واژه «مجتبی»، برگرفته از ریشه «جبی» است. معنای اصلی «جبی» جمع کردن و جمع شدن است؛ مانند جمع شدن آب در حوض.(۱) وقتی این کلمه به باب افتعال برده شود، مصدر آن «اجتباء» می‌شود، و به معنای جمع کردن با انتخاب و برگزیدن است.(۲) برخی نیز گفته‌اند وقتی «جبی» به باب افتعال برده می‌شود دلالت بر دقت و امتیاز خاص می‌کند. (۳) «مجتبی» نیز اسم مفعول از باب افتعال و به معنای «برگزیده شده» است.
به عبارت بهتر؛ واژگان «اجتباء» و «مجتبی» در متون اسلامی؛ برگزیده شدن بنده‌ای از ناحیه خداوند بوده و به معنای اختصاص دادن او به فیوضات خاص الهی است که نتیجه آن حاصل شدن انواع نعمت‌ها برای او است و این موهبت تنها برای فرستادگان خاصی از جانب حضرت حق اختصاص یافته است.
برخی از موهبت‌هایی که بر اساس نص صریح قرآن به افراد مجتبی(برگزیده) داده شده است عبارت‌اند از: علم به تأویل احادیث،(۴) علم به غیب،(۵) هدایت،(۶) نفی حرج (۷) و صلاح.(۸)
شخصی که مُجْتَبی است، خداوند او را برای کارهای بزرگی؛ مانند رسالت و امامت و ولایت برمی‌گزیند.
بر اساس روایاتی، لقب «مجتبی» برای رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلم (۹) و امام حسن علیه‌السلام (۱۰) به کار رفته است، اما این لقب درباره امام حسن علیه‌السلام شهرت یافته است. به دیگر سخن؛ لقب «مجتبی» برای همه ائمه اطهار علیهم‌السلام صحیح و شایسته است؛ چون همه آن بزرگواران برگزیدگان الهی و مقربان درگاه او هستند. آن‌چنان که در زیارت جامعه می‌خوانیم: «اصْطَفَاکُمْ بِعِلْمِهِ وَ ارْتَضَاکُمْ لِغَیْبِهِ وَ اخْتَارَکُمْ لِسِرِّهِ وَ اجْتَبَاکُمْ بِقُدْرَتِه». [۱۱]
پی‌نوشت:
۱. تهذیب اللغة، ج ۱۱، ص ۱۴۶، مفردات الفاظ قرآن، ص ۱۸۶
۲. مفردات ألفاظ القرآن، ص ۱۸۶، تاج العروس من جواهر القاموس، ج ۱۹، ص ۲۶۷
۳. التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج ۲، ص ۵۳
۴. «وَ کَذلِکَ یَجْتَبیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْویلِ الْأَحادیث»؛ یوسف، ۶
۵. «وَ ما کانَ اللهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَى الْغَیْبِ وَ لکِنَّ اللهَ یَجْتَبی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ»؛ آل عمران، ۱۷۹
۶. «وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَهٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها»؛ اعراف، ۲۰۳
۷. «وَ جاهِدُوا فِی اللهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»؛ حج، ۷۸
۸. «فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحین»؛ قلم، ۵۰
۹. بحارالأنوار، ج ۱۶،ص ۱۳۰، نظم درر السمطین فی فضائل المصطفى و المرتضى و البتول و السبطین (علیهم السلام)، ص ۲۷
۱۰. تاج الموالید، ص ۸۱، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج ۴، ص ۴
۱۱. من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۶۱۱