این بخش از تاریخ اسلام از دردناکترین وتلخترین بخشهای آن است که دلهای بیدار وآگاه را سختبه درد می آورد و میسوزاند. این قسمت از تاریخ در کتاب های دانشمندان اهل تسنن به صورت کوتاه وفشرده ودر کتاب های علمای شیعه به صورت گسترده نوشته شده است.شاید در میان خوانندگان گرامی کسانی باشند که بخواهند ماجرای تجاوز به خانه وحی را از زبان محدثان وتاریخ نویسان اهل تسنن بشنوند. از این جهت، این بخش را به اتکای مدارک ومصادر آنان مینویسیم تا افراد شکاک ودیرباور نیز این وقایع تلخ را باور کنند. در این مقاله، ترجمه آنچه را که مورخ شهیر ابن قتیبه دینوری در کتاب «الامامة والسیاسة» آورده است نقل میکنیم وتجزیه وتحلیل این بخش را به بعد وامی گذاریم.
نویسندگان اهل تسنن اتفاق نظر دارند که هنوز مدتی از بیعت سقیفه نگذشته بود که دستگاه خلافت تصمیم گرفت که از حضرت علی علیه السلام و عباس و زبیر وسایر بنی هاشم نسبتبه خلافت ابوبکر اخذ بیعت کند تا خلافت وی رنگ اتحاد واتفاق به خود بگیرد ودر نتیجه هر نوع مانع و مخالف از سر راه خلافتبرداشته شود.
پس از حادثه سقیفه، بنی هاشم وگروهی از مهاجران وعلاقه مندان امام علیه السلام به عنوان اعتراض در خانه حضرت فاطمه علیها السلام متحصن شده بودند.تحصن آنان در خانه حضرت فاطمه علیها السلام، که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از احترام خاصی برخوردار بود، مانع میشد که دستگاه خلافت اندیشه یورش به خانه وحی را در دماغ خود بپرورد و متحصنان را به زور به مسجد بکشاند و از آنان بیعتبگیرد.
اما سرانجام علاقه به گسترش قدرت کار خود را کرد و احترام خانه وحی نادیده گرفته شد.خلیفه، عمر را با گروهی مامور کرد تا به هر قیمتی که باشد متحصنان را از خانه حضرت فاطمه علیها السلام یبرون بکشند و از همه آنان بیعتبگیرند. وی با گروهی که در میان آنان اسید بن حضیر و سلمة بن سلامة و ثابتبن قیس و محمد بن مسلمة به چشم میخوردند (1) رو به خانه حضرت فاطمه علیها السلام آورد تا متحصنان را به بیعتبا خلیفه دعوت کند واگر به درخواست وی پاسخ مثبت نگفتند آنان را به زور از خانه بیرون کشیده، به مسجد بیاورند. مامور خلیفه در مقابل خانه با صدای بلند فریاد زد که متحصنان برای بیعت با خلیفه هرچه زودتر خانه را ترک گویند.اما داد و فریاد او اثر نبخشید و آنان خانه را ترک نگفتند.
در این هنگام مامور خلیفه هیزم خواست تا خانه را بسوزاند وآن را بر سر متحصنان خراب کند.ولی یکی از همراهان او به پیش آمد تا مامور خلیفه را از این تصمیم باز دارد وگفت:چگونه خانه را آتش میزنی در حالی که دخت پیامبر فاطمه در آنجاست؟وی با خونسردی پاسخ داد که بودن فاطمه در خانه مانع از انجام این کار نمیتواند باشد.
