رسول خدا (ص) روایت کرده که فرمود:
«صلت الملائکة علی و علی علی سبع سنین و ذلک انه لم یصل معی احد غیره» (50) ـ فرشتگان هفت سال بر من و علی درود فرستادند، چون غیر از او کسی با من نماز نمیگذارد .
و ـ و نیز بسندش از انس بن مالک از رسول خدا (ص) روایت کرده که فرمود:
«صلت الملائکة علی و علی علی سبعا، و ذلک انه لم یرفع الی السماء شهادة ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسوله الا منی و منه» (51) ـ فرشتگان هفت سال بر من و علی درود فرستادند چون شهادتین جز از من و از او بسوی آسمان بالا نرفت.
ز ـ و در بحار الانوار از کتاب الفصول المختاره شیخ مفید (ره) نقل کرده که بسند خود از عبایه اسدی از امیر المؤمنین علیه السلام روایت نموده که فرمود:
«لقد اسلمت قبل الناس بسبع سنین» (52) ـ براستی که هفت سال پیش از مردم مسلمان شدم.
و امثال اینگونه روایات که با تحقیق و تتبع در کتابهای سیره و تاریخ نمونههای دیگری هم نظیر آنها دیده میشود، و با ضمیمه روایاتی همچون روایت طبری که از ابن اسحاق روایت کرده و در صفحات آینده خواهید خواند که گوید:
«کان رسول الله (ص) اذا حضرت الصلاة خرج الی شعاب مکة و خرج معه علی بن ابیطالب مستخفیا من عمه ابی طالب و من جمیع اعمامه و سائر قومه فیصلیان الصلوات فیها فاذا امسیا رجعا فمکثا کذلک ما شاء الله أن یمکثا» (53) این نظریه تأیید و تقویت میشود که سالها از بعثت رسول خدا (ص) و رسالت آنحضرت گذشت تا آنحضرت مأمور به انذار عشیره و نزدیکان گردید، و پس از آن نیز سالها گذشت که مأمور به ابلاغ رسالت و نبوت خویش به دیگران گردید و تدریجا افرادی به آنحضرت ایمان آوردند، که طبق این روایات این ماجرا هفت سال طول کشید، و استبعاد هم در این مورد بیجا است، و منشأی جز بی اطلاعی از تاریخ صدر اسلام ندارد.
3 ـ سومین وجهی که در خلال گفتار مرحوم علامه امینی هم بدان اشاره شده و بصورت احتمال و بطور اختصار ذکر شده، و بنظر نگارنده و با توضیحی که ذیلا خواهد آمد شاید بیاشکالترین وجه باشد، این است که منظور آنحضرت سالهای قبل از بعثت بوده نه بعد از بعثت رسول خدا (ص) و این وجهی است که برخی از دانشمندان اهل سنت نیز آنرا ذکر کرده و اختیار نمودهاند که از آنجمله ابن ابی الحدید از استاد خود ابو جعفر اسکافی (از علمای بغداد در قرن سوم و متوفای سال 240) نقل میکند که در پاسخ جاحظ ـ در ضمن بحثی طولانی که میان آندو رد و بدل شده ـ گفته است:
اینکه در کلام امیر المؤمنین علیه السلام آمده که فرموده: «من هفت سال پیش از همه مردم نماز خواندم» منظور آنحضرت فاصله میان هشت سالگی و پانزده سالگی آنحضرت است ـ یعنی روزی که رسول خدا (ص) علی علیه السلام را بخاطر قحطی و خشکسالی که پیش آمده بود از پدرش ابوطالب بازگرفته و بخانه خود برد که در آنوقت هشت سال از عمر علی علیه السلام گذشته بود، و پانزده سالگی آنحضرت یعنی روزی که جبرئیل بر رسول خدا (ص) نازل شد و رسالت الهی را بر آنحضرت فرود آورد (54) که در این فاصله نه دعوتی بود و نه رسالتی و نه ادعای نبوتی، بلکه در این مدت رسول خدا (ص) عبادت الهی را بر طبق آئین ابراهیم و دین حنیف انجام میداد و از مردم کناره گرفته و به اعتکاف و عبادت روزگار میگذرانید و گاه در کوه حرا به اعتکاف میرفت، و علی علیه السلام همه جا مانند پیروی علاقمند و شاگردی از شاگردان بهمراه او بود، تا آنگاه که به سن پانزده سالگی و مرحله بلوغ رسید، و فرشته وحی بر رسول خدا (ص) نازل شده و رسالت الهی را به آنحضرت ابلاغ نمود و رسول خدا (ص) علی را به اسلام دعوت نمود و او نیز از روی تفکر و اندیشه پذیرفت (55).
و برای توضیح و تأیید این وجه لازم است به چند مطلب توجه شود:
الف ـ همانگونه که در بحثهای گذشته گفتیم رسول خدا (ص) پیش از بعثت نیز نماز میخواند و عبادت میکرد، چنانچه در گفتار بالا خواندید در روایات اهل سنت نیز ـ مانند روایت عایشه در باب وحی ـ آمده که رسم آنحضرت چنان بود که در هر سال یک ماه یا چند ماه برای عبادت به کوه حرا میرفت (56) ، و حتی بدنبال این بحث نیز بحث دیگری بود که آیا بر طبق چه شریعتی عبادت میکرد؟ که ما در بحثهای گذشته شمه ای روی آن بحث کرده ایم.
و بلکه درباره دیگران نیز ـ مانند حنفاء که داستانشان را ذکر کردیم ـ امثال این گونه تعبیرات آمده بود، و بلکه در مورد ابوذر غفاری گفته اند که وی از کسانی بود که در زمان جاهلیت به وحدانیت حقتعالی معتقد بود و بتها را پرستش نمیکرد و گفته اند:
«انه صلی قبل مبعث النبی بعدة سنوات» (57) یعنی او چند سال پیش از بعثت رسول خدا نماز میگزارد.
