تاریخِ ستایشگری شاعران نسبت به چهره های مورد علاقه شان، تاریخی است به طول تاریخ شعر و شاعری؛ و همچنان که اصل شعر در میان افراط و تفریط سرگردان بوده و به دشواری به حیّز اعتدال در میآمده، شعر مدح و ستایش هم به قیاس مخاطبان خود و تعبیرات و ترکیباتی که در آن به کار میرفته، دائما در فرازو نشیب بوده و هست.
در اسلام، شاعران صحابی از همان روزگار بعثت به این سو، به سرایش اشعاری در ستایش پیامبر صلی الله علیه وآله میپرداختند. اشعار ابوطالب علیه السلام نمونه روشنی از این قبیل ستایش هاست که بخش عمده ای از آن در دیوان ابوطالب به چاپ رسیده است.(1) پس از آن در مدینه، شاعران فراوانی مانند حسّان بن ثابت، کعب بن مالک،عبدالله بن رواحه (هر سه انصاری خزرجی) در ستایش از اسلام و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و همچنین هجو دشمنان آن حضرت اشعاری میسرودند. این اشعار گاه با ابتکار خود اصحاب سروده میشد و گاه به عنوان جوابی برای اشعار مشرکان انشاد میگردید. بسیاری از این اشعار در سیره ابن اسحاق آمده است؛ گرچه ابن هشام برخی از آنها را که به مذاق مذهبی اش خوش نیامده یا از اساس آنها را نادرست میدانسته، در تهذیب خود از سیره ابن اسحاق حذف کرده است.
یکی از نقاط حساسی که شاعران صحابی در آن باره شعر ستایشی سرودند، اشعاری بود که در روز هیجدهم ذی حجّه سال دهم بعثت در غدیرسروده شد. این اشعار توسط کسانی مانند حسّان ابن ثابت، قیس بن سعد بن عباده و شمار دیگری از صحابه سروده شده و ضمن آنها از اینکه امام علی علیه السلام به عنوان «مولای مردم» معرفی شده، از آن حضرت ستایش شده است. این اشعار را علامه امینی در مجلد نخست الغدیر ارائه کرده و منابع آنها را از منابعی تاریخی و ادبی آورده است.(2)
پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اشعاری در مرثیه آن حضرت سروده شد. طبعا زمانی که دستگاه خلافت راهش را از راه امام علی و خاندان پیامبر جدا کرد، شیعیان گرفتار محدودیت شدند؛ محدودیتی که گرچه در فاصله چهار سال و نه ماه حکومت امام علی علیه السلام قدری از آن کاسته شد، اما بلافاصله با حکومت معاویه و شدت سختگیری وی بر آن افزوده گردید. در روزگار خلافت امام علی علیه السلام شاعران شیعی اشعار فراوانی در ستایش آن حضرت سرودند که نمونه هایی از آنها را در کتاب وقعة صفین، الوافدات من النساء علی معاویة و آثار دیگر ملاحظه میکنیم؛ اما از روزگار خلافت معاویه به بعد، شیعیان با سختی روزگار را میگذراندند و در بیشتر اوقات گرفتار بلایای فراوانی بوده، به شدت برای بیان احساس خود به طور آزاد با مشکل روبه رو بودند.
ازاین زمان به بعد، شیعیان بین دو احساس متفاوت که در درونشان شعله ور بود،زندگی شان را ادامه میدادند. یکی در سوگ شهیدان اهل بیت به ویژه شهیدان کربلا که آنان را به لحاظ روحی عمیقا تحت تأثیر قرار داده بود و سبب سرایش اشعاری در مرثیه اهل بیت، به ویژه شهدای کربلا میشد. نمونه این اشعار راتا قرن پنجم در کتاب پرارج دو جلدی زَفَرات الثقلین استاد محمد باقرمحمودی ملاحظه میکنیم. احساس دوم شیعیان، شدّت حب و علاقه آنان به امام علی و اهل بیت علیهمالسلام بود که آن هم در فضای فشار امویان و عباسیان ودشمنی و بدگویی آنان از امام علی علیه السلام ، شیعیان را به سرایش هرچه بیشتر اشعاری در ستایش اهل بیت علیهمالسلام وامیداشت. ویژگی های برتر امامان علیهمالسلام خود عامل مهمی شد که نه تنها شیعیان بلکه شاعرانی چون فرزدق هم که دلبستگی به امویان داشت، اشعاری در ستایش امام سجاد علیه السلام بسراید و یکی از قلّه های منقبت خوانیِ عربی را با شعر معروف خود در این دوره فتح کند.سرایش شعر مدح و مرثیه برای اهلبیت، از نیمه دوم قرن اول هجری بالا گرفت و در قرن دوم و از آن پس در قرون بعد، در قالب شعر عربی، به طور بی امان ادامه یافت. در میان انبوه این قبیل اشعار، نام شاعران بنام و بصیری چون سید حمیری، کمیت بن زید اسدی ودعبل خزاعی درخشش ویژه ای دارد، اما به هیچ عنوان سرایش شعر منقبت اهلبیت، محدود به این دو نفر نیست. سید حمیری در سرایش اشعارش در مدح اهلبیت، تا آنجا پیش رفت که اعلام کرد:
اگر کسی فضیلتی از علی بیابد که او شعری در باره آن نسروده باشد، میتواند از وی جایزه بگیرد.(3)
دراین میان، ائمه اطهار علیهم السلام با دست و دلبازی فراوان به حمایت ازاین شاعران برخاسته، با اعطای صله های فراوان، آنان را تشویق به سرایش این قبیل اشعار میکردند، همچنان که برپا کردن سوگواری و خواندن شعر در مرثیه امام حسین علیه السلام را تشویق میکردند. برخی از این حمایت ها تشویق معنوی آنان بود که نمونه اش برخورد امام رضا علیه السلام با دعبل خزاعی است.(4) به هر رو در این باره نصوص تاریخی فراوانی در دست است که اینجا محل بیانش نیست.
بدین ترتیب، شیعیان از یکی از مهمترین ابزارهای احساسی و عاطفی یعنی ادبیات،آن هم قالبِ شعر که نقطه اوج بیان احساس است، برای نشر دیدگاه های مذهبی خود بهره بردند.در این میان، فضائل امام علی علیه السلام مهمترین دست مایه برای پر کردن محتوا و مضمون اشعار منقبت بود و از میان این فضائل، حدیث غدیر یکی از بهترین ها به شمار می آمد، به طوری که صدها غدیریه به عربی و بعدها به فارسی سروده شد که گزارش غدیریه های عربی را درالغدیر علامه امینی میتوان یافت.(5)
* * *
به هر رو، داستان سرایش شعر عربی در مدح و مرثیه اهل بیت، داستانی طولانی است؛ اما پرسش مهم در اینجا این است که نخستین بار چگونه این احساس و عاطفه پردامنه در زمینه سرایش شعر ستایش و مرثیه، به شیعیان و علاقه مندان به اهل بیت از میان عجمان و فارسی زبان انتقال یافت؟ بدون تردید، شعرفارسی از آغاز فعالیت خود در قالب فارسی نو کوشیده است تا مضامین اشعار عربی و از جمله همین موضوع ستایشگری را در خود جای دهد و به طور طبیعی شیعیان را که عمیقا به اهل بیت عشق میورزیدند به سرایش شعر فارسی در باره اهل بیت وادارد.
