میرصادق سیدنژاد
پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و قرآن‏شناسی
بی‏شک در میان مردمان، هیچ کس به اندازه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با عظمت قرآن آشنایی ندارد؛ زیرا توان و استعداد آن حضرت چنان بود که آیات قرآن به ایشان نازل و از طریق آن رسول هدایت، به سایر مردم رسانده شد. این در حالی بود که به تصریح قرآن، اگر حقیقت این کتاب آسمانی به کوه‏ها نازل می‏شد، آن‏ها نمی‏توانستند در مقابل عظمت آن تاب و تحمل داشته باشند و از هم متلاشی می‏شدند. بر این اساس، می‏توان گفت شخصیتی که این امانت بی‏نظیر الهی را دریافت کرده، بهتر و بیش‏تر از دیگران با معارف و حقایق آن آشنایی دارد و می‏تواند عظمت آن‏را برای مردم تبیین، و وظایف آنان را در برخورد با قرآن معیّن کند.
از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله روایات بسیاری درباره معرفی حقیقت قرآن، تشویق به تمسک به آن، چگونگی بهره‏برداری از مراتب و معراف این کتاب آسمانی و نیز ترغیب آموزش و تدبر در قرآن وارد شده که تحقیق و تأمل در آن‏ها، از بهترین شیوه‏های آشنایی با قرآن است.
قرآن، سفره ضیافت خدا
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در ضمن روایتی، قرآن کریم را «سفره ضیافت الهی» توصیف می‏کند. بر این اساس، معارف گران‏سنگ قرآنْ به عنوان بخشی از غذای روح و روان آدمی محسوب می‏شود و انسان از طریق بهره بردن از این معارف، به اوصاف و ویژگی‏هایی آراسته می‏شود که حقیقت جانشین پروردگار بودنِ او را عینیت می‏بخشد و او را به کمالی که شایسته آن است، می‏رساند. هم‏چنین این سفره به گونه‏ای است که هر کس در کنار آن بنشیند، به اندازه توان و استعداد خود از آن بهره‏مند می‏شود و هیچ کس از آن محروم نمی‏گردد. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در اشاره به این ویژگیِ کتاب الهی می‏فرماید: «قرآن سفره ضیافت خداوند است و تا می‏توانید، از آن توشه بگیرید».
تشویق به آموزش قرآن
از آن‏جا که استفاده از هر چیزی به شناخت آن نیاز دارد، بهره‏برداری شایسته از قرآن نیز نیازمند آشنایی با ابعاد مختلف آن است. بر این اساس، رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ضمن اشاره به آثار و برکات کتاب آسمانی اسلامْ مردم را به یادگیری و آموزش آن تشویق کرده و می‏فرماید: «اگر حیاتی چون زندگی انسان‏های نیک‏بخت و مرگی همانند مرگ شهیدان می‏خواهید و به نجات در روز حسرت و داشتن سایه‏بان برای روز سوزان قیامت و همین طور به هدایت در روز ضلالت و گمراهی علاقه‏مند هستید، قرآن بیاموزید؛ زیرا این کتاب سترگ، سخن خدای مهربان و مایه حفظ از دسیسه‏های شیطانْ و وسیله سنگینیِ میزان عمل در روز حساب است».
پناه بردن به قرآن در مشکلات
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در روایات بسیاری، بر توجه به قرآن و پناه بردن به آن تأکید ورزیده است. روزی رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به اصحاب فرمودند: «اکنون که در زمان آرامش و صلح به سر می‏برید، خود را برای مسابقه‏ای که در پیش دارید آماده کنید.» یکی از یاران حضرت برخاست و عرض کرد: «ای پیامبر خدا، می‏فرمایید چه کنیم؟» آن حضرت فرمودند: «دنیا محل بلا و گرفتاری‏هاست، نه آسایش و آرامش؛ بنابراین، هرگاه امور همانند پاره‏های شب تار برای شما تاریک و مبهم شد، به قرآن روی آورید... هر کس قرآن را راهنمای خویش سازد، قرآن او را به سوی بهشت سوق می‏دهد...قرآن راهنمای راه بهشت است و حق و باطل را از هم جدا می‏کند... دانایانِ به معارف قرآن، از آن سیر نمی‏شوند. قرآن ریسمان محکم و استوار خداست... و چراغ‏های هدایت و پرتوگاه‏های حکمت، در این کتاب آسمانی نهاده شده است».