ب ـ با توجه به نزدیکی امیر المؤمنین علیه السلام با رسول خدا (ص) در دوران کودکی و شدت علاقه ای که آنحضرت به علی علیه السلام داشت و بالعکس، بنظر میرسد که رسول خدا (ص) آنچه را در مورد خداشناسی و عبادت حقتعالی میدانست و بدان عمل میکرد به علی علیه السلام نیز که همانند فرزند او بود یاد داده و تعلیم میفرمود، و علی علیه السلام نیز که همانند شاگردی که شیفته و عاشق استاد و مربی خود باشد سخنان آن حضرت را به جان میپذیرفت، بسیار عادی بنظر میرسد که رسول خدا (ص) همان عبادت و نمازی را که خود انجام میداد به علی علیه السلام نیز یاد داده و آنحضرت نیز مانند رسول خدا (ص) سالهای قبل از بعثت نماز میخوانده است.
و شاهد این مطلب نیز گفتار خود امیر المؤمنین علیه السلام است که در خطبه قاصعه فرماید :
«أنا وضعت فی الصغر بکلا کل العرب*و کسرت نواجم قرون ربیعة و مضر*و قد علمتم موضعی من رسول الله صلی الله علیه و آله بالقرابة القریبة و المنزلة الخصیصة*وضعنی فی حجره و أنا ولید یضمنی الی صدره و یکنفنی فی فراشه*و یمسنی جسده و یشمنی عرفه و کان یمضغ الشیء ثم یلقمنیه و ما وجد لی کذبة فی قول* و لا خطلة فی فعل*و لقد قرن الله به صلی الله علیه و آله من لدن أن کان فطیما أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم* و محاسن أخلاق العالم*لیله و نهاره*و لقد کنت أتبعه اتباع الفصیل أثر أمه یرفع لی فی کل یوم من أخلاقه علما و یأمرنی بالاقتداء به و لقد کان یجاور فی کل سنة بحراء فأراه و لا یراه غیری و لم یجمع بیت واحد یومئذ فی الإسلام غیر رسول الله صلی الله علیه و آله و خدیجة و أنا ثالثهما أری نور الوحی و الرسالة*و أشم ریح النبوة*و لقد سمعت رنة الشیطان حین نزل الوحی علیه صلی الله علیه و آله فقلت یا رسول الله ما هذه الرنة فقال هذا الشیطان قد أیس من عبادته*إنک تسمع ما أسمع*و تری ما أری إلا أنک لست بنبی* و لکنک لوزیر و إنک لعلی خیر» ـ یعنی من در کوچکی سینههای عرب را بزمین رساندم، و شاخه ای برآمده قبیله ربیعه و مضر را شکستم، و شما مقام و منزلت مرا بسبب خویشی نزدیک و منزلت مخصوص نسبت برسول خدا میدانید، که آنحضرت مرا در دامان خود پروراند و من کودکی بودم که مرا بسینه می چسباند، و در بستر خویش در آغوش میگرفت، بدنش را بمن می مالید و بوی خوش خود را بمن می بویانید، و غذا را در دهان خود میجوید و نرم کرده سپس در دهان من میگذارد، هیچگاه از من دروغی در گفتار و خطائی در کردار ندید، و براستی که خداوند از روزی که از شیر گرفته شد بزرگترین فرشته خود را با او قرین و همراه کرد که او را به راه مکارم اخلاق جهان سیر دهد در شب و روز، و من نیز بدنبال او بوده و همچون بچه شتری که بدنبال مادرش باشد از او پیروی میکردم، و هر روز برای من در اخلاق خود نشانه و علامتی می افراشت، و پیروی آنرا بمن دستور میداد، و هر ساله در غار حراء (برای عبادت و اعتکاف) اقامت مینمود، که من فقط او را میدیدم و غیر من دیگری او را نمیدید، و آن روز اسلام در خانهای گرد نیامده بود جز خانه رسول خدا و خدیجه که من سومی آن دو بودم که نور وحی و رسالت را میدیدم، و بوی نبوت را استشمام میکردم، و براستی که صدای ناله شیطان را هنگامی که وحی بر رسول خدا (ص) نازل شد شنیدم و به رسول خدا گفتم: این صدا چیست؟ فرمود: این شیطان است که از پرستیدن او مأیوس شده (و امید گمراه کردن مردم را از دست داده) تو براستی که میشنوی آنچه را من میشنوم و میبینی آنچه را من میبینم جز آنکه تو پیامبر نیستی ولی تو وزیر (و کمک کار من هستی) و تو بر خیر خواهی بود.
و داستان رفتن علی علیه السلام بخانه رسول خدا (ص) در کودکی را پیش از این اشاره کرده ایم، و طبری و دیگران اینگونه نقل کردهاند که چند سال قبل از بعثت رسول خدا (ص) قریشیان در مکه دچار قحطی و خشکسالی سختی شدند و عیال ابوطالب و نانخورهای او زیاد بود، رسول خدا (ص) به عباس (عمویش) که زندگی بهتری در میان قبیله بنی هاشم داشت فرمود: برادرت ابوطالب کثیر العیال است و وضع زندگی مردم را هم که خود میبینی خوب است نزد ابوطالب رفته و بوسیله ای از نانخورهای او بکاهیم به این ترتیب که من یکی از فرزندان او را برگیرم و تو دیگری را! عباس پذیرفت و هر دو بنزد ابوطالب رفته و منظور خود را به او اظهار کردند و ابوطالب (که به عقیل علاقه خاصی داشت) گفت: عقیل را برای من بگذارید و هر که را خواستید برگیرید، و رسول خدا (ص) علی علیه السلام را برگرفته و با خود بخانه برد، و عباس نیز جعفر را پیش خود برد و بدین ترتیب علی علیه السلام از کودکی در خانه رسول خدا (ص) بسر میبرد تا وقتی که آنحضرت به نبوت مبعوث گردید... (58) و بدنبال آن طبری روایت دیگری از محمد بن اسحاق روایت کرده که گفته است:
«کان رسول الله (ص) اذا حضرت الصلاة خرج الی شعاب مکة و خرج معه علی بن ابیطالب مستخفیا من عمه ابی طالب و من جمیع اعمامه و سائر قومه، فیصلیان الصلوات فیها، فاذا امسیا رجعا، فمکثا کذلک ماشاء الله أن یمکثا...» رسم رسول خدا (ص) این بود که چون هنگام نماز میشد به درههای مکه میرفت و علی بن ابیطالب نیز با او میرفت در حالی که خود را از عمویش ابوطالب و همه عموها و مردم دیگر پنهان میداشت، و آندو در آن درهها نماز میگذاردند و چون شام میشد باز میگشتند و مدتی را که خدا میخواست بهمین منوال گذراندند.