در میان کهن ترین شاعران ایرانی از قرن پنجم به بعد، از این قبیل اشعار ستایش آمیز داریم. در این میان، نام چند نفر ازاین شاعران برجسته، درخشش ویژه ای دارد. اینها افرادی هستند که در میانه قرن ششم کاملاً برای عبدالجلیل قزوینی شناخته شده بوده و نامشان را بیانکرده است.
عبدالجلیل قزوینی رازی که بهترین اطلاعات را درباره شعرای پارسی زبان این دوره و همچنین رویه منقبت خوانی در قرن ششم درجوامع شیعی به دست داده، در باره شماری از شعرای شیعه مینویسد:
«اما شعرای پارسیان که شیعی و معتقد و متعصب بودهاند، هم اشارتی برود به بعضی؛اولاً فردوسی طوسی شیعی بوده است و در شاهنامه در مواضع به اعتقاد خوداشارت کرده است ... و فخری جرجانی شیعی بوده است و در کسایی خود خلافی نیست که همه دیوان او مدایح و مناقب مصطفی و آل مصطفی است، علیه و علیهمالسلام. و عبدالملک بنان ـ رحمةالله علیه ـ مؤیَّد بوده است به تأیید الهی ... و ظفر همدانی اگرچه سنی بوده است، او را مناقب بسیار است در علی و آل علی علیهم السلام و در دیوانش مکتوب است تا تهمتش نهند به تشیع. واسعدی قمی و خواجه علی متکلم رازی عالم و شاعر، و امیر اقبالی شاعر و ندیم سلطان محمد رحمةالله علیه شیعی و معتقد بوده است و قائمی قمی، و معینی وبدیعی و احمدچه رازی، و ظهیری و بردی و شمسی و فرقدی و عنصری و مستوفی وسمان و سید حمزه علوی و خواجه ناصحی و امیر قوامی و غیر اینان رحمةالله علیهم که همه توحید و زهد و موعظت و مناقب گفته اند بی حدّ و اندازه. واگر به ذکر همه شعرای شیعی مشغول شویم، از مقصود بازمانیم. و خواجه سنایی غزنوی که عدیم النظیراست در نظم و نثر خاتم الشعرایش نویسند او را منقبت بسیار است، و اگر خود این یکی بیت است که در فخری نامه گوید کفایت است:
جانب هر که با علی نه نکوست هر که را خواه گیر، من ندارم دوست
هر که چون خاک نیست بر درِ او گر فرشته است خاک بر سرِ او(6)
به گفتار پیغمبرت راه جوی دل از تیرگیها بدین آب شوی
چه گفت آن خداوند تنزیل وحی خداوند امر و خداوند نهی
دُرست این سخن قول پیغمبر است که من شهر علمم علیّم دَر است
منم بنده آل بیت نبی (ص) ستاینده خاک پای وصی (ع)
اگر چشم داری به دیگر سرای! به نزد نبیّ و وصی گیر جای
بدین زادم و هم بدین بگذرم چنان دان که خاک پیِ حیدرم
هر آن کس که در دلش بغض علی است از او خوارتر در جهان زار کی است
نباشد مگر بی پدر دشمنش که یزدان به نیران بسوزد تنش(7)
به دل هر که بغض علی کرد جای ز مادر بود عیب آن تیره رای
که ناپاک زاده بود خصم شاه اگر چند باشد به ایوان و گاه(8)
که فردوسی طوسی پاک جفت نه این نامه با نام محمود گفت(9)
و در شعر دیگری میگوید:
نترسم که دارم ز روشن دلی به دل مهر آل نبیّ و ولیّ
شفیعم محمّد، امامم علی است به هر دو جهانم وفیّ و ملی است(10)
یکیدیگر از شعرای این دوره کسایی مروزی (متولد 341) است که هم در مدح امام علی علیه السلام و هم در مرثیه شهدای کربلا از وی اشعاری برجای مانده است. از جمله درمنقبت امام علی علیه السلام چنین سروده است:
مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار
آن کیست بدین حال و که بوده است وکه باشد جز شیر خداوند جهان، حیدر کرار
این دین هدی را به مثل دایرهای دان پیغمبر ما مرکز و حیدر خط پرگار
علم همه عالم به علی داد پیمبر چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار(11)
فهم کن گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضای پاک دین
فضل آن کس کز پیمبر بگذری فاضلتر اوست فضل آن رکن مسلمانی، امام المتقین
فضل زین الاصفیاء، داماد فخر انبیا کآفریدش خالق خلق آفرین از آفرین
این نواصب، گر ندانی فضل سر ذوالجلال «آیت قربی» نگه کن و آن «اصحاب الیمین»
«قل تعالوا ندع» بر خوان، ور ندانی گوش دار لعنت یزدان ببین از «نبتهل» تا«کاذبین»
«لافتی الا علی» بر خوان و تفسیرش بدان یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین...
گر نجات خویش خواهی در سفینه نوح شو چند باشی چون رهی تو بینوای دل رهین
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس گرد کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین...
سیصد و هفتاد سال از وقت پیغمبر گذشت سیر شد منبر ز نام و خوی تکسین و نگین
منبری کآلوده گشت از پای مروان و یزید حق صادق کی شناسد و آن زین العابدین
مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفا یا چه خلعت یافتیم از معتصم یا مستعین
کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان وین همه میمون و منصورند امیر الفاسقین
ای کسایی، هیچ میندیش از نواصب و از عدو تا چنین گویی مناقب، دل چرا داری حزین؟(12)
کاین مشکْ بوی عالم وین نوبهار خرم بر ما چنان شد از غم چون گور تنگ و تنها
بیزارم از پیاله، وز ارغوان و لاله ما و خروش ناله کُنجی گرفته مأوا
دست از جهان بشویم، عز و شرف نجویم مدح و غزل نگویم، مقتل کنم تقاضا
میراث مصطفی را، فرزند مرتضی را مقتول کربلا را، تازه کنم تولا
آن نازش محمد، پیغمبر مؤیّد آن سید ممجد، شمع و چراغ دنیا
آن میر سربریده، در خاک خوابنیده از آب ناچشیده، گشته اسیر غوغا(13)
یکیاز نخستین نمونه شاعران شیعی که در ستایش اهل بیت شعر لطیف فارسی سروده وگویا تنها یک دوبیتی از وی برجای مانده ملک الکلام بندار رازی (م 433) است. این دو بیت چنین است:
تا تاج ولایت علی بر سرمه هر روج مرا خوشتر و نیکوترمه
شکرانه اینکه میر دین حیدرمه از فضل خدا و منّت(14)مادرمه(15)
شعرستایش نسبت به اهل بیت در قرون بعد جدیتر و بیشتر شد. حتی برخی از سنیان خراسان هم که متشیع بودند، در این کار سهیم شدند. از جمله این شاعران سنایی (م 545) است که عبدالجلیل وی را شاعری شیعی معرفی کرده است.