راه نجات از فتنه
انسان‏های علاقه‏مند به رستگاری و سعادتْ همواره می‏کوشند که در برخورد با پیش‏آمدها و انجام وظایف و مسؤولیت‏ها، به گونه‏ای عمل کنند که همه امور زمینه‏ساز کمال و سعادت آن‏ها باشد. آن‏ها می‏کوشند به وسیله‏ای دست یابند که در هنگام گرفتاری، به کمک آن از خطرات رهایی یابند. هنگامی که مردمان در این‏باره از اولیای الهی یاری خواستند، هر یک به فراخور شرایطْ جواب لازم را می‏دادند. از حضرت علی علیه‏السلام روایت شده است که روزی رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «از جبرئیل پرسیدم که راه رهایی از فتنه‏ها چیست؟ گفت: راه نجات از فتنه‏هایی که در انتظار امت توست، کتاب خداست؛ زیرا در آنْ علاوه بر آن‏که تمام اخبار قبل و بعد از شما آمده، حکم تمام کارهایی که در میان شما رایج است، بیان شده است».
جایگاه قرآن
بدون تردید در طول تاریخِ حیات انسان، کتاب‏های بسیاری برای هدایت و راهنمایی انسانْ چه از طرف خداوند و به وسیله پیامبران الهی، و چه توسط اندیشمندان بزرگ ارائه شده است. این کتاب‏ها هر یک از جهتی، شرایط زندگی انسان را سر و سامان داده و او را با شیوه‏های درست زندگی آشنا ساخته‏اند، ولی با عوض شدن شرایط روزگار، در کارآیی آن‏ها تردید شده است. در این میان، قرآن که کتاب آسمانی ما مسلمان‏هاست، تنها کتابی است که نه تنها چارچوب‏های زمان و مکانْ آن‏را از کارآیی باز نداشته، بلکه با عوض شدن شرایط و رشد اندیشه‏ها و علوم، توان‏مندی‏های آن بیش از پیش آشکار شده است. تمام افردی که درصدد مقایسه قرآن با سایر کتاب‏های مهم دینی و غیر دینی برآمده‏اند، به این حقیقت اعتراف کرده‏اند که قرآنْ قابل قیاس با سایر کتاب‏ها نیست. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره فضیلت قرآن بر سایر کتاب‏ها می‏فرماید: «برتری قرآن بر دیگر سخنان و کتاب‏ها، همانند برتری خداوند بر مخلوقات است».
اوصاف قرآن
در مجموعه سخنان رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، از عظمت قرآن با تعابیر مختلفی یاد می‏شود که هر یک از آن‏ها، به ویژگی خاصی از این کتاب سترگ دلالت دارند؛ از جمله این جملات است:
قرآن دوا و درمان [جهل و گمراهی] است.
قرآن راهنمایی است که راه را نشان می‏دهد. کتابِ روشنگری و تحصیل حقایق است. جداکننده حق از باطل است.
باطل از هیچ راهی در قرآن راه نمی‏یابد و از سوی خداوند حکیم نازل شده است. هر کس علم هدایت را جز در آن بجوید، گمراه می‏شود.
قرآن، راست‏ترین سخن و رساترین اندرز و موعظه و زیباترین قصه‏هاست.
قرآن سبب امن و امان در روز قیامت و یاد خدای رحمان و نگهدارنده از شرّ شیطان و وسیله سنگینی میزان عمل است.
آثار تلاوت قرآن
از پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره آثار و نتیجه تلاوت قرآن کریم، روایات زیادی نقل شده است. آن حضرت می‏فرماید: «هر گاه یکی از شما دوست داشت با خدا سخن بگوید، قرآن تلاوت کند.» ایشان در جای دیگر فرمود: «این دل‏ها همانند آهن به مرور زمان زنگار می‏بندند». اصحاب عرض کردند: «یا رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، صیقل دهنده زنگار دل‏ها چیست؟» حضرت فرمودند: «صیقل دهنده دل‏ها، تلاوت قرآن است». آن حضرت به مناسبت دیگری در ضمن تشویق به تلاوت قرآن می‏فرمایند: «برتو باد خواندن قرآن، زیرا کفاره گناهان و مایه ایمنی از عذاب خداوند است.» باز در جای دیگری خطاب به یکی از عزیزان خود فرمودند: «ای فرزندم، از خواندن قرآن غافل مباش؛ زیرا دل را زنده می‏کند و انسان را از زشت‏کاری و گناهان باز می‏دارد».