و در مورد شدت علاقه علی علیه السلام نسبت به رسول خدا (ص) و علاقه رسول خدا (ص) به او ابن ابی الحدید روایت جالبی نقل کرده که متن آن چنین است:
«روی الفضل بن عباس رحمه الله قال: سئلت أبی عن ولد رسول الله (ص) الذکور: ایهم کان رسول الله (ص) له أشد حبا؟ فقال: علی بن ابیطالب علیه السلام، فقلت له: سئلتک عن بنیه؟ فقال : انه کان أحب الیه من بنیه و أرأف، ما رأیناه زایله یوما من الدهر منذ کان طفلا، الا ان یکون فی سفر لخدیجة، و ما رأینا أبا ابر بابن منه لعلی، و لا ابنا اطوع لأب من علی ...» (59) ـ یعنی فضل بن عباس گفت: من از پدرم پرسیدم: رسول خدا (ص) کدامیک از پسرانش را بیشتر دوست میداشت؟ گفت: علی بن ابیطالب را! بدو گفتم: من از پسرانش از تو سئوال کردم؟ گفت : آری او را از پسرانش بیشتر دوست میداشت و نسبت به او مهربانتر بود، تا وقتی که کودک بود هیچ روزی از روزها ندیدیم که او را از خود جدا کند جز آنکه برای خدیجه به سفری رفته باشد، و پدری را ندیدیم که نسبت به پسرش مهربانتر از آنحضرت نسبت به علی باشد، و پسری را هم ندیدیم که نسبت به پدر خود فرمانبردارتر از علی نسبت به آنحضرت باشد.
و نیز از حسین بن زید بن علی علیه السلام از پدرش زید بن علی علیه السلام روایت کرده که گفته است:
«کان رسول الله یمضغ اللحمة و التمرة حتی تلین، و یجعلهما فی فم علی و هو صغیر فی حجره ...» (60) ـ شیوه رسول خدا (ص) آن بود که گوشت و خرما را میجوید تا نرم میشد و آنها را در دهان علی که کودکی بود در کنار او مینهاد.
و از جبیر بن مطعم روایت کرده که گفته است: ما با کودکان مکه بازی میکردیم و پدرم به ما میگفت:
«الا ترون الی حب هذا الغلام ـ یعنی علیا ـ لمحمد و اتباعه له دون أبیه» (61) ـ آیا محبت این پسرک ـ یعنی علی ـ را نسبت به محمد و پیرویش را از او بجای پدرش میبینید؟ ج ـ روایاتی نیز که محدثین شیعه و اهل سنت درباره موحد بودن و خداشناسی علی علیه السلام قبل از بعثت رسول خدا (ص) نقل کردهاند میتواند مؤید و شاهد خوبی بر دو مطلب فوق باشد .
و از آنجمله است روایت زیر که قاضی دیار بکری در تاریخ الخمیس خود نقل کرده که از رسول خدا (ص) روایت شده که فرمود: «سباق الامم ثلاثة لم یکفروا بالله طرفة عین: علی بن ابیطالب، و صاحب یس، و مؤمن آل فرعون» (62) پیشتازان امتها سه نفر بودند که چشم برهم زدنی بخدا کافر نشدند: علی بن ابیطالب و صاحب یس و مؤمن آل فرعون.
و از آنجمله حدیثی است که ابن حجر عسقلانی با شدت تعصبی که دارد از ابن سعد حسن بن زید روایت کرده که درباره علی علیه السلام گفته:
«لم یعبد الاوثان قط» .
و دنبال آن گفته است:
«و من ثم یقال فیه کرم الله وجهه» (63) ـ و بهمین جهت به او «کرم الله وجهه» گفته میشود و این هم عبارت کتاب «امتاع الاسماع» مقریزی است که در سیره حلبیه نقل شده که گفته است:
«و اما علی بن ابیطالب فلم یکن مشرکا بالله ابدا لأنه کان مع رسول الله (ص) فی کفالته کأحد اولاده یتبعه فی جمیع اموره فلم یحتج أن یدعی للاسلام، فیقال اسلم...» (64).
ـ و اما علی بن ابیطالب هیچگاه مشرک نبود، زیرا او در تحت کفالت رسول خدا (ص) و مانند یکی از فرزندان او بود که در همه کارها از او پیروی میکرد و نیازی نبود که او به اسلام دعوت شود تا در نتیجه گفته شود که او اسلام آورد.
و از عرائس نیز نقل کرده که از رسول خدا (ص) روایت نظیر روایت تاریخ خمیس را روایت نموده، و جالبتر آنکه از فاطمه بنت اسد مادر آنحضرت روایت کرده که گوید: وقتی که در زمان جاهلیت به آنحضرت حامله بود روزی فاطمه خواست برای بت هبل سجده کند که آن کودک در شکم او خم شد و بدین وسیله مانع سجده مادر برای بت هبل گردید... (65).
و بنابر این آنچه گفته شد بد نیست مطلبی را نیز که مرحوم علامه امینی در اینجا تذکر داده یادآوری کنیم که پس از نقل اقوال دانشمندان درباره سبقت امیر المؤمنین در اسلام و اینکه آنحضرت «اول من اسلم» بود چنین گوید:
هذا ما اقتضته المسالمة مع القوم فی تحدید مبدء اسلامه علیه السلام، و أما نحن فلا نقول : إنه أول من أسلم بالمعنی الذی یحاوله إبن کثیر و قومه لأن البدئة به تستدعی سبقا من الکفر و متی کفر أمیر المؤمنین حتی یسلم؟ و متی أشرک بالله حتی یؤمن؟ و قد انعقدت نطفته علی الحنیفیة البیضاء، و احتضنه حجر الرسالة، و غدته ید النبوة، و هذبه الخلق النبوی العظیم، فلم یزل مقتصا أثر الرسول قبل أن یصدع بالدین الحنیف و بعده، فلم یکن له هوی غیر هواه، و لا نزعة غیر نزعته، و کیف یمکن الخصم أن یقذفه بکفر قبل الدعوة؟! و هو یقول (و إن لم نر صحة ما یقول): إنه کان یمنع أمه من السجود للصنم و هو حمل أیکون إمام الامة هکذا فی عالم الأجنة ثم یدنسه درن الکفر فی عالم التکلیف؟ فلقد کان صلوات الله علیه مؤمنا جنینا و رضیعا و فطیما و یافعا و غلاما و کهلا و خلیفة.