وی درستایش و مدح امام علی علیه السلام چنین سروده است:
ای امیرالمؤمنین! ای شمع دین! ای بوالحسن! ای به یک ضربت ربوده جان دشمن در بدن
هر دلی کو مهرت اندر دل ندارد همچو جان هر دلی کو عشقت اندر جان ندارد مقترن
روی جنات العُلی هرگز نبیند بیخلاف لایزالی ماند اندر نار با کُم(16)و حزن
و در جای دیگری گوید:
شو مدینه علم را در جوی، پس در وی خرام تا کی آخر خویشتن چون حلقه بر درداشتن!
چون همی دانی که شهر علم را حیدر دَر است خوب نبود غیر حیدر میر و مهتر داشتن
کی روا باشد به ناموس و حِیَل در راه دین دیو را بر مسند قاضی اکبر داشتن
مر مرا باری نکو ناید ز روی اعتقاد حق حیدر بُردن و دین پیمبر داشتن
چون درخت دین به باغ شرع هم حیدر نشاند باغبانی زشت باشد، جز که حیدر داشتن
جز کتاب الله و عترت، ز احمدِ مرسل نماند یادگاری کان توان تا روز محشر داشتن
از پس سلطان دین پس چون روا داری همی جز علی و عترتش، محراب و منبر داشت
گر همی مؤمن شماری خویشتن را بایدت مُهر رزّ جعفری بر دین جعفر داشتن
شعراخیر میتواند نشانی از تشیع جعفری در سنایی تلقی شود. قصیدهای نیز درستایش امام رضا علیه السلام دارد که برخی از ابیات آن چنین است:
... از خاتم انبیا در او تناز سید اوصیا در او جان آن بقعه شده به پیش فردوسآن تربه روضه کرده رضوان
از جمله شرط های توحید از حاصل اصل های ایمان(18) دین را حرمی است در خراسان
چون کعبه پرآدمی ز هر جای دشوار تو را به محشر آسان
چون عرش پر از فرشته هزمان(17) حبَّذا کربلا و آن تعظیم
کز بهشت آورد به خلق نسیم تیغها لعلگون ز خون حسین
چه بود در جهان بتر زین شَین تاج بر سر نهاده بدکردار
که از آن تاج خوبتر منشار(19)
یکی از کاملترین دیوان های شعر فارسی شیعی که برجای مانده، دیوان قوامی رازیاست که به کوشش میرجلال الدین محدث در سال 1334 ش در تهران به چاپ رسیده است. همین نمونه برجای مانده، نشانه اوج شعر ستایشی و مدیحه سراگونه شاعران شیعه از پیامبر و امامان است که از قرن ششم برجا مانده است. قوامی از شعرای بنام نیمه اول قرن ششم بوده و چنان که گذشت، عبدالجلیل در عبارت پیش گفته در جمع شاعران شیعه، از وی یاد کرده است. آنچه در دیوان چاپ شده او آمده، بیشتر در توحید و موعظه و نصیحت است، و پیداست که وی اشعار دیگری هم داشته که در ستایش امامان بوده است. از آن جمله در همین دیوان در جایی این چنین فضائل روایت شده در باره امام علی علیه السلام را به شعر عرضه میکند:
به عِلْم همچو علی کس نبود در اسلام که بود مطّلعِ سِر، ز عالِم الأسرار
سرای شرع نبی را، علی ستون بناست دگر چه آید و خیزد، همی ز رنگ و نگار
به علم و عصمت و مردی، سؤالها کردیم علی چو آب همی آمد از در و دیوار
قصیدههای قوامی قیامت سخن است که طیر باغ بهشت است، جعفر طیّار
قوامیا تو سراینده دار همچون گل فراز گلبن ارواح، بلبل اشعار
بر انتظار خروشِ خروس مهدی باش به عهد سیّد شاهین دلِ عقاب شکار(20)
پیرایه مردان خدا حیدر کرّار آن هم نسب و هم نَفَس احمد مختار
آن حاجب بار درِ اسرار پیمبر آن میر دلیرِ سِپَه دین جهاندار
شاهی شده هَمْ گوهر او، احمد مُرْسل شیری شده همشیره او، جعفر طیّار
فتّاح درِ خیبر و مفتاح درِ علم جاندار شه ملّت و جانبخش شب غار(21)
ابوالمفاخر رازی از جمله شاعران برجسته قرن ششم است که تمامی حوادث کربلا را به شعردرآورده که تنها چند ده بیت آن در کتاب روضة الشهداء ملاحسین کاشفی که بااشعار این مداحان و مناقبیان آشنا بوده، درج شده است.طبعا میتوان تصورکرد که وی اشعار مدحی فراوانی هم داشته که به دست ما نرسیده است.
دیوان ناصرخسرو قبادیانی (394 ـ 481 یا 471) هم سرشار از اشعار مدیحه سرایی نسبت به اهل بیت است؛ گرچه گرایش وی، به طور غالب، یک گرایش فلسفی است که براشعار وی هم سایه فراوان افکنده است. نمونه ای از اشعار این شاعر در ستایش امام علی علیه السلام چنین است:
عرش این عرش کسی بود که در حربِ رسول چون همه عاجز گشتند بدو داد لِواش
آن که بیش از دگران بود به شمشیر و به علم وان که بگزید و وصیّ کرد نبیّ بر سرماش
آن که معروف بدو شد به جهان روز غدیر وز خداوند ظفر خواست پیمبر به دعاش
آن که با علم و شجاعت چو قوی داد عطاش به رکوع اندر بفزود سوم فضل: سخاش
هر خردمند بداند که بدین وصف علی است چون رسید این همه اوصاف به گوش شنواش
معدن علم علی بود به تأویل و به تیغ مایه جنگ و بلا بود و جدال و پرخاش
هر که از علم علی روی بتابد به جفا چو کر و کور بماند بکند جهل سزاش
مایه خوف و رجا را به علی داد خدای تیغ و تأویل علی بود همه خوف و رجاش
گر شما ناصبیان را بجز او هست امام نیستم من سپسِ آن کس و دادم به شماش(22)
(23)
البته منقبت خوانی تنها در قالب نظم نبوده و بسیاری از مبلغان شیعه، اخبار و فضائل اهل بیت علیهمالسلام را در قالب نثرهای دلنشین و حتی به سبک های داستانی در مراکز عمومی و اجتماعات برای مردم نقل میکرده اند. مؤلف فضائح الروافض یک سنی متعصب که از این محافل برآشفته بوده است، در این باره مینویسد:
«... و در بازارهای مناقب خوانان گَنده دهن، فراداشته اند که ما منقبت امیرالمؤمنین میخوانیم و همه قصیده های پسر بنانِ رافضی و امثال او میخوانند و جمهور روافض جمع میشوند؛ همه وقیعت صحابه پاک و خلفای اسلام و غازیان دین است و صفات تنزیه که خدای راست جلّ جلاله و صفت عصمت که رسولان خدای راست علیهم السلام و قصّه معجزات که الاّ پیغمبران خدای را نباشد، شعر کرده میخوانند و به علی ابوطالب میبندند».(24)
وی همچنین مینویسد:
«... و مغازی ها میخوانند که علی را به فرمان خدای تعالی در منجنیق نهاده و به ذات السّلاسل انداختند تا به تنهایی، آن قلعه را که پنج هزار مرد درو بود،تیغ زدن بِسِتَد و علی درِ خیبر، به یک دست برکند، دری که به صد مرد ازجای خود بجنبانی دندی و به دستی میداشت تا لشکر، بدان گذر میکرد و دیگرصحابه از حَسَد بر علی بر آن در، آمد و شد میکردند تا علی خسته گردد وعجزش ظاهر گردد».(25)
مؤلّف فضائح باز مینویسد:
«رافضیان،این همه مناقب ها بدان خوانند تا عوام الناس و کودکان دگر طوایف را از راه ببرند و فرانمایند که آنچه علی کرد، مقدور آدمی نبوده و صحابه همه، دشمن علی بودند».