پاداش شرکت در جلسه تلاوت قرآن
تلاوت آیات قرآن، همانند سایرتلاش‏های علمی در زمینه معارف و علوم قرآنی، دارای برکات زیادی است و در تحقق بخشیدن به سلامت زندگی و سعادت اخروی انسان بسیار مؤثر است. نبی اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در تشویق به تلاوت قرآن و شرکت در مجالس آموزش تلاوت قرآن مطالب زیادی فرموده‏اند. ایشان در این باره می‏فرمایند: «هیچ گروهی در خانه‏ای از خانه‏های خدا برای تلاوت کتاب خدا و مباحثه درباره آن جمع نشدند، مگر این‏که سکینه و آرامش ِ واقعی بر دل آنان فرود آمد و رحمت الهی آن‏ها را فراگرفت. هم‏چنین فرشته‏های الهی چنین جمع و مجلسی را در میان می‏گیرند و خدا از آنان به نیکی یاد می‏کند».
نتیجه تعلیم و تعلم قرآن
از آن‏جا که تعالیم حیات‏بخش قرآن کریمْ با هدف به کمال واقعی رساندن جوامع انسانی از طرف پروردگار عالمیان نازل شده است، برای بهره‏برداری ِ لازم از آنْ هیچ راهی جز آموختن و عمل کردن به تعلیمات و دستورات آن نیست؛ چرا که عملِ بدون علمْ و علمِ بدون عملْ هرگز در تحقق یافتن اهداف مفید واقع نمی‏شود و حتی در موارد بسیاری، عدم توجه به همراهی علم و عمل، خسارت‏های جبران ناپذیری نیز در پی می‏آورد. پیامبرگرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله همواره در طول حیات مبارکشانْ به مسأله تعلیم و تعلّم قرآن و عمل بر طبق تعلیمات والای آیات قرآنی تأکید می‏ورزیدند. ایشان در روایتی می‏فرمایند: «بدانید که هر کس قرآن بیاموزد، و آن‏را به دیگران آموزش دهد و به آن‏چه در قرآن آمده عمل کند، خودِ من رهبر و راهنمای او به سوی بهشت هستم».
دعای مانع فراموشی قرآن
از جمله راه‏های جلوگیری از فراموشی قرآن، افزون بر تلاوت مداوم و مطالعه و تدبّر همیشگی در آیات آن، درخواست از خداوند متعال است؛ یعنی انسان علاوه بر انس با قرآنْ از پروردگار عالمیان بخواهد که توفیق حفظ و نگهداری آیات و احکام آن‏را به او عنایت کند.
روزی نبی مکرم اسلام به حضرت علی علیه‏السلام فرمودند: «ای علی، دعایی به تو می‏آموزم که به برکت آنْ قرآن رافراموش نکنی. بگو: بار خدایا، به من رحمت آر که تا زنده هستم، هیچ‏گاه نافرمانی تو نکنم و در راه آن چیزهایی که لغو وبیهوده است، زحمت نکشم. به من نیک‏اندیشی در آن‏چه تو را خشنود می‏سازد، روزی کن. حفظ کردن کتاب خودت قرآن را ـ آن گونه که به من آموخته‏ای ـ با قلبم همراه ساز و تلاوت آن‏را به صورتی که مورد رضا و پسند توست، روزی‏ام فرما. پروردگارا، به وسیله کتابت قرآن، دیده مرا روشن گردان و سینه‏ام را بگشا و زبانم را گویا کن و اعضای بدنم را در راه عمل به آن موفق بدار و در این زمینه، به توان‏مندی‏ام بیفزا و کمک‏کارم باش؛ چرا که جز تو معبود و کمک کاری نداریم».
منزلت عالمان به قرآن
هر یک از پدیده‏های جهان و نعمت‏های الهی، سهم به خصوصی در تأمین سعادت انسان‏ها دارد، در نتیجه ارزش و اهمیت آن‏ها نیز در مقایسه با یکدیگر با هم متفاوت است. بر این اساس، دارندگان هر یک از این نعمت‏ها نیز به تبع دارایی‏های خود، از جایگاه و منزلت خاصی برخودارند. از این رو، چون در بین تمام نعمت‏های الهی، هیچ یک از آن‏ها همانند قرآنْ انسان را در رسیدن به کمال و سعادت واقعی‏اش یاری نمی‏کند، آشنایان به معارف قرآنی، از منزلت و جایگاه والایی در جهان‏بینیِ الهی برخوردارند و در اشاره به مقام و منزلت آنانْ از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله توصیفات زیادی نقل شده است؛ از جمله آن حضرت می‏فرمایند: «عالمان به قرآنْ سرشار از رحمت و نور خدا، و فرمان‏روایان بهشتیان‏اند. در دنیا نیز بزرگان و گران‏مایه‏گان امّت من، آشنایان به قرآن و شب زنده‏داران هستند».