و لو لا أبو طالب و ابنه*لما مثل الدین شخصا وقاما بل نحن نقول: إن المراد من إسلامه و ایمانه و أولیته فیهما و سبقه إلی النبی فی الإسلام هو المعنی المراد من قوله تعالی عن إبراهیم الخلیل علیه السلام: و أنا أول المسلمین.و فیما قال سبحانه عنه: إذ قال ربه أسلم قال أسلمت لرب العالمین.و فیما قال سبحانه عن موسی علیه السلام: و أنا أول المؤمنین : و فیما قال تعالی عن نبیه الأعظم: آمن الرسول بما انزل إلیه من ربه. و فیما قال: قل إنی أمرت أن أکون أول من أسلم.و فی قوله:
و امرت أن اسلم لرب العالمین. (66) و در پایان این بحث وجه دیگری هم در قسمتی از این روایات مانند روایت «صلیت» یا «اسلمت» قبل الناس بسبع سنین» بنظر رسید که فعلا در همان حد احتمال آنرا نقل میکنیم و شاهد و دلیل محکمی برای اثبات آن نداریم و بهمان صورت احتمال نقل میکنیم، شاید خواننده محترم بتواند دلیل و شاهدی برای آن پیدا کرده و به ما نیز اطلاع داده و بیخبرمان نگذارند، و آن احتمال این است که منظور از تقدم اسلام و ایمان در هفت سال یا کمتر و بیشتر تقدم رتبی و سبقت در درجه ایمان و اعتقاد باشد نه تقدم زمانی نظیر روایات «کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین» یا «بین الروح و الجسد» که از رسول خدا (ص) نقل شده و یا روایت «أنا أصغر من ربی بسنتین» که از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده، و نظائر اینگونه روایات که جمعی از دانشمندان آنها را بر همین معنا حمل کرده اند...
و خصوص عدد «هفت» نیز شاید بدان جهت باشد که در «باب درجات ایمان» در چند روایت برای ایمان هفت درجه ذکر فرمودهاند، مانند روایت کافی که بسند خود از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«ان الله عز و جل وضع الایمان علی سبعة اسهم، علی البر و الصدق و الیقین و الرضا و الوفاء و العلم و الحلم، ثم قسم ذلک بین الناس، فمن جعل فیه هذه السبعة الاسهم فهو کامل محتمل و قسم لبعض الناس السهم و لبعض السهمین و لبعض الثلاثة حتی انتهوا الی السبعة...» (67) و عرفاء و اهل سیر و سلوک نیز منازل و مراحل رسیدن به کمال را هفت مرحله ذکر کردهاند و شعر ذیل هم ناظر بهمین معنا است که گوید:
هفت شهر عشق را عطار گشت*ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم.
ارزش ایمان علی ( علیه السلام) در خلال گفتار گذشته همانگونه که خواندید در محور سن امیر المؤمنین (علیه السلام) در هنگام بعثت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و ایمان آنحضرت به اسلام اختلافی وجود داشت، چنانچه از دانشمندان اهل سنت از حاکم در مستدرک نقل شده بود که گفته است:
«و لا اعلم خلافا بین اصحاب التواریخ ان علی بن ابیطالب رضی الله عنه اولهم اسلاما، و انما اختلفوا فی بلوغه.
و از نویسندگان معاصر نیز هاشم معروف حسنی در کتاب سیرة المصطفی گوید:
«لقد اتفق المورخون و المحدثون علی ان علیا علیه السلام اول الناس اسلاما و لکن اختلفوا فی سنه یوم اسلامه» (68).
و این اختلاف سبب آن شده که برخی خواستهاند در این فضیلت بزرگ که مخصوص علی علیه السلام بوده خدشه وارد کرده و سن آنحضرت را در آنروز که بسیاری گفتهاند کمتر از حد بلوغ بوده است سبب نقص و در نتیجه کاسته شدن اهمیت بسیاری که این فضیلت داشته است بحساب آورند .
چنانچه شیخ مفید (ره) فرموده:
«اجمعت الامة علی ان امیر المؤمنین علیه السلام اول ذکر اجاب رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یختلف فی ذلک احد من اهل العلم، الا أن العثمانیة طعنت فی ایمان امیر المؤمنین علیه السلام بصغر سنه فی حال الاجابة» (69).
یعنی اجماع امت اسلامی بر آن است که علی علیه السلام نخستین مردی است که دعوت رسول خدا (ص) را اجابت کرده و به آنحضرت ایمان آورد، و هیچیک از اهل علم در این باره اختلاف ندارد، جز آنکه عثمانیه در مورد ایمان امیر المؤمنین کم سنی آنحضرت را عیب شمرده و گفتهاند : وی در آنزمان بالغ نبوده و در نتیجه ایمان او از روی شناخت صحیح انجام نگرفته...و روایات دیگری هم بود که نخستین انسانی که ایمان آورد خدیجه بود، و در پارهای از روایات هم نخستین مسلمان را ابو بکر و یا زید بن حارثه دانستهاند.
و روی همین جهت بعضیها خواستهاند برای اینکه دل همه را بدست آورده باشند وسط افتاده و پا در میانی کرده و به قول دانشمندان میان همه روایات را جمع کرده و چنین گفته اند .
«الا ورع فی الجمع بین هذه الاقوال ان یقال: ان اول من اسلم من الرجال الاحرار ابو بکر، و من النساء خدیجة، و من الصبیان علی، و من الموالی زید بن حارثه...» (70).
یعنی نزدیکتر به احتیاط در جمع بین این قولها آن است که گفته شود: نخستین کسی که از جنس مردان آزاده اسلام اختیار کرد ابو بکر بود و از زنان خدیجه و از کودکان علی و از موالی (آزاد شدگان) زید بن حارثه...
