زید بن وهب می‌گوید: به ابن مسعود گفتم: آیا، به جز علی (علیه السلام) و ابودجانه و سهل بن حنیف، همه در جنگ احد فرار كردند؟
گفت: همه فرار كردند به جز علی (علیه السلام) و بعد، چهارده نفر برگشتند، عاصم بن ثابت و ابودجانه و مصعب بن عمیر و عبدالله بن جحش و شماس بن عثمان بن شرید و مقداد و طلحه و سعد، و بقیه از انصار بودند.[۱]
مؤلف «مناقب آل ابی طالب» باز از «تاریخ طبری» و مغازی ابن اسحاق و اخبار ابی رافع و... نقل می‌كند: پیامبرخدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) كتیبه (گروهانی) ای را دید، (به علی علیه السلام اشاره كرد) و فرمود: علی! به آنها حمله كن! حمله كرد و جمع آنها را از هم پاشید، و عمرو بن عبدالله و جمعی كشته شدند. باز كتیبه دیگری را دید و فرمود: آنها را از من دور كن، باز حمله كرد و جمع آنها را از هم پاشید، و شیبة بن مالك عامری را كشت...(ابن شهر آشوب می‌گوید:) و در روایت ابی رافع آمده است: باز كتیبه دیگری را دید و فرمود: به آنها حمله كن، و او به آنها حمله برد و آنها را فراری داد، و هاشم بن امیه مخزومی را كشت. در اینجا جبرئیل (علیه السلام)عرض كرد: یا رسول الله! این حقّ مواسات (و از خود گذشتگی)، است. پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) هم فرمود: همانا او از من است و من از او.[۲]
و نیز از تفسیر قشیری و «تاریخ طبری» نقل می‌كند: انس بن نضر به نزد «عمر» و «طلحه» كه در میان جمعی بودند رفت و گفت: چرا نشسته‌اید؟ گفتند: محمد پیامبر خدا كشته شد! گفت: پس زندگی بعد از او را برای چه می خواهید؟ به همان مرگی كه او را پیش آمده شما هم بمیرید (یعنی برخیزید و بجنگید)، و خود برابر دشمنان رفت و جنگید تا كشته شد.[۳]
مؤلف فرازهایی از تاریخ اسلام از واقدی نقل می كند: روز احد، هشت نفر با پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) تا سر حد بذل جان بیعت كردند، سه تن از مهاجر (علی علیه السلام و طلحه و زبیر) و پنج تن از انصار بودند، و جزاین هشت نفر همگی در لحظه خطرناك پا به فرار گذاردند.[۴]
برای آگاهی كامل‌تر از واقعه به تاریخ كامل ابن اثیر، ج ۲، ص ۱۰۷ و سیره ابن هشام، ج ۲، ص ۸۴ و مغازی واقدی، ج ۱، ص ۲۴۴ و. . . مراجعه كنید تا ماهیت و هویت پایمردان و نیز فراریان، و ثابت قدمان و كسانی كه آیات كریمه قرآن به نكوهش ایشان پرداخته، پی پرده و مجامله آشكار گردد.
نكته مهمی از این داستان در مطالب كلامی و اعتقادی قابل استفاده است، و آن نقض نظریه عدالت تمام صحابه و تأیید تمام رفتار ایشان از منظر قرآن و پیامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) است.
یا ایها الذین ءامنوا اذا لقیتم الذین کفروا زحفـا فلا تولوهم الادبار• ومن یولهم یومئذ دبره الا متحرفـا لقتال او متحیزا الی فئة فقد باء بغضب من الله وماوه جهنم وبئس المصیر.(سوره انفال آیه 15 و 16)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که با انبوه کافران در میدان نبرد رو به رو شوید، به آنها پشت نکنید (و فرار ننمایید)! و هر کس در آن هنگام به آنها پشت کند (مگر آنکه هدفش کناره گیری از میدان برای حمله مجدد، و یا به قصد پیوستن به گروهی (از مجاهدان) بوده باشد) (چنین کسی) به غضب خدا گرفتار خواهد شد و جایگاه او جهنم، و چه بد جایگاهی است.