در این موقع حضرت فاطمه علیها السلام پشت در قرار گرفت وگفت:
جمعیتی را سراغ ندارم که در موقعیت بدی همچون موقعیت شما قرار گرفته باشند.شما جنازه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در میان ما گذاشتید واز پیش خود در باره خلافت تصمیم گرفتید.چرا حکومتخود را بر ما تحمیل میکنید و خلافت را که حق ماستبه خود ما باز نمیگردانید؟
ابن قتیبه مینویسد:
این بار مامور خلیفه از اخراج متحصنان منصرف شد وبه حضور خلیفه آمد واو را از جریان آگاه کرد.خلیفه که میدانست با مخالفت متحصنان، که شخصیت های بارزی از مهاجران وبنی هاشم بودند، پایه های حکومت او محکم واستوار نمیشود این بار غلام خود قنفذ را مامور کرد که برود و علی علیه السلام را به مسجد بیاورد. او نیز پشت در آمد وعلی علیه السلام را صدا زد وگفت: به امر خلیفه رسول خدا باید به مسجد بیایید! وقتی امام علیه السلام این جمله را از قنفذ شنید گفت:چرا به این زودی به رسول خدا دروغ بستید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کی او را جانشین خود قرار داد تا وی خلیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باشد؟غلام با نومیدی بازگشت وجریان را به آگاهی خلیفه رساند.
مقاومت متحصنان در برابر دعوت های پیاپی دستگاه خلافتخلیفه را سخت عصبانی وناراحت کرد. سرانجام عمر، برای دومین با، با گروهی رو به خانه حضرت فاطمه علیها السلام آورد. هنگامی که دخت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صدای مهاجمان را شنید از پشت در با صدای بلند ناله کرد وگفت:
پدرجان، ای پیامبر خدا، پس از درگذشت تو با چه گرفتاریهایی از جانب زاده خطاب وفرزند ابوقحافه مواجه شدهایم.
نالههای حضرت فاطمه علیها السلام، که هنوز در سوگ پدر نشسته بود، چنان جانگذاز بود که گروهی از آن جمعیت را که همراه عمر آمده بودند از انجام ماموریت حمله به خانه زهرا منصرف کرد واز همانجا گریه کنان بازگشتند.
اما عمر و گروهی دیگر، که برای گرفتن بیعت از حضرت علی علیه السلام وبنی هاشم اصرار میورزیدند، او را با توسل به زور از خانه بیرون آوردند واصرار کردند که حتما با ابوبکر بیعت کند. امام علیه السلام فرمود:اگر بیعت نکنم چه خواهد شد؟ گفتند: کشته خواهی شد. حضرت علی علیه السلام گفت: با چه جرات بنده خدا وبرادر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را خواهید کشت؟
مقاومت سرسختانه حضرت علی علیه السلام در برابر دستگاه خلافت سبب شد که او را به حال خود واگذارند. امام علیه السلام از فرصت استفاده کرد و به عنوان تظلم، به قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک شد وهمان جملهای را که هارون به موسی علیه السلام گفته بود بر زبان آورد وگفت:
یابن ام ان القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی .(اعراف:150)برادر! پس از درگذشت تو، این گروه مرا ناتوان شمردند ونزدیک بود که مرا بکشند. (2)
داوری تاریخ در باره هجوم به خانه وحی
حوادث پس از سقیفه یکی از دردناکترین وتلخترین حوادث تاریخ اسلام وزندگانی امیر مؤمنان علیه السلام است.واقعنمایی و رکگویی در این زمینه موجب رنجش گروهی است که نسبتبه مسببان و گردانندگان این حوادث تعصب میورزند وحتی الامکان میخواهند گردی بر دامن آنان ننشیند وقداست ونزاهت آنان محفوظ بماند; چنانکه پوشاندن حقایق و وارونه جلوه دادن حوادث یک نوع خیانتبه تاریخ و نسلهای آینده محسوب است و هرگز یک نویسنده آزاد ننگ این خیانت را بر خود نمیخرد و برای جلب نظر گروهی بر روی حقیقت پا نمیگذارد.
بزرگترین حادثه تاریخی پس از انتخاب ابوبکر برای خلافت موضوع هجوم بردن به خانه وحی ومنزل حضرت فاطمه علیها السلام است، به قصد آنکه متحصنان بیتحضرت فاطمه را برای اخذ بیعتبه مسجد بیاوررند. تشریح وارزیابی صحیح این موضوع مستلزم آن است که به اتکای مصادر مطمئن در صحتیا سقم سه موضوع زیر بحث کنیم وسپس در باره نتایجحادثه به داوری بپردازیم.این سه موضوع عبارتند از:
1- آیا صحیح است که ماموران خلیفه تصمیم گرفتند خانه حضرت فاطمه علیها السلام را بسوزانند؟در این مورد تا کجا پیش رفتند؟
2- آیا صحیح است که امیر مؤمنان علیه السلام را به وضع زننده و دلخراشی به مسجد بردند تا از او بیعت بگیرند؟
3- آیا صحیح است که دخت گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این حادثه از ناحیه مهاجمان صدمه دید وفرزندی را که در رحم داشت ساقط کرد؟
این سه مورد از موارد حساس در این حادثه است که ما به اتکای مصادر ومدارک دانشمندان اهل سنت در باره آنها به بحث میپردازیم.