و چنانچه از جلال الدین سیوطی نقل شده: نخستین کسی که این جمع را کرده است ابو حنیفه بوده و بدنبال این جمع، ابن کثیر گفته است: و اسلام ابو بکر از اسلام آن چند نفر دیگر سودمندتر بود برای اینکه او شخصیت بزرگی بود و در میان قریش رئیسی بود که مورد احترام آنها و مالدار بود... (71) و...
اما بد نیست بدانید همین آقای ابن کثیر در جای دیگر اعتراف کرده که از نظر زمانی ایمان آن سه نفر دیگر مقدم بر ایمان ابو بکر بوده است، چنانچه ابن حجر عسقلانی پس از نقل جمع مزبور در الصواعق المحرقة از او نقل کرده که گفته است:
«و خالف فی ذلک ابن کثیر فقال: الظاهر ان اهل بیته صلی الله علیه و آله و سلم آمنوا قبل کل احد زوجته خدیجة و مولاه زید و زوجته ام ایمن و علی و ورقه» . (72) یعنی ابن کثیر با این کیفیت جمع مخالفت کرده و گفته است: ظاهر آن است که خاندان آن حضرت (ص) پیش از هر شخص دیگری ایمان آوردند و آنها عبارت بودند از خدیجه همسر آنحضرت و آزاد شده او یعنی زید و همسر زید ام ایمن و علی و ورقة...
و از گفتار این دو دانشمند و محدث اهل سنت که تعصب بیشتری نسبت به معتقدات خود و اهل مذهب خود از دیگران دارند و از کتابها و نوشته هاشان ـ مانند همین کتاب الصواعق المحرقة و کتاب البدایة و النهایة ـ و اهانتها و دشنامهائی که نثار شیعیان و رافضیان کردهاند بخوبی معلوم میشود که این طریقه جمع میان این اقوال صحیح نیست، زیرا بحث در این است که آیا علی علیه السلام و دیگران کدامیک از نظر زمانی در ایمان به رسول خدا «ص» و اسلام سبقت جستند، و پس از اعتراف به اینکه علی علیه السلام از این نظر سبقت داشته دیگر جای آن بحث باقی نخواهد ماند...
و خوب بود این آقایان اگر هم میخواستند میان روایات را جمع کنند بگونه ای که با عقیده شان نیز که ابو بکر را برتر از علی علیه السلام میدانند مخالف نباشد همانند برخی میگفتند : منظور از اینکه ابو بکر نخستین مسلمان بود، یعنی نخستین کسی بود که اسلام خود را اظهار کرد ولی دیگران از ترس مشرکان جرئت اظهار آنرا نداشتند، که آنهم مورد بحث است و مسلما از رسول خدا و خدیجه و علی علیه السلام زودتر اظهار اسلام نکرده چنانچه از روایت عفیف کندی که پیش از این نقل کردیم معلوم میشود و بلکه از ابوذر غفاری چنانچه پس از این خواهد آمد. و یا همانگونه که از برخی دیگر مانند سعد بن ابی وقاص و محمد بن حنفیه روایت کردهاند جمع میکرده اند که آندو درباره ابو بکر گفته اند:
«لم یکن اولهم اسلاما و لکن کان افضلهم اسلاما» (73).
ابو بکر در میان آنها نخستین مسلمان نبود ولی اسلام او برتر بود.و یا روایت دیگری که همین آقای ابن کثیر از ابی جریر بسندش از محمد بن سعد بن ابی وقاص روایت کرده که گوید :
«قلت لأبی: أکان أبوبکر أولکم اسلاما؟ قال: لا و لقد أسلم قبله اکثر من خمسین و لکن کان افضلنا اسلاما» (74).
یعنی به پدرم (سعد بن ابی وقاص) گفتم: آیا أبو بکر در میان شما نخستین مسلمان بود؟ گفت : نه، بلکه قبل از او بیش از پنجاه نفر مسلمان شدند، ولی ابو بکر برترین ماها بود از نظر اسلام...
که البته این مطلب هم بر فرض صحت روایت جز یک اجتهاد شخصی و اظهار نظری خصوصی بیش نیست که برای دیگران ارزشی ندارد، و بهتر آن است که از این بحث صرفنظر کرده و همان بحث دیگر را دنبال کنیم و بگذریم.
باری همانگونه که گفته شد در سبقت اسلام و ایمان علی علیه السلام ظاهرا جای تردید نیست، و مطلب همانگونه که نقل کردیم اجماعی و اتفاقی است، منتهی برای اینکه این فضیلت بزرگ را خدشه دار کرده و زیر سئوال ببرند به این گفتار متشبث شده اند که ایمان علی علیه السلام در آنروز که ده سال بیشتر از سن او نگذشته بود از روی تدبر و تفکر نبوده بلکه از روی تقلید و تلقین بوده ولی دیگران که پس از بلوغ و در سنین بالاتری ایمان آوردند ایمانشان از روی تعقل و تدبر و معرفت و یقین بوده است.
که در اینباره نیز بطور اختصار و فشرده میگوئیم:
اولا ـ همانگونه که در خلال گفتارهای گذشته از حاکم نیشابوری و یعقوبی و دیگران شنیدید درباره سن آنحضرت در هنگام بعثت رسول خدا (ص) و ایمان او به آنحضرت اختلافی است و نظر قطعی در این باره اظهار نشده، زیرا از برخی روایات مانند روایت قتاده از حسن بصری و دیگران که در کتاب های اهل سنت و شیعه (75) نیز آمده است سن آنحضرت در آنروز پانزده یا شانزده سال بوده که از آنجمله است این دو روایت:
1 ـ «روی قتاده عن الحسن و غیره قال: کان اول من آمن علی بن أبی طالب علیه السلام و هو ابن خمس عشرة سنة او ست عشرة» . (76) یعنی قتاده از حسن و دیگران نقل کرده که نخستین کسی که ایمان آورد علی بن ابیطالب علیه السلام بود در حالی که پانزده ساله یا شانزده ساله بود.