عبدالجلیل مینویسد: «...دروغی ظاهر و به تانی عظیم است و دلیل بر این آن است که اگر غرض این بودی از خواندن مناقب،بایستی که به قم و کاشان و آبه و بلاد مازندران و سبزوار و دیگر بقاع که الاّ شیعه نباشند، نخواندندی و معلوم است که آنجا بیشتر خوانند».(26)
این سخن نشانه ای بر آن است که این رسم در تمام مناطق شیعی نشین ایران رواج کامل داشته است. این یک حقیقت است که گسترش فضائل اهل بیت در مجموع، تمایل مردم را به سمت تشیّع گسترش میداد و بر نفوذ سادات و علویان که شیعیانی اصیل بودند، می افزود. زمانی که معتضد عبّاسی خواست تا صحیفه ای در فضائل اهل بیت خوانده شود از شورش سنّی ها، هراسی به دل راه نداد؛ امّا وقتی بهاو گفته شد که علویان از آن بهره خواهند برد، وحشت کرد و نخواند.(27)سنیان در برابر مبلغان شیعه دست به کار مشابهی زدند. درست همان طور که سنیان بغداد در برابر مراسم شیعیان برای عاشورا، دسته عزاداری برای جمل و عایشه و مصعب بن زبیر به راه انداختند،(28)در ری هم «فضائل خوانانی» را به راه انداختند تا به مقابله با شیعیان پرداخته فضائل مخالفان اهل بیترا منتشر کنند. عبدالجلیل در پاسخ نویسنده فضائح الروافض مینویسد:
«عجب است که این خواجه بر بازارها، مناقب خوانان را میبیند که مناقب میخوانند و فضایل خوانان را نمی بیند که بیکار و خاموش نباشند و هر کجا قمّاری خمّاری باشد که در جهانش بهره ای نباشد و به حقیقت نه فضل بوبکر داند،
نه درجه علیّ شناسد، برای دام نان، بیتی چند در دشنام رافضیان از بر بکرده ودر سرمایه گرفته و مسلمانان را دشنام میدهد و لعنت نا وجه، میکند و آنچه میستاند، به خرابات می برد و به غنا و زنا میدهد و بر سبلت قدریان و مجبّران میخندد و این قاعده نو نیست که فضایلی و مناقبی در بازارها فضایل و مناقب خوانند؛ امّا ایشان همه، توحید و عدل و نبوّت و امامت و شریعت خوانند و اینان همه جبر و تشبیه و لعنت».(29)
او همچنین در جای دیگری در باره محتوای فضائل خوانی اهل سنّت مینویسد:
«... و چنان است که متعصّبان بنی امیّه و مروانیان، بعد از قتل حسین با فضیلت ومنقبت علیّ طاقت نمیداشتند.
جماعتی خارجیان از بقیّت سیف علی و گروهی بد دینان را به هم جمع کردند تا مغازی های دروغ و حکایات بی اصل، وضع کردند در حق رستم و سرخاب [سهراب] و اسفندیار و کاووس و زال و غیر ایشان وخوانندگان را بر مربّعات اسواق [ چهارسوها [مُمَکَّن(30)کردند تا میخوانند تا ردّ باشد بر شجاعت و فضل امیرالمؤمنین و هنوز این بدعت باقی مانده است که به اتفاقِ امّتِ مصطفی، مدح گبرکان خواندن بدعت و ضلالت است. خواجه اگر منقبت علیّ از مناقب خوانان نمیتواند شنید، باید بدان هنگامه ها میرود به زیر طاق باجگر و صحرای درِ غایش».(31)
نویسنده فضائح الروافض گویا از منقبت خوانان، دل پری داشته است. وی در ادامه باز هم مینویسد:
«در بَیرانه ها(32)،جمع شوند و مناقب خوانند.» رازی به دفاع آورده که: «پنداری ندیده و نشنیده است که مناقب خوانان در قطب روده و به رشته نرصه و سر بلیسان و مسجد عتیق،همان خوانند که به درِ زاد مهران و مصلح گاه».
(33)اما درقرن هفتم و هشتم و نهم، شعر مدح و ستایش نسبت به ائمه در میان شیعیان ایران، بسیار اوج گرفت. به یقین بسیاری از این اشعار از میان رفته است،اما همین اندازه که باقی مانده، نشانه گستردگی آن است. مع الاسف هنوز درباره شعر فارسی شیعه در میان سالهای 600 تا 900 تحقیق جدی صورت نگرفته ودیوان های برجا مانده یا چاپ نشده و یا تحلیل درستی در باره آنها ارائه نشده است. با این حال در سالهای اخیر شاهد تلاشهایی برای معرفی شاعران ایندوره و نشر دیوان های آنان بوده ایم. از برخی از این شاعران یا هیچگونه شعری برجا نمانده و یا تنها ابیاتی در تذکره ها، جُنگها و کشکول ها درج شدهاست.
یکی از شاعران این عهد، سیف فرغانی است که در مرثیه امام حسین علیه السلام چنین سروده است:
ای قوم در این عزا بگریید بر کشته کربلا بگریید
با این دل مرده خنده تا چند امروز در این عزا بگریید
فرزند رسول را بکشتند از بهر خدای را بگریید
از خون جگر سرشک سازید بهر دل مصطفا بگریید
در گریه سخن نکو نیاید من میگویم، شما بگریید(34)
(35)
بادا هزار بار فزونتر سلام حق بر تو اَیا غریب خراسان امام حق
مشتاق حضرت توام ای سید شهید حقا که هستم از دل و از جان غلام حق
یکیدیگر از شاعران قرن هفتم سید ذوالفقار شروانی (م پس از 690)است. بخشی ازیکی از ترکیب بندهای وی که آن را در ستایش امام رضا علیه السلام سروده، چنین است:
ای ز خاک آستانت قدسیان را آبروی وز نسیم روضه ات دارالجنان را رنگ و بوی
برده چون خاک بهشت از باد جان افزای تو جاهِ آبِ خضر و نار موسوی را آبروی
سقف مرفوعت پناه بیت معمورست از آن طاق چوگان شکلت از میدان گردون برد گوی
در جوار خاک پاکت هر زمان روح الامین به خضِر گویدکه دست از چشمه حیوانبشوی(36)
چهره درخشان شعر ستایش، شیخ حسن کاشی (م بعد از 708) است که میرزا عبدالله افندی نقش وی را در رواج تشیع در ایران در ردیف علامه حلی و محقق کرکی یادکرده است.(37) از وی اشعار زیادی برجا مانده و بسیاری از این اشعار نه در ایران بلکه در میان شیعیان افغانستان بیش از ایرانیان محبوب واقع شده و مورد استفاده قرار گرفته است. نویسنده این سطور کتاب تاریخ محمدی او را که مشتمل بر اشعار وی در شرح حال امامان معصوم علیهمالسلام است به چاپ رسانده و در مقدمه آن به تفصیل در باره شرح حال او سخن گفته است. همچنین دیوان وی در مجموعه شماره 7594 کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری میشود که مع الاسف تاکنون به چاپ نرسیده و بخشی از اشعارش درهمین گزیده حاضر آمده است.
