امام علی علیه السلام در روزگار خلافت خود بارها درباره کشته شدن عثمان اظهار عقیده کرده است. گزیده آن اظهارات چنین است :
من رویداد کشته شدن عثمان را طوری برای شما باز می گویم که به روشنی بدان آگاه شوید. مردم به انجام پاره ای کارهای ناروا به وی انتقاد و اعتراض کردند و من در آن حال برای واداشتن او به توبه تلاش زیادی کردم و کوشیدم عیبهای او را اندک جلوه دهم. طلحه و زبیر در این آشوب پیشتاز و تند رو بودند و عایشه نیز از زمره افراد خشمناک بر وی بود. (898)
من از او تا آن جا دفاع کردم که بیمناک شدم که در صورت دفاع بیشتر گناهکار شناخته شوم.(899)
به خدا قسم ،من نه عثمان را کشته ام و نه به کشندگان وی کمک کرده ام. (900)
من نه خواستار کشتن عثمان بودم و نه از آن ناراحت شدم.نه به کشتن وی دستور دادم و نه از آن نهی کردم.(901)
در تشریح گفتار حضرت نکات زیر در خور توجه است :
1. امام علیه السلام در زمان کشته شدن عثمان ،در بیرون مدینه بوده است(902)
و هیچ کس از مردمان آن روزگار تا تاریخ نگاران متعهد امروز ،ادعا نکرده اند که علی علیه السلام شورش علیه عثمان را رهبری می کرده است.
2. آن چه امام پیرامون موضوع مرگ عثمان بیان کرده است ،فقط بخشی از اظهار نظر باطنی حضرت است نه همه آن.زیرا امام در موقعیتی نبود که بتواند عقیده باطنی خود و جزئیات آن را برای مردم باز گوید.
نباید از یاد برد که شمار انبوهی از همان کسان که در روزگار خلافت علی علیه السلام می زیستند و چه بسا در زمره لشکریان او بودند ، عثمان را خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله و پیشوای مسلمانان می شناختند ،جز آن که معتقد بودند ، وی با انجام پاره ای اشتباهات ،شایستگی خلافت را از دست داد. بنابراین نمی توان انتظار داشت که علی علیه السلام در میان مسلمانان به طور آشکار به بدگویی عثمان بپردازد و عقیده باطنی خود را درباره او اظهار کند. این امر از شگفتی های تاریخ و نشانگر مظلومیت علی علیه السلام است که در عصر وی هر زن و مرد بتواند به سادگی و بی هراس ، عقیده باطنی خود را پیرامون هر موضوع اجتماعی ، آشکارا بیان کند و علی علیه السلام از بیان بخشی از عقیده خود نیز ممنوع و محروم باشد و همان را نیز که بیان می کند با احتیاط و در عبارات کوتاه باشد.
3. علی علیه السلام حاصل کوشش خود را چنین بیان می کند : من برای واداشتن عثمان به توبه ،تلاش زیادی کردم و کوشیدم عیب های او را اندک جلوه دهم.
اگر علی موفق می شد پیش از مرگ عثمان وی را به توبه وا دارد ، پرده از بسیاری حوادث به کنار می رفت و تا این زمان کسی در خلافکاری های او تردید نمی کرد. توبه عثمان ، ابتدا نیازمند اعتراف به خطاهای گذشته بود و در صورت روشن شدن آن خطاها و بدعت ها ، همگان به خوبی در می یافتند که با انتخاب عثمان به وسیله طرح شورای خلافت از سوی عمر ، جامعه مسلمانان و سنت نبوی و سیاست اسلامی تا چه حد دستخوش دگرگونی شد. کوشش در اندک جلوه دادن عیب های خلیفه ،راه دیگری برای فرو نشاندن خشم مسلمانان بود. یکی از عواملی که عثمان را به سماجت و استبداد واداشت این بود که میان خواسته ها وانتظارات مسلمانان و آن چه وی تا آن زمان به جای آورده بود ،فاصله زیادی می دید. زمانی که او مطمئن شد مردم به ابعاد کج روی او پی برده اند و به آسانی از نظر خود باز نمی گردند و از طرفی مایل نبود به خواسته آنها عمل کند ،چاره ای جز استبداد ندید و تا آستانه مرگ از موضع خود دفا کرد.
کوچک جلوه دادن عیب ها به منظور فرصت دادن برای اعتراف به بدعت ها و برگزینی سیاست اتباه بهترین راه عاقلانه برای محاکمه فرمانروایی بود که به هیچ شیوه ،تسلیم خواسته مردم نمی شد. گاه همین سیاست علی علیه السلام ، عثمان را تا مرز توبه در حضور مردم پیش می برد ،اما با حیله مروان و خام اندیشی خلیفه ،بار دیگر همه چیز دگرگون می شد.
4. علی بن ابی طالب علیه السلام گر چه در شیوه برخورد با عثمان و انیگزه بعضی از مخالفانش ،با ایشان همفکر نبود و انتقادهای آنان را بر عثمان ، به جا می دانست و از خلیفه و سیاست وی نکوهش می کرد. با این همه می فرمود : من خواستار کشتن عثمان نبودم.ناخرسندی امام از کشتن عثمان نه بدان سبب بود که آن حضرت او را شایسته پیشوایی مسلمانان می دانست و استمرار حکومتش را خواهان بود جز این که اطمینان داشت به زودی این قتل ، زمینه ساز خون ریزی های بعدی ، پیمان شکنی بسیاری از صحابیان ، سود جویی بنی امیه و عامل تضعیف حکومت مرکزی اسلام خواهد شد. شاید به همین علت باشد که بعدها فرمود : در روز کشته شدن عثمان ،موقعیت من نیز تضعیف شد. (903)
علی علیه السلام چگونه می توانست به کاری که آبستن آشوبی بزرگ تر و سبب از بین رفت ابهت خلافت اسلامی است ، شادمان و با طراحان آن ،هم انگیزه و همراه باشد !
5. این که امام می فرماید : من نه به کشتن عثمان فرمان دادم و نه از آن نهی کردم.شاید بدین مفهوم است که در فرجام آن غائله ،مورد مشورت مردم نبود تا به کاری امر یا از آن نهی کند. مردم اگر چه نزد او از عثمان گله می کردند و از آن حضرت می خواستند که با آنها همکاری کند ، در انجام کارهایشان از او مشورت نمی خواستند. با این همه ، تردید نیست که امام علی علیه السلام از کشتن عثمان بدان شیوه که آب را بر وی ببندند و از غذا محرومش سازند ، نهی کرده است. (904)
در روزهای پایانی عمر خلیفه ، زمانی که سعد بن ابی وقاص از امام می خواهد که مردم را از دور خلیفه دور گرداند ، می فرماید : آن قدر از وی دفاع کرده ام که دیگر از مردم شرمسارم.(905)
6. در جنگ جمل از علی علیه السلام شنیده شده است که وی کشندگان عثمان را لعنت کرده است. ابن عبدربه می نویسد : محمد بن حنفیه گفته است : من در روز جنگ جمل در سمت چپ امام علی علیه السلام بودم و ابن عباس در جانب راست او ، که شنیدیم عایشه می گفت : خداوند کشندگان عثمان را لعنت کند ! در پی او علی علیه السلام نیز گفت : خداوند کشندگان عثمان را در کوه و دریا و خشکی لعنت کند. (906)
به خوبی معلوم است که این نفرین در حقیقت پاسخی تلخ به عایشه و طلحه بود که گردانندگان اصلی پیکار با عثمان شناخته می شدند. چه اگر جز این باشد باید آن نفرین را بر مالک اشتر ، و عمار یاسر و محمد بن ابی بکر روا داشت که در زمره انقلابیان مدینه بودند ، حال آن که حضرت با آن نفرین در صدد بود عایشه را بیدار سازد که علی علیه السلام کشنده خلیفه نبوده است و اگر کسی در این باره باید نفرین شود ، عایشه و طلحه است.