2 ـ «و روی شداد بن اوس قال: سئلت خباب بن الأرت عن اسلام علی بن ابیطالب علیه السلام، قال: اسلم و هو ابن خمس عشرة سنة، و لقد رأیته یصلی مع النبی (ص) و هو یومئذ بالغ مستحکم البلوغ» . (77) یعنی شداد بن اوس گفته است: از خباب بن أرت درباره اسلام علی بن ابی طالب سئوال کردم؟ در پاسخ گفت: او در سن پانزده سالگی اسلام آورد، و من او را دیدم که با رسول خدا نماز میخواند و در آنروز بحد کمال و بلوغ رسیده بود.
و این دو شعر هم از عبد الله بن ابی سفیان نقل شده که گوید:
و صلی علی مخلصا بصلاته*لخمس و عشر من سنیه کوامل و خلی اناسا بعده یتبعونه*له عمل افضل به صنع عامل (78).
و در پاره ای از روایات آمده است که آنحضرت در آنروز چهارده ساله بود چنانچه علی بن زید از ابی نضرة روایت کرده که گوید:
«أسلم علی علیه السلام و هو ابن اربع عشرة سنة» . (79) و در روایات دیگری است که آنحضرت دوازده ساله و یا یازده ساله بود که ـ همانگونه که قبلا نیز تذکر داده ایم ـ مشهور نزد علمای شیعه و اهل سنت و روایات معتبر آن است که آنحضرت در آنروز ده ساله بود...
ولی آنها که خواسته اند در این فضیلت بزرگ خدشه وارد کنند باید نخست این مطلب را ثابت کنند که سن آنحضرت کمتر از حد بلوغ بوده و سپس بخیال خود آنرا مخدوش سازند...
در صورتیکه در بسیاری از روایاتی که خود ایشان از علی علیه السلام و دیگران نقل کرده اند با این تعبیر آمده بود که نخستین کسی که از مردان (رجال) ایمان آورد آنحضرت بوده مانند روایتی که ابی داود و دیگران بسندهای خود از علی علیه السلام روایت کردهاند که فرمود
«انا اول رجل اسلم مع رسول الله» . (80) یعنی من نخستین مردی بودم که با رسول خدا (ص) اسلام آوردم.
و یا در تاریخ یعقوبی آمده بود که:
«کان اول من اسلم خدیجه بنت خویلد من النساء و علی بن ابیطالب من الرجال ثم زید بن حارثه ثم أبوذر...» . (81) و ثانیا ـ رسیدن به سن پانزده سالگی که یکی از سه نشانه حد بلوغ در باب تکالیف شرعیه است همانگونه که برخی از اهل سنت گفتهاند در سالهای پس از هجرت و در داستان غزوه خندق تعیین شده و بعنوان حدی از حدود تبلیغ درآمده و گرنه قبل از آن میزان در بلوغ و تکلیف تمیز و ادراک بوده نه سن و سال ـ چنانچه از کتاب اسعاف الراغبین و سیره حلبیه نقل شده است (82).
و ثالثا ـ مسئله پذیرش ایمان و امور اعتقادی و بلکه عبادت افراد و بندگان الهی در نزد خدای تعالی توقفی بر بلوغ و رسیدن به حد تکلیف شرعی ندارد، چنانچه فقهای اسلام در باب «عبادات صبی» بطور مشروح و مستدل بیان داشتهاند، و ارزش عمل آنها از نظر پاداش و ثواب و قبولی آن در نزد خدای تعالی با عمل آنهائی که بحد تکلیف و بلوغ رسیدهاند تفاوتی ندارد اگر نگوئیم پاداش بیشتری دارند...
و عمل رسول خدا (ص) و گفتار آنحضرت درباره ایمان علی علیه السلام نیز میتواند بهترین گواه بر این مطلب باشد که بر طبق روایات بسیاری که در کتابهای شیعه و اهل سنت آمده است رسول خدا (ص) علی علیه السلام را دعوت به اسلام کرد و پس از آنکه او ایمان آورد بعنوان نخستین مسلمان و مؤمن بخود او را مورد آنهمه مدح و ستایش قرار داده بدو فرمود:
«ان هذا اول من آمن بی و هو اول من یصافحنی...» .
و یا آنکه فرمود:
«اول الناس ورودا علی الحوض اولهم اسلاما...» .
و یا بفاطمه علیها السلام فرمود:
«زوجتک اقدمهم سلما...» .
و یا آنچه را امیر المؤمنین بعنوان افتخار ذکر میکند که میگوید:
«صلیت قبل ان یصلی احد...» .
و یا آنکه فرمود:
«أنا اول من صلی مع رسول الله» .
و یا آنکه فرمود:
«عبدت الله مع رسول الله قبل ان یعبده أحد...» .
و یا روایات دیگری که در گفتارهای پیش از این با تفصیل بیشتری نقل شد...که بنا بگفته اینان اینگونه روایات هیچ معنی و مفهوم صحیحی ندارد، زیرا عبادت و نمازی که در سن ده سالگی و یا کمتر انجام پذیرد ارزش و پاداشی ندارد تا موجب افتخار و سربلندی بوده و قابل ذکر باشد.
و ممکن است این بحث به آیاتی از قرآن کریم چون داستان ولادت حضرت عیسی علیه السلام نیز سرایت کرده و مورد سئوال قرار گیرد که وقتی آنحضرت در گهواره بزبان آمده و میگوید:
««...انی عبد الله آتانی الکتاب و جعلنی نبیا، و اوصانی بالصلوة و الزکاة ما دمت حیا، و برا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا...» (83).
یعنی براستی که من بنده خدایم که او بمن کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده، و مرا در هر کجا باشم مبارک گردانده و مرا به نماز و زکاة سفارش کرده تا آنگاه که زندهام، و به نیکی و مهربانی نسبت بمادرم و مرا نافرمان و سخت دل قرارم نداده...
و در اینجا نیز کسی بگوید این چه افتخاری است که حضرت مسیح میکند که خدا در گهواره به او کتاب داده و او را پیامبر قرار داده و به نماز و زکات و نیکی بمادر سفارش کرده.. .؟! و یا در داستان حضرت یحیی علیه السلام که خدای تعالی در بارهاش میفرماید:
«و آتیناه الحکم صبیا» (84).