از مشهورترین اشعار کاشی، هفت بند اوست که سرمنشأ سرایش بسیاری از اشعار ستایش اهلبیت علیهمالسلام پس ازوی بوده و خود از اشعار بسیار رایج در محافل شیعی تا دوره صفوی بوده است. تنها به ارائه بند اول این قصیده که محتوای آن فضائل مسلّم روایت شده درحق امیرمؤمنان علیه السلام است بسنده میکنیم:
عالم علم لدنّی(39)، شهسوار(40)لَوْ کُشِفناصر حق، نفس پیغمبر، امام راستین
مقصد تنزیلِ بلّغ، مرکز اسرار غیب مقطع یتلوه شاهد، مطلع حبل المتین
صورت معنیِ فطرت، منبع(41)ایجاد حقسرّ نسل آل آدم(42)، نفس خیرالمرسلین
صاحب یوفون بالنذر، آفتاب انّماقرّة العین لعمرک نازش روح الامین
درجهان از روی(43)حشمت(44)چون جهانی درجهان در زمین از روی رفعت آسمانی بر زمین
حاجب(45)دیوان امرت، موسی دریا شکاف پرده دار بام خضرت، عیسی گردون نشین
از عطای دست فیّاض تو دریا مستفیض وز ریاض نزهت طبع تو رضوان خوشه چین
ناشنیده از زمان مهد تا باقی عمربیرضای حق ز تو حرفی کرام الکاتبین
نقشبند کاف و نون از روز فطرت تاکنون ناکشیده چون مه رخسار تو نقش نگین
مثل تو چون شبه(46)ایزد در همه حالی محالور بود ممکن نه الاّ رحمة للعالمین
هر که مدّاحش خدا همدم رسول الله بودگر کسی همتاش باشد(47)هم رسول الله بود
السلام ای سایه ات خورشید رب العالمین آفتاب عزّ و تمکین، آسمان(38)داد و دین
دوش چون دور شب تیره به پایان آمد نوبت زمزمه مرغ سحر خوان آمد
چشم جان از دم مشکین صبا روشن شد گویی از مصر، نسیمی سوی کنعان آمد
چه عجب بوی بهشت از دم بادی که در او اثری از شرف خاک خراسان آمد
شرف خاک خراسان همه دانی که زچیست؟ زانکه در خطه او روضه رضوان آمد
مشهد پاک معلاّی امام معصوم آن که خاکش ز شرف افسر کیوان آمد(48)
(49)
بدانکه از جمله اهل شدّ و بیعت، هیچ طایفه بلند مرتبه تر از مداحان خاندان رسول صلی الله علیه و آله نیستند ... و مداحان این حال دارند که پیوسته مناقب اهل بیت خوانند و یاد و سخن ایشان اوقات گذرانند ... و مولانا حسن سلیمی در این باب گفته:
چاکر و مداح اهل بیت شو زیرا که نیست هیچ کاری بهتر از مداحی این خاندان
اندر این کار است پیر و مرشد ما جبرییل کو به وحی آورد مدح از کردگار غیب دان
هست از روی ارادت فرض بر اهل زمین پیروی کردن کلامی را که آمد زآسمان
آن جماعت را که ایزد بر زبان جبرییل از ره تعظیم و عزت گفت وصف مدحشان
گر کسی مداحی ایشان کند از جان قبول در همه جا میرسد فخرش بر اصناف جهان
ملاحسین کاشفی پس از این، از جایگاه برتر شیخ حسن کاشی در مداحی سخن میگوید، بااین درآمد که: اگر پرسند که مداحان بر چند وجه اند، بگو بر چهار وجه: وجه اول جماعتی که مدح حضرت رسول و اهل بیت ایشان از قوت طبع خود انشاد کنند و جواهر روایات و حکایات و مناقب و مراتب ایشان در رشته نظم کشند، چون حسانبن ثابت و مولانا حسن کاشی و غیر ایشان و مداحان اصلی این جماعتند.(50)
یکی از جهات مهم در تفکر مدیحه سرایانه شیعه در میان افرادی مانند سراینده علی نامه و عبدالجلیل قزوینی در کتاب نقض و شیخ حسن کاشی در تاریخ محمدی آناست که از شاعران میخواهند تا دستمایه های نثر و نظم خویش را در سرگرم ساختن مردم، نه داستانهای کهن ایرانی بلکه مناقب اهل بیت قرار دهند. درعلی نامه که از قرن پنجم هجری است و استاد ارجمند جناب دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی مقاله ای در باره آن با عنوان حماسه ای شیعی از قرن پنج منگاشته اند، این دو بیت دیده میشود:
اگر چند شهنامه نغز و خوش است ز مغز دروغ است از آن دلکش است
«علی نامه» خواند خداوند هوش ندارد خرد سوی شهنامه گوش(51)
ای پسر قصه مجاز مخوان الحذر الحذر زخواندن آن
چند خوانی کتاب شهنامه یاد کن زود زین گنه نامه
چند ازین ذکر وامق و عذرا یاد کن نیز خالق خود را
چند خوانی تو ویس و رامین را قصه فاسقان بی دین را
چند گویی حدیث ز رستم زال لعب و بیهوده دروغ محال
ذکر گبران و اهل استوران چند خوانی تو بر مسلمانان
گه مرادست پارسی خوانت تا بود انس و راحت جانت
هست اخبار مصطفای امین همچنان عزّ و مرتضای گزین(52)
ازقرن هفتم و هشتم شاعران اندکی را میشناسیم که گهگاه شانس یاری کرده نسخه ای از برخی از اشعارشان یافت میشود و ما را به امتداد جریان مدیحه سرایی در شعر فارسی شیعی رهنمون میشود. از آن جمله اطلاعاتی درباره سه شاعر شیعی گمنام است که آثاری از آنان در یک نسخه خطی برجا مانده است.(53) این سه شاعر متعلق به قرن هشتم هجری هستند.
یکی از آنها نصرت علوی رازی است که برخی از اشعارش را در سال 729 کتابت کرده ونسخه آن برجا مانده است.
وی اشعاری در مدح امیرالمؤمنین علیه السلام داردکه بیتی از آن چنین است:
بعد احمد ز که جویم ره اخلاص و صواب تا به محشر سرم از زیب وی افسر گیرد
سپس ابیاتی در ستایش دوازده امام دارد و بعد از آن میسراید:
مؤمن آن است کی بی شک ره تزویر و دروغ در تنش تا رمقی مانده کمتر گیرد
یا چو نصرت ز میان، خلوت و عزلت طلبد پاک و یک رنگ ره احمد و حیدر گیرد
بشکند نصرت رازی سپه بدعت و کفر تا عیان مملکت اسلام سراسر گیرد
بر همه مُلْک و مَلَک نعره زنان فخر کند چون ز اشعار علی نسخه و دفتر گیرد
در قصیده دومش گوید:
هژبر معرکه دینِ مصطفی علی است وصیّ احمد مختار مرتضا علی است
اگر تو میل به بهمان و بر فلان داری همان فلان کس و بهمان تو را، مرا علی است
خدا گواه و محمد که نصرت رازی بذین ... و بذان سرش مدّعا علی است
و در قصیده چهارمش گوید:
شهریاری کو امامت ز ایزد جبّار داشت خون و اندام و روان از احمد مختار داشت
آن علی، کاسیابانی ز یثرب دُلْدُلَش برد در یک شب به کاشان چون عدو راخوارداشت
در ادامه همین شعر نیز از یازده امام دیگر ستایش شده است.