از تعالیم زنده وارزنده اسلام این است که هیچ مسلمانی نباید به خانه کسی وارد شود مگر اینکه قبلا اذن بگیرد واگر صاحب خانه معذور بود واز پذیرفتن مهمان پوزش خواست عذر او را بپذیرد وبدون اینکه برنجد از همانجا باز گردد. (3)
قرآن مجید، گذشته از این دستور اخلاقی، هر خانهای را که در آن صبح و شام نام خدا برده شود واو را پرستش کنند محترم شمرده است:
فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الآصال .(نور:36) (4)
خداوند به تعظیم وتکریم خانههایی فرمان داده است که در آنها مردان پاکدامن، صبح وشام، خدا را تسبیح وتقدیس میکنند.
احترام این خانهها به سبب عبادت و پرستشی است که در آنها انجام میگیرد وبه احترام رجال الهی است که در آنها به تسبیح و تقدیس خدا مشغولند، وگرنه خشت وگل هیچ گاه احترامی نداشته ونخواهد داشت.
از میان همه خانه های مسلمانان، قرآن کریم در باره خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مسلمانان دستور خاص میدهد ومیفرماید:
یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوت النبی الا ان یؤذن لکم .(احزاب:53)
ای افراد با ایمان به خانههای پیامبر بدون اذن وارد نشوید.
شکی نیست که خانه حضرت فاطمه علیها السلام از جمله بیوت محترم ورفیعی است که در آنجا زهرا و فرزندان وی خدا را تقدیس میکردند. نمیتوان گفت که خانه عایشه یا حفصه خانه پیامبر است، اما خانه دخت والامقام وی، که گرامیترین زنان جهان است، یقینا خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.
اکنون ببینیم ماموران دستگاه خلافت احترام خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تا چه حد رعایت کردند. بررسی حوادث روزهای نخستخلافت ثابت میکند که ماموران دستگاه خلافت همه این آیات را زیر پا نهاده، شئون خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را اصلا رعایت نکردند. بسیاری از تاریخنویسان اهل تسنن حادثه حمله به خانه وحی را به طور مبهم وبرخی از آنان تا حدی روشن نوشتهاند.
طبری که نسبتبه خلفا تعصب خاصی دارد فقط مینویسد که عمر با جمعیتی در برابر خانه زهرا علیها السلام آمد وگفت:
به خدا قسم، این خانه را میسوزانم یا اینکه متحصنان، برای بیعت، خانه را ترک گویند. (5)
ولی ابن قتیبه دینوری پرده را بالاتر زده، میگوید که خلیفه نه تنها این جمله را گفت، بلکه دستور داد در اطراف خانه هیزم جمع کنند وافزود:
به خدایی که جان عمر در دست اوست، یا باید خانه را ترک کنید یا اینکه آن را آتش زده ومیسوزانم.
وقتی به او گفته شد که دخت گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم،حضرت فاطمه، در خانه است، گفت: باشد. (6)
مؤلف «عقد الفرید» (7) گامی پیشتر نهاده، میگوید:
خلیفه به عمر ماموریت داد که متحصنان را از خانه بیرون کند واگر مقاومت کردند با آنان بجنگد. از این رو، عمر آتشی آورد که خانه را بسوزاند.در این موقع با فاطمه روبرو شد. دخت پیامبر به او گفت: فرزند خطاب، آمدهای خانه ما را به آتش بکشی؟ وی گفت: آری، مگر این که همچون دیگران با خلیفه بیعت کنید.