898) همان ،محمد عبده ، ج 2 ،ص 261
899) همان ، خطبه 240
900) انساب الاشراف ، ج 5 ، ص 98 ،شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ت ج 3 ،ص 65 ، الطبقات الکبری ، ج 3، ص 69.
901) انساب الاشراف ، ج 5 ، ص 101 ، شرح نهج البلاغة ،ابن ابی الحدید ،ج 3 ،ص 65 ،بلاذری چنین نقل می کند : نه از کشتن خلیفه خوشحال شدم و نه ناراحت. انساب الاشراف ، ج 5 ،ص 98 ، شرح نهج البلاغه ،ابن ابی الحدید ،ج 2 ،ص 126.
902) مجمع الزوائد ، ج 7،ص 230.

903) تذکرة الخواص ، ص 130.
904) پیشتر نوشتمی که مردم در آغاز ت تصمیم بر کشتن عثمان نداشتد تا امام آنها را نهی کند. تصمیم آنها زمانی قطعی شد که مصریان از نامه عثمان به استاندار مصر با اطلاع شدند. در آستانه بازگشت آنان به مدینه ، حضرت از شورش عمومی و ورود به خانه عثمان و کشتن او بی آن که با خلیفه گفتگو شود ، جلوگیری کرد. در پایان کار نیز از کشتن خلیفه به وسیله نرساندن آب و غذا به وی ، مسلمانان را بازداشت.
905) تاریخ الامم و الملوک ،ج 4 ، ص 378 .
906) العقد الفرید ، ج 5 ، ص 53.

نوشتن دیدگاه