ارج و احترام عالمانِ قرآن
در مجموعه سخنان رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن‏گاه که ارزش قرآن کریم و تعالیم آن تبیین می‏گردد، سخن از ضرورت آموزش قرآن به میان می‏آید و در ادامه، به جایگاه و ضرورت پاس‏داشت و احترام این کتاب عزیز اشاره می‏شود. به عنوان مثال، در بخشی از فرمایشات آن حضرت، نخست از آموزگاران کلام الهی به عنوان پرچم‏داران اسلام یاد می‏شود و سپس در حق آنان توصیه می‏گردد: «کسی که عالمانِ به قرآن را گرامی دارد، بی‏گمان خدا را گرامی داشته است و هر کس که آنان را خوار و حقیر شمارد، لعنت خدا را بر خود خریده است» و در جای دیگر می‏فرماید: «آشنایان به معارف قرآن، آموزگاران کلام خدایند، همواره وجود این طایفه را نور خدا فراگرفته است. هر کس که با آنان دوستی کند، همانند این است که با خدا دوستی کرده است و هر کس با آنان دشمنی ورزد، هر آینه با خدا به دشمنی پرداخته است».
احترام به قرآن
مقدار احترام به هر چیزی، به اندازه نقش و اهمیت آن در تأمین سعادت تعیین می‏شود. بر این اساس، چون قرآن کریم تنها برنامه کاملی است که عمل به احکام و اصول آنْ سعادت دنیا و آخرت انسان را در تمام زمان‏ها تضمین می‏کند، همواره ضرورت احترام به آن مورد تأکید پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه اطهار علیهم‏السلام بوده است. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با تعابیر گوناگونْ ضمن روشن ساختن جایگاه کتاب الهی، از ضرورت گرامی‏داشت آن سخن به میان آورده است. ایشان در روایتی در این باره می‏فرمایند: «قرآن کریم، شریف‏تر از هر چیزی به جز ذات باری تعالی است. هر کس به قرآن کریم احترام کند، خداوند تبارک و تعالی را گرامی داشته است و هر کس که در احترام به قرآن کوتاهی کند، در حقیقتْ حرمت و احترام خدا را فروگذاشته است».
وصیت به قرآن
با توجه به نقشی که قرآن در هدایت انسان‏ها و وصول آنان به حقیقت دارد، تمسّک به آن و درس‏آموزی از رهنمودهایش، همواره مورد تأکید پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بوده است. آن حضرت در هنگام وصیت به مردم، بیش از هر چیز به تمسّک به قرآن و عترت، و جدا نشدن آن دو از هم تأکید داشتند. در آن وصیتّ درباره قرآن می‏فرمایند: «ای مردم، من انسانی همانند شما هستم. وقت آن رسیده که فرستاده خدا (عزرائیل) پیش من آید و من دعوت پرودگار را لبیک گفته، به جوار رحمت او منتقل شوم. من دو چیز مهم را بین شما به ارث می‏گذارم: اول کتاب خدا که سرشار از نور و هدایت است. آگاه باشید هر کس آن را رها کند، گمراه گشته است و هر کس به آن تمسک جوید، در راه هدایت و رستگاری واقع شده است؛ پس به کتاب خدا چنگ زنید و آن‏را وسیله هدایت خود قرار دهید».
نتیجه ترک عمل به قرآن
در سخنان رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از قرآن، با تعابیری چون شفای سودمند، وسیله نجات‏بخش، کفاره گناهان، سپر در برابر آتش جهنم و وسیله هدایت و رستگاری یاد شده است. البته نکته این‏جاست که این برکات، در صورت عمل به احکام آسمانی قرآن تحقق می‏یابد و در مقابلْ در روایات، از کسی که صرفا قرآن را بیاموزد و آن‏را خوب قرائت کند، ولی از عمل به دستورات آن سرباز زند، به بدی یاد شده است از جمله در جایی پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «کسی که قرآن را بیاموزد و به آن عمل نکند، و دنیادوستی و زینت آن‏را بر قرآن ترجیح می‏دهد، سزاوار است که مورد خشم و غضب خداوند قرار گیرد» و در جایی دیگر می‏فرمایند: «هر کس که قرآن را بخواند و به آن عمل نکند، خداوند او را در روز قیامت کوردل محشور خواهد کرد».

نوشتن دیدگاه