هنگامی که به کتابهای علمای شیعه مراجعه میکنیم جریان را واضحتر وگویاتر مییابیم.
سلیم بن قیس (8) در کتاب خود حادثه هجوم به خانه وحی را به طور مبسوط نگاشته، پرده از چهره حقیقتبرداشته است.او مینویسد:
«مامور خلیفه آتشی برافروخت وسپس فشاری به در آورد ووارد خانه شد، ولی با مقاومتحضرت فاطمه علیها السلام روبرو گردید. (9)
عالم بزرگوار شیعه، مرحوم سید مرتضی، بحث گستردهای در باره حادثه کرده است. از جمله، از حضرت صادق علیه السلام نقل میکند که حضرت علی علیه السلام بیعت نکرد تا آنگاه که دود غلیظی خانه او را فرا گرفت. (10)
در اینجا دامن سخن را در باره نخستین پرسش از حادثه جمع میکنیم وقضاوت را به دلهای بیدار واگذار میکنیم ودنبال حادثه را به اتکای مدارک اهل تسنن مینگاریم.
چگونه حضرت علی (ع) را به مسجد بردند؟
این بخش از تاریخ اسلام همچون بخش پیش تلخ ودردناک است زیرا هرگز تصور نمیرفت که شخصیتی مانند حضرت علی علیه السلام را به وضعی به مسجد ببرند که چهل سال بعد، معاویه آن را به صورت طعن وانتقاد نقل کند. وی در نامه خود به امیر المؤمنین علیه السلام پس از یادآوری مقاومت امام علیه السلام در برابر دستگاه خلافت چنین مینویسد:
...تا آنجا که دستگاه خلافت تو را مهار کرده وهمچون شتر سرکش برای بیعتبه طرف مسجد کشاندند. (11)
امیر مؤمنان در پاسخ نامه معاویه، تلویحا، اصل موضوع را میپذیرد وآن را نشانه مظلومیت خود دانسته، میگوید:
گفتی که من به سان شتر سرکش برای بیعتسوق داده شدم.به خدا سوگند، خواستی از من انتقاد کنی ولی در واقع مرا ستودی وخواستی رسوایم کنی اما خود را رسوا کردی.هرگز بر مسلمانی ایراد نیست که مظلوم واقع شود. (12)
ابن ابی الحدید تنها کسی نیست که جسارت به ساحت قدس امام علیه السلام را نقل کرده است، بلکه پیش از او ابن عبد ربه در «عقد الفرید» (ج2،ص285) وپس از وی مؤلف «صبح الآعشی» (در ج1، ص128) نیز آن را نقل کردهاند.
شگفت اینجاست که ابن ابی الحدید هنگامی که به شرح نامه بیست وهشتم امام علیه السلام در نهج البلاغه میرسد نامه آن حضرت ونامه معاویه را نقل میکند ودر صحت ماجرا تردید نمیکند، ولی در آغاز کتاب، هنگامی که شرح خطبه بیست وششم را به پایان میبرد، اصل واقعه را انکار کرده میگوید:این نوع مطالب را تنها شیعه نقل کرده و از غیر آنان نقل نشده است. (13)
جسارت به ساحتحضرت زهرا علیها السلام
سومین پرسش این بود که آیا در ماجرای بیعت گرفتن از حضرت علی علیه السلام به دخت گرامی پیامبر نیز جسارتی شد و صدمهای رسید یا نه؟
از نظر دانشمندان شیعه پاسخ به این سؤال ناگوارتر از پاسخ به دو سؤال گذشته است.زیرا هنگامی که میخواستند حضرت علی علیه السلام را به مسجد ببرند با مقاومت حضرت فاطمه علیها السلام روبرو شدند وحضرت فاطمه برای جلوگیری از بردن همسر گرامیش صدمه های روحی وجسمی بسیار دید که زبان وقلم یارای گفتن ونوشتن آنها را ندارد. (14)
ولی دانشمندان اهل تسنن برای حفظ موقعیت خلفا از بازگو کردن این بخش از تاریخ خودداری کرده اند وحتی ابن ابی الحدید در شرح خود آن را از جمله مسائلی دانسته است که در میان مسلمانان تنها شیعه آن را نقل کرده است. (15)
دانشمند بزرگوار شیعه مرحوم سید مرتضی میگوید:
در آغاز کار محدثان وتاریخ نویسان از نقل جسارت هایی که به ساحت دخت پیامبر اکرم وارد شد امتناع نمیکردند واین مطلب در میان آنان مشهور بود که مامور خلیفه با فشار در خانه را بر حضرت فاطمه علیها السلام زد واو فرزندی را که در رحم داشت سقط کرد و قنفذ، به امر عمر، زهرا علیها السلام را زیر تازیانه گرفت تا دست از حضرت علی علیه السلام بردارد. ولی بعدها دیدند که نقل این مطالب با مقام وموقعیت خلفا سازگار نیست واز نقل آنها خودداری کردند. (16)
گواه گفتار سیدمرتضی این است که، به رغم عنایتها وکنترلهای بسیار، باز هم این جریان در برخی از کتابهای آنان به چشم میخورد.شهرستانی از ابراهیم بن سیار معروف به غطام، رئیس معتزله، نقل میکند که وی میگفت:
عمر در ایام اخذ بیعت در را بر پهلوی فاطمه زد و او بچه ای را که در رحم داشت سقط کرد. ونیز فرمان داد که خانه را با کسانی که در آن بودند بسوزانند، در حالی که در خانه جز علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام کسی دیگر نبود. (17)
___________________________
1- نام این افراد را ابن ابی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه(ج2، ص 50) آورده است.
2- الامامة والسیاسة، ج1، صص13- 12.
3- سوره نور، آیات27 و28: یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستانسوا ... .
4- بسیاری از مفسران میگویند که مقصود از بیوت همان مساجد است، در صورتی که مسجد یکی از مصادیق بیت است نه مصداق منحصر به فرد آن.
5- تاریخ طبری، ج3، ص 202، چاپ دایرة المعارف. عبارت طبری چنین است:
اتی عمر بن خطاب منزل علی فقال: لاحرقن علیکم او لتخرجن الی البیعة.
ابن ابی الحدید در شرح خود (ج2، ص56) این جمله را از کتاب سقیفه جوهری نیز نقل کرده است.
6- الامامة والسیاسة، ج2، ص 12; شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج1، ص 134; اعلام النساء، ج3، ص 1205.
7- ابن عبد ربه اندلسی، متوفای سال 495 هجری. عبارت وی چنین است:
بعث الیهم ابوبکر عمر بن خطاب لیخرجهم من بیت فاطمة و قال له ان ابوا فقاتلهم. فاقبل بقبس من النار علی ان یضرم علیهم الدار. فلقیته فاطمة فقالتیابن الخطاب اجئت لتحرق دارنا؟ قال:نعم او تدخلوا فیما دخلت فیه الامة; عقد الفرید، ج4، ص 260. همچنین ر.ک. تاریخ ابی الفداء، ج1، ص156 واعلام النساء، ج3، ص1207.
8- سلیم بن قیس کوفی از تابعین به شمار میرود. عصر امیر مؤمنان وامام حسین وحضرت سجاد علیهم السلام را درک کرده ودر دوران حکومتحجاج (حدود سال 90 هجری قمری) درگذشته است. کتاب او به نام اصل سلیم یکی از اصول معتبر شیعه است.
9- اصل سلیم، ص 74، طبع نجف اشرف.
10- و الله ما بایع علی حتی رآی الدخان قد دخل بیته; تلخیص الشافی، ج3، ص76.
11- متن نامه معاویه را ابن ابی الحدید در شرح خود(ج15، ص186) نقل کرده است.
12- نهج البلاغه، نامه 28.
13- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج2، ص 60.
14- از میان کتابهای شیعه کتاب سلیم بن قیس مشروح جریان را (در صفحه 74 به بعد) آورده است.
15- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج2، ص 60.
16- تلخیص الشافی، ج3، ص76، شافی نوشته سید مرتضی است که شیخ طوسی آن را تلخیص کرده است.
17- ملل ونحل، ج2، ص 95.