بزرگان محقّقین و اعلام اهل سیره و تاریخ و حدیث از اهل تسنن تصریح کرده اند که در جنگ احد، در شرایطی که مشرکین بعد از شکست ابتدائی، برگشتند و قصد قتل رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلم) و انهدام قوای مسلمین را داشتند، ابوبکر و عمر نیز چونان دیگران، پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلم) را در میان سیل انبوه دشمن رها کرده و تنها گذاشته و برای حفظ جان خودشان پا به فرار گذاشتند، برای نمونه به مدارک زیر در باب جنگ احد مراجعه شود:
۱) ابو داود طیالسی در کتاب «سنن».
۲) ابن سعد در کتاب «الطّبقات الکبری».
۳) طبرانی در کتاب «معجم».
۴) ابوبکر بزّار در کتاب «مسند».
۵) ابن حبّان در کتاب «صحیح».
۶) دارقطنی در کتاب «سنن».
۷) ابو نعیم اصفهانی در «حلیة الاولیاء».
۸) ابن عساکر در «تاریخ مدینة دمشق».
۹) ضیاء مقدسی در «المختارة».
۱۰) متّقی هندی در «کنز العمّال»(5).
اما جنگ های دیگری که این دو از میدان جنگ فرار کردند می توان به جنگ حنین اشاره کرد که حاکم نیشابوری به سند صحیح از ابن عبّاس نقل می کند که تنها کسی که در آن جنگ با رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ماند و استقامت کرد، علی بن ابیطالب علیهما السّلام بود، و همه پا به فرار گذاشتند.(6)
جنگ دیگری که ابوبکر و عمر از میدان فرار کردند جنگ خیبر بوده است که اعلام و محقّقین از اهل تسنن فرار ابوبکر و عمر را ذکر کرده اند که از آن جمله:
۱) احمد بن حنبل در کتاب «المسند».
۲) ابن ابی شیبه در «المصنَّف».
۳) ابن ماجه قزوینی در «سنن المصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم)».
۴) ابوبکر بزّار در «المسند».
۵) طبری در «تفسیر و تاریخ».
۶) طبرانی در «المعجم الکبیر».
۷) حاکم نیشابوری در «المستدرک».
۸) بیهقی در «السّنن الکبری».
۹) ضیاء مقدسی در «المختارة».
۱۰) هیثمی در «مجمع الزّوائد».
و متّقی هندی در کتاب «کنز العمّال»(7) واقعه فرار را از افراد فوق الذّکر نقل می کند.
امّا در جنگ خندق ایشان از ترس اصلا پای به میدان جنگ نگذاشتند و تنها کسی که در برابر عربده کشی های عمروبن عبدود حاضر شد به مقابله وی برود حضرت علی (علیه السلام) بود که معروف است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
لَضَرْبَةُ عَلی فی یوْمِ الخَنْدقِ اَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَینِ
ضربه علی بن ابیطالب(علیهما السلام) در جنگ خندق، از عبادت جنّ و انس نزد خدای تعالی برتر است، و در بعضی از نقلها این چنین آمده است:
اَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الاُمَّةِ إلی یوْمِ القِیامَة
برتر است از عبادت تمامی امّت تا روز قیامت.(8)
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، انتشارات مصطفوی، قم، ج ۳، ص ۱۲۳.
۲. استاد سبحانی، فرازهایی از تاریخ اسلام، ص ۲۷۹.
پی نوشت:
[1] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات مصطفوی، ۱۳۷۸، ج ۳، ص ۱۲۳.
[2] همان، ص ۱۲۴.
[3] همان؛ و استاد سبحانی در فرازهایی از تاریخ اسلام، این جریان را از سیره ابن هشام با تفصیل بیشتر آورده است. سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ اسلام، نشر مشعر، ۱۳۷۵ش، ص ۲۷۹.
[4] سبحانی، جعفر، همان، ص ۲۸۱.
[5] کنز العمّال متقی هندی، ج۱۰، ص۴۲۴
[6] المستدرک حاکم نیشابوری، ج۳، ص۱۱۱
[7] کنز العمّال متقی هندی، ج۱، ص۳۷۱
[8] المستدرک حاکم نیشابوری، ج۳، ص۳۲