در قصیده پنجم گوید:
شهنشهی که به حق «قل تعالوا» افسر داشت تهمتنی کی هزاران چون سام چاکر داشت
چو احمد قرشی از میان کرانه گزید امام دین و ولیّ عهد خویش حیدر داشت
در ادامه باز از یازده امام دیگر ستایش کرده، در پایان گوید:
خنک روان ابولؤلؤ شجاع زمان که بر سرای نبوت رسوم قنبر داشت
اساس داس وی اندر سرای کون و فساد قرار دین خدای و نبی سراسر داشت
به ضربتی که زد آن مرد پاک دین در آس اساس شاذی آل نبی معمّر داشت
مدام صورت عیش و نشاط و کام و مراد خدای عزوجل شیعه را مخمر داشت
از شعری از وی که کلمه مناقب در آن بوده حدس زده شده است که وی در شمار مناقب خوانان بوده است.(54) شعر
وی در ستایش دوازده امام چنین است:
شهریاری کو امامت ز ایزد جبّار داشت خون و اندام و روان از احمد مختار داشت
چون کلامش محض حکمت بود بیشک لاجرم بر دهان کفر و بدعت از حکم مسمار داشت
ماهی بحرِ محیط حق شد از روز الست درس احکام لدنی جمله زان تکرار شد
مصطفی چون بود امیر ملکت دارالبقا! مرتضی را بر دیار و ملک خود معمار داشت
چون ز قرب لیلة الاسری محمد بازگشت مرتضی را مستعد و محرم اسرار داشت
چون انیس و صاحب سرّ خدا آمد علی روز محشر قسمت جنّات عدن و نار داشت
دوستی با کردگار و انس با ایمان گرفت دشمنی با این جهان غرّه غدّار داشت
مؤمن آن باشد که او را گیرد اندر دین امام کو امامت در غدیر از ایزد جبّار داشت
تا علی بود اندرین عالم سجود بت نکرد از بت و بتخانه و نرد و مغنّی عار داشت
روز هیجا بسته گردن عمروبن معدی کرب جز علی دیگر کسی این پایه در ادوار داشت
آن علیی کز یقین پاک و ایمان تمام در سرای سینه توحید و علوم انبار داشت
این اشعار تا نزدیک چهل بیت دیگر ادامه می یابد.
شاعر دیگر حمزه کوچک است که از وی سه قصیده برجا مانده است. وی در نخستین قصیده که جمعا چهل و دو بیت است میگوید:
آن کس منم کی آل نبی را ثنا کنم بر دوستان احمد و حیدر دعا کنم
راهی که نهی کرد پیغمبر بدان شدن آن راه را و رهبر آن ره رها کنم
از مهر و از محبت زهرا و مرتضا هر صبح دم نگاه سوی هَلْ اَتی کنم
گر اقتدا به آل زیادست مر تو را من اقتدا همیشه به آل عبا کنم
آل زیاد را که به نفرین حق ردند از اعتقاد، لعنت بی منتها کنم
بعد نبیّ سزای امامت علی بود من خر نِیَم که روی سوی ناسزا کنم
وی در ادامه مدح یازده امام کرده، سپس به شهر خود ورامین اشاره میکند:
اندر عراق حمزه کوچک منم که هست زادی که در قیامه به دفع بلا کنم
زاد و مقام من به ورامین از آن بود تا سور دشمنان علی چون عزا کنم
در بند سیم و زر نیم و شاعری و شعر مداحی از برای شه اوصیا کنم
قصیده دیگر وی در باب قرآن و اشاره به آیاتی است که در باره امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده است:
صراط المستقیم اندر حق اوست اگر انعمت انعمت ورا گفت...
بخوان از آلعمران قل تعالوا که وی در حق آن فرّخ لقا گفت
به صبحی بخوان انا فتحنا که حق در حق آن بدرالدُّجی گفت
ضُحی را با اَلَم نَشْرح چو خوانی بدان تا حق چرا گفت و کرا گفت
به هر بیتی تو را بیتی است فردا علی گفت و نبی گفت و خدا گفت
قصیده سوم وی صرفا در ستایش حسنین علیهماالسلام است:
منم زجان و روان چاکر حسن و حسین دو آفتاب هدی افتخار و زین زَمن
وی در بخش دیگری از اشعار خود میگوید:
دلی که نیست درو مهر شُبَّر و شُبَّیر مخوانش دل که بود سنگ سخت یا آهن
دلم به حبّ حسین و حسن چنان نازد که قوم موسی عمران به وادی ایمن
هوای مهر حسین و حسن ز قول رسول به روز حشر بود دافع بلا و محن
اگر به خاک برم مهر و شوق ایشان را شود لحدگه تاریک بر دلم روشن
برای زینت دین زَین عابدین بگزید پس از امامت باقر خلیفه جعفر داشت
ز بعد موسی کاظم علی خلافت کرد پس از تقی و نقی دین امام عسکر داشت
خدای عزوجل ذات حجّة العالم امان مؤمن و مسمار چشم کافر داشت
عدوی آل نبی هیچ واقفی تا کیست ستمگری که سراپای دین مشمّر داشت
این اشعار تاریخچه مراسم روز نهم ربیع را که در کاشان و برخی دیگر از شهرهای شیعه در قرن هشتم برگزار میشده، به خوبی نشان میدهد. کوچک ورامینی اشعاردیگری هم در باره دوازده امام دارد:
ای مسلمانان بجز حیدر ز بعد مصطفی کیست آن کو در قیامت کوثر و انهار داشت
یا زنی مانند زهرا دختر خیرالبشر یا برادر در جنان چون جعفر طیّار داشت
یا دو فرزندان معصومان چو شبّیر و شبر کز ولاشان حور عین در جنّت استظهار داشت
حبّذا روح شریف پاک زین العابدین بعد ازو باقر که علم و زهد و استغفار داشت
صادق و کاظم امام و پس علی موسی الرضا پس تقی، دیگر نقی کو حکم بر احرار داشت
عسکری را دان امام و خوش به جنّت در خرام چند اگر صاحب زمان در ملک غیبت دار داشت
کردگارش برگزید و دین بدو تفویض کرد زانک او در علم و حکمت سنت کرّار داشت
ناصبی پنداشت تا آل از نبی یکسو کند حاصل خود آن شقی در راه دین پندار داشت
جدای از این اشعار(55)در جُنگ شماره 3528 دانشگاه تهران، اشعاری از همین حمزه کوچک در ستایش امام حسین علیه السلام است:
ای نور چشم احمد مختار یا حسین ای یادگار حیدر کرار یا حسین
نازد همیشه حمزه کوچک به مدح تو مدح تو را شدست خریدار یا حسین
سومین شاعر شهاب بن علی بن کمال سمنانی است. وی اشعاری از دیگران و نیز خود دراین اوراق نگاشته است.اولین قسمتی که از وی نقل شده اشعاری است از همان نصرت رازی. بخشی از این اشعار که در ستایش دوازده امام است چنین است:
طرف جانب از علوم و از عمل پر کن مدام کاسه پر باید تو خواه از چینوخواه از مرودشت
گر همی خواهی خلاص خویش ازین غرقاب جهل حبّ اهل البیت جو، یعنی جناب چار و هشت
دین اهل البیت دار و مهر آل طاهرین خواه در کاشان نشین و خواه در رستاق خشت
اشعاری هم از خود شهاب سمنانی در باره فضائل اهل بیت چنین است:
شیر خدا و ابن عم مصطفا علی است روح بتول و خسرو آل عبا علی است
بهر نجات آخرت از فضل ایزدی ورد شهاب در گه و بیگاه یا علی است(56)
پیش از آن کین چارطاق هفت منظر کردهاند فرض بر ارواح انسان حبّ حیدر کرده اند
سنبل گیسوی مشک افشان عنبربیز او رشک بازار عبیر و مشک و عنبر کرده اند
غیر حیدر مقتدای خود ندانند اهل دین چون کلام الله را از صدق باور کرده اند
جز ولایش حق نخواهد در قیامت هیچ چیز زانکه از مهرش گل آدم مخمّر کرده اند
منصب شغل امامت با ولایت ای ولی تا ابد اندر ازل بر وی مقرّر کرده اند
صورت رویش چو شد باب معانی را بیان آیتی از سورت او چار دفتر کرده اند
از «سلونی» تا «اقیلونی» خردمندان دهر فرق و تمییز و فضیلت بیحد و مرّ کرده اند
سلیم یتونی شاعر شیعه قرن نهم هجری است که دیوانی از وی برجا مانده است. تاریخ برخی از اشعار وی مربوط به سال 840 ق است. نمونه ای از شعر وی در باره چهارده معصوم علیهمالسلام چنین است:
طریق چارده معصوم گیر اگر خواهی ره نجات و نجات از ضلالت جهال
مطیع و پیرو این قوم شو که در همه باب طریق اهل نجات این بود به استدلال
به فقر و فاقه سلیمی منال و شِکْوه مکن تو را که بحر طبیعت پر از درّ است و لآل
چه التفات به ملک و به مال آن کس را که چون تو درگه آل محمدست مآل
حدیث من همه مدح علی و آل بود که نیست بهتر از این قول از جمیع مقال
به مدح آلمحمد همیشه خوشحالم چه خوش تر است ازاین در جهان زهی خوشحال(57)
قرّة العین نبیّ فرزند دلبند وصی مظهر الطاف ایزد فخر اصحاب عباست
مقتدای شرق و غرب و پیشوای برّ و بحر خود چنین باشد کسی کو نور پاک مصطفاست
هست مخدوم بحق اهل جهان را بهر آنک وارث آن است کورا بر جهان حق ولاست
هست سلطان خراسان نی چه گفتم زینهار بر سر، بر هفت اقلیم و دو عالم پادشاست(58)
(59)
نمونه دیگر امیرشاهی (م 857) است که خود خواهر زاده خواجه علی مؤید سربداری آخرین سلطان سربداری بود و اشعاری در منقبت آل علی علیه السلام دارد. یک نمونه آن مُسمّطی است که در باره امامان سروده با این مطلع:
ناله قُمْری به گلستان و باغ صلّ علی سیّدنا المصطفی(60)(61)
در همین قرن شاه ناصر یا درویش ناصر بخاری (م 773) هم قصیده ای غرا در ستایش امام علی و علی بن موسی الرضا علیهمالسلام دارد.(62) چنان که عصمت بخاری (م 829) نیز قصیده ای در منقبت امام رضا علیه السلام سروده است.(63) این ابیات از همین عصمت بخاری است:
دست در فتراک آل مصطفی باید زدن هر دو عالم را به همت پشت پا باید زدن
تا به کی طبل ارادت میزنی زیر گلیم بعد از این کوس محبت بر ملا باید زدن
عصمت از حب علی چون مست گشتی دم بدم تا قیامت گرد این گلشن نوا باید زدن(64)(65)
به شب زبان من و مدح اهل بیت رسول به روز دست من و کسب شغل ما یحتاج
اشعار ستایشی وی در باره پیامبر و اهل بیت به اندازه ای گسترده است که انسان ازدیدن این همه شعر خوب در شگفت میماند. تنها وقتی میتوان این ادعا راباور کرد که دیوان چاپ شده او را که به همت مرحوم احمدی بیرجندی و
آقای محمدتقی سالک آماده گشته مرور کرد. وی افزون بر اشعار فراوانی که در ستایش پیامبر صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام سروده، بخش زیادی از اشعارش در باره حضرت مهدی علیه السلام است. ابیاتی از اشعار یکی از قصاید وی در باره امام علی علیه السلام چنین است:
یا امیر المؤمنین روی من و خاک درت کان همایون آستان دارد شرف بر آفتاب
بعد پیغمبر به نسبت بر کسی دیگر نتافت زآسمان آفرینش از تو بهتر آفتاب
ای که شهرستان علم مصطفی را در تویی برنتابد روی مهر از خاک این در آفتاب
ای تو مولی المؤمنین مولای توست ابن حسام در پناه دولتت دارم امید سایه ای
من که باشم ای تو را مولا و چاکر آفتاب چون بتابد گرم بر صحرای محشر آفتاب(66)(67)(68)(69)
حلقه بعد از ابن حسام خوسفی تا صفویه، نظام استرآبادی (م 911) است که دیوان ویهم سرشار از اشعار مناقب اهل بیت علیهمالسلام میباشد.
این خطی است که شیعیان از قرن پنجم برای طراحی یک علی نامه بزرگ ریختند و بدین وسیله میخواستند تا به جای قهرمانان ملی ایران باستان، نام امام علی علیه السلام را جاودانه سازند. گذشت که مجموعه اشعاری با عنوان علی نامه از قرن پنجم به دست آمده است که استاد محمدرضا شفیعی کدکنی ضمن مقاله ای در نشریه دانشکده ادبیات مشهد آن را معرفی کردند.(70)
دامنه شعر منقبتی در قرن هشتم و نهم تا اندازه ای است که انسان به راحتی میتواند دلایل توفیق بعدی صفویان را در نشر تشیع در ایران درک کند. در واقع صفویان بر موجی سوار شدند که مداحان شیعه در سراسر ایران به راه انداخته بودند.در انتها باید بیفزاییم، یکی از نخستین کسانیکه شعر شیعی فارسی را برای ما به صورت تاریخی گزارش کرده است،
قاضی نورالله شوشتری است که بخشی از کتاب پرارج خود یعنی مجالس المؤمنین را به شاعران شیعه اختصاص داده و از این رهگذر شماری از قصاید مناقبیان قرون پیشاز خود را برای ما حفظ کرده است.
