در روزگار رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ابوبکر ، بیت المال میان مسلمانان به طور مساوی تقسیم می شد. این حقوق ماهانه ، افزون بر در آمدی بود که هر شخص در اثر کار روزانه به دست می آورد. در عصر عمر به دلایلی چند ، مانند برتری دادن مهاجران بر انصار ، حقوق افراد بر پایه چند معیار امتیاز بندی شد :
1) سبقت جستن در اسلام.
2) شرکت در جهاد.
3) همراهی بیشتر با پیامبر صلی الله علیه و آله .
بر پایه این معیارها آن که زودتر اسلام آورده و مدت زمان بیشتری در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده یا بیشتر در جهادها شرکت جسته است ،حقوق بیشتری دریافت می کرد. نیز عرب بر عجم ،همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به بقیه و عایشه نسبت به بقیه همسران رسول اکرم صلی الله علیه و آله امتیاز داشتند.
عمر به هر یک از خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله غیر از بنی هاشم 5000 مثقال نقره و به عباس 7000 و به افراد شرکت کننده در جنگ بدر 4000 و به هر یک از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله 10000 و به عایشه 12000 و به مهاجران قبل از فتح مکه 3000 و به مسلمانان بعد از فتح 1000 مثقال نقره می داد. (637)
حقیقت آن است که تردیدی در امتیاز بودن برخی از آن امور نیست ،اما این که این امتیازات سبب شود که فرد از صدقات موجود در بیت المال حقوق بیشتری دریافت کند ، جای گفتگو است. چگونه می توان به مسلمانی که نسبت به دیگری ، در زمانی بعدتر ،اسلام به وی ابلاغ شده و او جان پذیرای آن گشته ، بدین عذر که او دیرتر اسلام آورده است ،حقوق کمتری داد ؟!هدیه دادن از غنایم یا تشویق جهادگران و تامین نیازمندی های زندگی آنان امری پذیرفته و درست است ، اما برای شرکت در کاری که فقط باید برای رضای پروردگار انجام گیرد ، مزد بیشتر گرفتن چه مفهومی دارد ؟!به چه سبب باید حقوق فرد عرب بر عجم بیشتر باشد؟بنابراین در سرزمین های غیر عرب چه باید کرد ؟آیا در آنجا باید عجم را حقوق بیشتر دهند یا آن که چون گردانندگان حکومت مرکزی همه عرب نژاد و عرب زبان هستند ، فرد عرب را در سرزمین عجم ،بر عجم ترجیح دهند ؟
خلیفه برای این پرسش ها پاسخی نداشت. ای بسا کسی را هم جرات نبود در این باره از او پرسشی کند تا چه رسد به اعتراض و باز خواست !جز آن که نوشته اند در سال آخر عمر خلیفه گویا وی دانسته بود که این قانون ، غیر از این که بر خلاف سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و روش خلیفه نخست است ،نوعی تبعیض توجیه ناپذیر است. از این رو وعده کرد تا از سال بعد بیت المال را به تساوی میان همه تقسیم کند. اما مرگ به وی مهلت نداد وآن روش نادرست او باقی ماند.(638)
علی علیه السلام در دومین روز خلافت خود آن شیوه تقسیم بیت المال را دگرگون کرد و اعلام داشت : پاداش این امور جهاد در راه خدا ، سبقت جستن در پذیرش اسلام و...با مال ممکن نیست و خداوند پاداش مجاهدان و پیشتازان در اسلام را خواهد داد (639)
و... این اموال اگر از آن من بود آنها را به طور مساوی تقسیم می کردم ،حال آن که مال خداست.
طلحه و زبیر از نخستین کسانی بودند که بدین طرح اعتراض کردند و خواهان بازگشت به روش خلیفه دوم شدند و امام ضمن پاسخ به آنها فرمود :... در قرآن آیه ای بر این تبعیض نیافتم. (640)
637) الاحکام السلطانیة ،ص 200 شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج 12 ، ص 214 ،کنزالعمال ،ج 5 ،ص 593.
638) تاریخ یعقوبی ،ج 2 ،ص 154. تاریخ فخری ،ص 114.
639) شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ،ج 7 ، ص 37.
640) همان ، خطبه 205 ،ص 41.