یعنی ما حکم (نبوت) و یا حکمت و فرزانگی را در کودکی به او دادیم...
کسی بگوید: این چه افتخاری بود که خدای تعالی آنرا ذکر کرده و به یحیی عطا فرموده؟! و یا در داستان «شاهد» یوسف که میفرماید:
«و شهد شاهد من اهلها ان کان قمیصه قد من قبل فصدقت و هو من الکاذبین، و ان کان قمیصه قد من دبر فکذبت و هو من الصادقین»
بیشتر مفسران گفتهاند که آن شاهد و گواه کودکی گهوارهای بود که خداوند برای تبرئه بنده بزرگوارش حضرت یوسف او را بسخن درآورد و راه تحقیق صحیح را به عزیز مصر آموخت. ..
و نمونه های دیگری که در تاریخ و روایات هست و شهادت و عبادت کودکان نابالغ مورد پذیرش و تمجید و افتخار قرار گرفته است، که همه آنها زیر سئوال رفته و مخدوش میشود...
مذاکره مامون با اسحاق سرگذشت شیرینی «ابن عبد ربه» در «عقد الفرید» (85) نقل میکند که خلاصه آن چنین است: «مأمون مجلس مناظرهای تشکیل داد و دانشمند معروف «اسحق» در رأس آن قرار گرفته بود پس از آنکه سبقت علی ( علیه السلام) بر دیگران در پذیرفتن اسلام مسلم گردید (اسحق) گفت:
هنگامی که علی ایمان آورد کودکی بیش نبوده ولی «ابوبکر» مرد کاملی بوده است از این نظر ایمان او بر ایمان علی برتری دارد.
مامون یک مرتبه زمام سخن را به دست گرفت و گفت:
آیا پیامبر صلی الله علیه و آله علی را دعوت کرد که در دوران کودکی و صباوت ایمان آورد یا ایمان او به وسیله الهام خدائی بود هرگز نمیتوان گفت ایمان او الهامی بوده است زیرا ایمان پیامبر الهامی نبوده بلکه به راهنمایی و سفارت جبرئیل از طرف خدا بوده تا چه رسد به علی بنابر این در روزی که پیامبر او را دعوت به اسلام نمود آیا از پیش خود این کار را انجام داد یا خدای دستور داده بود ما هیچ گاه تصور نمیکنیم که پیامبر بدون دستور خدا خود و دیگری را به زحمت و تکلف بیاندازد پس ناچار باید گفت دعوت پیامبر مستند به دستور خدا بوده است آیا خدای حکیم دستور میدهد پیامبر یک کودک غیر مستعد را که ایمان و عدم ایمان او یک سان است به دین اسلام دعوت کند به طور مسلم این کار از خدای حکیم و دانا سر نمیزند.
بنابراین باید نتیجه گرفت که ایمان علی یک ایمان صحیح و پای بر جا بوده که از ایمان و گرویدن دیگران کمتر نبوده است و بهترین مصداق این آیه «والسابقون السابقون اولئک المقربون» همان شخص علی بن ابی طالب بوده است» .
______________________________
1 ـ اسد الغابة ـ ج 5 ـ ص .434
2 ـ سیره ابن اسحاق ـ ط ترکیه ـ ص 3 120 ـ بحار الانوار ـ ج 16 ـ ص 7 به نقل از.کشف الغمه علی بن عیسی اربلی.
4 ـ تاریخ یعقوبی ـ ج 2 ـ ص .14
5 ـ سوره حجر ـ آیه ـ .94
6 ـ تفسیر القمی ـ ص .354
7 ـ بحار الانوار ـ ج 18 ـ ص .232
8 ـ برای اطلاع بیشتر میتوانید به کتابهای سیره نبویه قاضی دحلان ج 1 ص 91 و سیره حلبیه ج 1 ص 268 و مناقب خوارزمی ص 18 ـ 20 و الغدیر ج 3 ص 220 ـ 236 مراجعه نمائید.
9 ـ سیره ابن اسحاق ص .112
10 ـ الغدیر ج 2 ص 313 و نظیر این روایت به سندهای مختلف در کتابهای شیعه مانند امالی شیخ طوسی (ره) و کشف الغمه روایت شده که در بحار الانوار ج 38 ص 211 ـ 213 نقل شده است .
11 و 12 ـ الغدیر ج 30 ص 220 و .221
13 ـ یعنی من نخستین مردی هستم که با رسول خدا اسلام را اختیار کردم.
14 ـ من نخستین کسی هستم که به رسول خدا (ص) اسلام آوردم.
15 ـ من نخستین کسی هستم که با رسول خدا (ص) نماز گزاردم، و این روایات را مرحوم علامه امینی در الغدیر ج 3 ص 221 از کتابهای مذکور روایت کرده.
16 ـ الغدیر ج 3 ص .224
17 ـ الغدیر ج 3 ص .225
18 ـ بحار الانوار ج 38 ص 201 ـ .288
19 ـ بحار الانوار ج 38 ص 207 ـ 208 و امالی صدوق ص 304 و طرائف ابن طاووس ص .87
20 ـ امالی شیخ ص .218
21 ـ سوره واقعه آیه 10 و .11
22 ـ بحار الانوار ج 38 ص 225 و 229 و .239
23 ـ بحار الانوار ج 38 ص 208 به نقل از تفسیر غیاشی.
24 ـ ما درباره ایمان ابوطالب پیش از این بطور مختصر بحث کردهایم و انشاء الله در جای خود با تفصیل بیشتری بحث خواهیم کرد، و امثال اینگونه روایات ظاهرا از روی تقیه و پنهانکاری انجام شده چنانچه ائمه اطهار فرمودهاند.
25 ـ سوره احزاب ـ آیه 4 ـ .5
م 26 ـ ابن هشام در اینجا نسب ابوبکر و دیگرانی که در ذیل نامشان مذکور است ذکر کرده و هر که خواهد به سیره ج 1 ـ صفحات 249 ـ 262 مراجعه نماید.و در پاورقی نیز گاهی مختصری از تاریخچه زندگی برخی از آنها مذکور است.