در حال حاضر بسیاری ازدیوان های شاعران این قرون به چاپ رسیده و با مراجعه به آنها میتوان بخشی از اشعاری را که آنان در منقبت اهل بیت علیهمالسلام سروده اند مرور کرد؛اما در این باره باید یادآور شد که اولاً بسیاری از این دیوانها ناقص چاپشده و نیاز به مراجعه مجدد به نسخه های خطی است تا تکمیل شود و ثانیاذ دیوانها و مجموعه های بسیاری از این شاعران به چاپ نرسیده است. در اینصورت لازم است تا همتی برای نشر این آثار صورت پذیرد. به علاوه، اشعار پراکنده شاعرانی که دیوانی از آنان برجا نمانده، هنوز در مجموعه ها فراوان است.
در سالهای اخیر در بخش منقبت، مرحوم احمد احمدی بیرجندیتلاش درخوری از خود نشان داد و چندین مجموعه از مناقب علوی و فاطمی و رضویو غیره را در بنیاد پژوهش های اسلامی به چاپ رسانده، شماری از این اشعار رامنتشر کرد. اما جغرافیای دریای منقبت خوانی به قدری وسیع و گسترده است که همچنان تلاش تلاشگران پرکاری را میطلبد تا با حوصله در میان نسخ خطی کاوش کرده، گوهرها و جواهرات فراوانی که وجود دارد بیابند و به دست چاپ بسپارند.
__________________________________
1ـ بنگرید به: احمد بن عبدالله المهزی (م 257)، شعر ابیطالب و اخباره، قم، مؤسسة البعثة، 1414 ق.
2ـ در باره منابع شعر حسان بنگرید به: شعراء الغدیر، بیروت، مؤسسة الغدیر، 1999 م، ج 1، ص 51 ـ 49
3ـ الاغانی، ج 7، ص 250؛ به نقل از: شعراء الغدیر، ج 1، ص 187 .
4ـ الاغانی، ج 20، ص 132 ـ 163؛ به نقل از: شعراء الغدیر، ج 1، ص 271 .
5ـ اخیرا بر اساس همان کتاب، انتشارات الغدیر کتاب سه جلدی شعراء الغدیر را به چاپ رسانده است.
6ـ نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، تصحیح میر جلال الدین محدّث، تهران، انجمن آثار ملی،
1358 ش، ص 232 ـ 231. این ابیات در حدیقة الحقیقه، صفحه 261 آمده است.
7ـ بنگرید به: تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، ج 2، ص 23؛ مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1354، ج 2، ص
593 .
8ـ قاضی نوراللّه شوشتری، مجالس المؤمنین ص 598 .
9ـ همان، ج 2، ص 605؛ تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوسی، 1373، ج 1، ص 480 .
10ـ مجالس المؤمنین، ج 2، ص 601 .
11ـ محمّد امین ریاحی، کسائی مروزی؛ زندگی، اندیشه و شعر او، تهران، توس، 1368، ص 77 .
12ـ کسایی مروزی، ص 88 ـ 86 .
13ـ همان، ص 67 ـ 59 .
14ـ نسخه بدل: پاکی.
15ـ مجمل فصیحی، بخش دوم، ص 163؛ قصران، ج1، ص 577 .
16ـ نوعی خار.
17ـ مخفّف: هر زمان.
18ـ احمدی بیرجندی، «تابش تشیع بر فراز خاوران»، مجله طلایه، سال اول، ش 2، ص 13؛ همو ، مدایح رضوی
در شعر فارسی، ص 29-27.
19ـ حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه، ص 270 .
20ـ دیوان قوامی، تصحیح میرجلال الدین محدث، تهران، 1334، ص 123 ـ 122.
21ـ دیوان قوامی، صفحه 168 جاندار به معنای محافظ آمده است.
22ـ دیوان ناصر خسرو، تصحیح مجتبی مینوی، مهدی محقق، تهران، 1365، ص 276.
23ـ الفهرست، چاپ محدث ارموی و سمامی، قم، کتابخانه مرعشی، ص 42، 79، 80 و 85 (در این صفحات از
مداحان نام برده است).
24ـ نقض، ص 65.
25ـ همان، ص 67.
26ـ همان، ص 77.
27ـ مجالس المؤمنین، ج 2، ص 283.
28ـ شذرات الذهب، ج 3، ص 130 ؛ البدایة والنهایة، ج 11، ص 326 ـ 325 و ص 275 (حوادث سال 375)؛
الکامل، ج 9، ص 155.
29ـ نقض، ص 65.
30ـ پابرجا کرده شده.
31ـ نقض، ص 67.
32ـ ویرانهها.
33ـ نقض، ص 74.
34ـ دیوان سیف فرغانی، ص 176.
35ـ مصطفوی، آثار تاریخی طهران، انجمن آثار ملی، ص 302.
36ـ «قدیمیترین ترکیببند در ستایش بارگاه امام رضا علیهالسلام » مشکوة، زمستان 1364، ش 9، ص 157.
37ـ ریاض العلماء، ج 1، ص 308.
38ـ در مجالس المؤمنین (ج 2، ص 628) آفتاب آمده است.
39ـ سلونی.
40ـ در مجالس: راز دار.
41ـ در مجالس: معنی. و در نسخه دیگر: باعث.
42ـ در مجالس: سر اصل نسل آدم.
43ـ راه.
44ـ در مجالس: حکمت.
45ـ صاحب.
46ـ مثل تو ناورده ایزد...
47ـ در مجالس: همتاش جویی.
48ـ مجالس المؤمنین، ج 2، ص 634.
49ـ غرّا خوان کسی است که مناقب را به نثر میخواند.
50ـ ملا حسین کاشفی، فتوت نامه سلطانی، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران، 1350، ص 281 ـ 280.
51ـ بنگرید به: مجله دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، پاییز و زمستان 1379، ص 430.
52ـ تاریخ محمدی، قم، 1379 ش، ص 159.
53ـ بنگرید به: ایرج افشار، مجموعه کمینه، تهران، چاپخانه فردین، 1354، ص 187 ـ 172.
54ـ همان، ص 178.
55ـ مجموعه کمینه، ص 180-178.
56ـ همان، ص 183.
57ـ نسخهای از دیوان وی به شماره 7594 در کتابخانه مجلس موجود است.
58 مدایح رضوی در شعر فارسی، ص 33.
59ـ تاریخ ادبیات ایران، ج 4، ص 209.
60ـ دیوان امیر شاهی، تهران، 1348 ش، ص 106.
61ـ تاریخ ادبیات ایران، ج 4، ص 56.
62ـ مدایح رضوی، ص 38.
63ـ همان، ص 39. نمونههای دیگر از این دوره در همان منبع آمده است.
64ـ تاریخ ادبیات ایران، ج 4، ص 289. صفا به درستی اشاره کرده است که شاعر در این اشعار اشاره به تقیه خود
کرده که به دلیل حضورش در دربار تیموری مجبور به آن بود.
65ـ منسوب به خوسف در 35 کیلومتری جنوب غربی بیرجند.
66ـ دیوان محمد بن حسام خوسفی، مشهد، 1366 ش، ص 91.
67ـ این اثر به صورت فاکسیمیل (عکسی) و با تصاویر و نقاشیهای زیبایی که از قرن نهم به جا مانده، به تازگی
(1381) و در قطع رحلی توسط سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
68ـ بنگرید به: تاریخ ادبیات ایران، ج 4، ص 317.
69ـ بنگرید به: مؤید ثابتی، تاریخ نیشابور، تهران، 1355 ش، ص 90 ـ 89.
70ـ مجله دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، پاییز و زمستان 1379.