27 ـ سیره ابن هشام ـ ج 1 ـ ص 249 ـ .262
28 ـ مقدمه سیره ابن اسحاق ـ ط قونیه ترکیه ـ ص «کی» .
29 ـ تاریخ یعقوبی، ج 2 ـ ص .14
30 ـ استیعاب ـ ج 2 ـ ص .457
31 ـ تهذیب التهذیب ـ ج 7 ـ ص .336
32 ـ الغدیر ـ ج 3 ـ ص 237 و ج 2 ـ ص 287 به نقل از کتاب مذکور ص .278
33 ـ مستدرک حاکم، کتاب المعرفه ـ ص .22
34 ـ تاریخ طبری ـ ج 2 ـ ص .60
35 ـ مناقب آل ابی طالب ـ ج 1 ـ ص .240
36 ـ بحار الأنوار ـ ج 28 ـ ص 262 بنقل از کتاب مذکور.
37 ـ سیرة المصطفی ـ ص .112
38 ـ این حدیث را بیش از 15 نفر از بزرگان اهل سنت مانند نسائی و حاکم و ابو نعیم و ابن ماجه و طبری در کتاب تاریخ و ابن اثیر و دیگران نقل کردهاند، به الغدیر، ج 2 ـ ص 314 مراجعه شود.و از محدثین و علمای شیعه نیز شیخ صدوق (ره) در کتاب خصال و طبرسی (ره) در کتاب احتجاج و شیخ مفید (ره) در کتاب «الفصول المختاره» بسند خود از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کردهاند 38 ـ (بحار الأنوار) ج 38 ـ ص 209 و 298 ـ .269
39 ـ خصائص نسائی ـ ص .3
40 ـ الغدیر ج 3 ـ ص 222 ـ 223.و بحار الأنوار، ج 38 ـ ص .268
41 ـ السیرة النبویة ابن کثیر ـ ج 1 ـ ص 431 ـ .432
42 ـ بحار الانوار ج 38 ص 245 بنقل از کشف الغمه 43 ـ الغدیر ج 3 ص 241 ـ 243 و البته گفتار ایشان که توقف آنحضرت در مکه ده سال بوده برخلاف مشهور است و همانگونه که میدانید مشهور در اینباره سیزده سال است.
44 ـ سوره واقعه آیه 45 74 ـ مناقب ج 1 ص 46 249 ـ مناقب ج 1 ص 47 250 ـ بحار الانوار ج 38 ص 48 209 ـ 49 ـ مناقب آل ابیطالب ج 1 ص 50 243 ـ 51 ـ مناقب ابن مغازلی ص 52 14 ـ بحار الانوار ج 38 ص 53 268 ـ تاریخ طبری ج 2 ص 54 314 ـ این نظریه ابو جعفر اسکافی در این باب است که عقیده داشته علی علیه السلام در هنگام بعثت رسول خدا (ص) پانزده ساله بوده و اقوال دیگری هم در این باره در گفتار دانشمندان شیعه و اهل سنت دیده میشود که انشاء الله در پایان این بحث خواهد آمد.
55 ـ شرح ابن ابی الحدید ج 13 ص 56 248 ـ متن روایت عایشه اینگونه بود «فکان یخلو بغار حرا فیتحنث و هو التعبد» .و در روایت محمد بن اسحاق نیز اینطور بود «و کان رسول الله (ص) یخرج الی حرا فی کل عام من السنة یتنسک فیه...» .
57 ـ طبقات ابن سعد ج 4 قسم 1 ص 58 163 ـ تاریخ طبری ج 2 ص 313 ـ 59 314 و 60 و 61 ـ شرح ابن ابی الحدید ج 13 ص 62 200 ـ احقاق الحق ج 15 ص 346 و بحار الانوار ج 38 ص 230 بنقل از اربعین خطیب و فضائل احمد و کشف الثعلبی 63 ـ الصواعق المحرقه ص 64 118 ـ و در الغدیر ج 3 ص 238 بنحو کاملتری این عبارت نقل شده است 65 ـ سیره حلبیه ج 1 ص 303 ـ 305 ط مصر (مکتبة مصطفی محمد) 66 ـ الغدیر ج 3 ص 67 239 ـ اصول کافی کتاب الایمان و الکفر باب درجات الایمان ج 1 و ترجمه آن چنین است: براستی که خدای عز و جل پایه ایمان را بر هفت سهم نهاده، بر نیکوکاری و راستی و یقین و رضا و خشنودی و علم و حلم، و آنگاه این سهام را میان مردم تقسیم کرد و هر آنکس که تمامی این هفت سهم در او باشد او انسان کاملی است که همه سهام را برگرفته ولی برای مردم دیگر یک سهم و دو سهم و سه سهم تقسیم شده تا برسند به همان هفت سهم...
68 ـ برای اطلاع بیشتر از متن گفتارها و ترجمه آنها به شماره 63 صفحه 34 و 35 مراجعه نمائید.
69 ـ بحار الأنوار ـ ج 38 ـ ص 362 به نقل از «الفصول المختاره» .
70 ـ 71 ـ سیرة النبویه ابن کثیر ـ ج 1 ـ ص 432 و 437 و الصحیح من السیرة ـ ج 1 ص .250
72 ـ الصواعق المحرقة ـ ص .74
73 ـ 74 ـ السیرة النبویة ـ ج 1 ـ ص .436
75 ـ برای اطلاع بیشتر از اینگونه روایات و مصادر آنها به کتاب بحار الأنوار، ج 35 ـ ص 6 و 7 و ج 38 ـ ص 259 و 280 و الصحیح من السیرة، ج 1 ـ ص 127 مراجعه نمائید.
76 و 77 ـ بحار الأنوار ـ ج 38 ـ ص .280
78 و 79 ـ بحار الأنوار ـ ج 38 ـ ص .281
80 ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3 ـ ط مصر ـ ص .258
81 ـ این حدیث با ترجمه اش در شماره 62، ص 28 گذشت.
82 ـ الصحیح من السیرة، ج 1 ـ ص .251
83 ـ سوره مریم ـ آیات 30 و 31 و .32
84 ـ سوره مریم ـ آیه .12
85 ـ عقد الفرید ج 3 ص 43
