اساسي‌ترين نتيجه حاصل از خواندن آيات به صورت ترتيل، زمينه‌سازي بسيار مناسب براي «تدبر در قرآن» است1 و اين همان چيزي است كه قرآن به خاطر آن نازل شده است.
بزرگترين أثر ترتيل‌خواني آيات كه به معناي شمرده خواني آيات به صورت حرف به حرف و كلمه به كلمه، آرام و كشيده، با بيان كامل حروف و كلمات است، هموار ساختن مسير تدبر در قرآن است (كه خود به معناي توجه نمودن و گوش دادن به حروف و كلمات خداست، هرچند كه قاري قرآن معناي آنها را نداند.) با دقت در توصيه‌ها و سفارشهاي معصومين در راستاي ارتباط مردم با قرآن، درمي‌يابيم كه ايشان اوّلاً مردم را ترغيب مي‌كردند كه به سراغ «كلام خدا» بروند و ثانياً به وسيله تلاوت ترتيلي آيات، قلب خود را در اختيار كلام خدا بگذارند و به اين وسيله از موعظه، هدايت، نور، رحمت، شفا، علم و معرفت قرآن بهره‌مند شوند.
خداوند به پيامبر خود امر مي‌كند كه قرآن را با ترتيل بخواند؛ بنابراين با مطالعه و بررسي رواياتي كه به نحوه قرآن خواندن پيامبر اكرم اشاره دارند، مي‌توان به تفسيري روشن و مصداقي كامل از چگونگي ترتيل آيات دست يافت و قرائت خويش را به نحوي سامان داد كه شبيه‌ترين قرائت به قرائت رسول‌اكرم باشد و كامل‌ترين حالت تلاوت ترتيلي را داشته باشد.
رواياتي را كه در اين باره نقل شده است، مي‌توان به چند دسته تقسيم كرد كه هريك حالتي خاص از تلاوت پيامبر‌اكرم را ترسيم مي‌كند و مي‌توان از بهم پيوستن مجموعه آنها، تصويري روشن از نحوه قرآن خواندن آن حضرت را در ذهن مجسّم كرد و در عمل به اجرا درآورد.
دسته‌بندي روايات
1ـ دسته‌اي از روايات تلاوت آن حضرت را تلاوتي با بيان نيكو و ادا كردن حروف و كلمات را با بياني روشن معرفي مي‌كنند،2 به گونه‌اي كه هرشنونده‌اي قادر بود تك تك حروف و كلمات را به طور كامل و واضح بشنود.3
2ـ گروهي تلاوت آن حضرت را تلاوتي بسيار آرام و شمرده و حرف به حرف توصيف مي‌كنند.4
3ـ رواياتي كه حاكي است كه رسول خدا كلمات و حروف قرآن را كشيده و با مد مي‌خواندند.5
4ـ دسته‌اي از روايات كه تلاوت نبوي را از جهت بلندي و كوتاهي صوت، حد متوسط ميان «فرياد» و «نجوا» بيان مي‌كند.6 خداوند متعال مي‌فرمايد: «وَلا تَجْهَر بِصلاتِكَ وَلا تُخافِت بها وابْتَغِ بَينَ ذلكَ سبيلاً». (سوره اسراء، آيه 110)
5 ـ دسته‌اي از روايات مي‌گويند: آن حضرت در ميان دو آيه وقف قابل توجهي مي‌كردند.7 در اين باره روايات بسياري نقل شده و همه حاكي از آن است كه پيامبر اكرم قرآن خواندن خود را به صورت آيه به آيه تقطيع مي نمودند.8 و در انتهاي همه آيات وقف مي‌نمودند.9
6ـ رواياتي كه بيان مي‌كنند: رسول خدا گاهي در هنگام تلاوت قرآن، يك آيه را بارها و بارها تكرار مي‌نمودند،10 تا جايي كه گاهي شبي تا به صبح، تنها يك آيه را تلاوت مي‌فرمودند.11
7ـ رواياتي كه تلاوت معصوم را به گونه‌اي توصيف مي‌كند كه گويي كسي را مخاطب قرار داده و پيامي را به كسي مي‌رسانند.12
8 ـ دسته‌اي از روايات كه تلاوت مد‌‌دار و كشيده و آرام آن حضرت را خالي از هرگونه نغمه و آهنگ بيان مي‌كند.13
9ـ رواياتي كه صوت آن حضرت را صوتي نيكو معرفي مي‌كند.14
10ـ رواياتي كه تلاوت آن حضرت را داراي آهنگ و نغمه معرفي مي‌كند.15
اين روايات را مي‌توان چنين جمع‌بندي نمود كه پيامبر‌اكرم بسيار آرام و آهسته قرآن مي‌خواندند به گونه‌اي كه تلاوت يك سوره كوتاه توسط ايشان به اندازه خواندن يك سوره بلند طول مي‌كشيده است؛ ايشان آنقدر آرام و شمرده قرآن مي‌خواندند كه برخي صحابه تلاوت ايشان را تلاوتي كشيده و همراه با مدّ همه كلمات توصيف كرده‌اند.
از سوي ديگر، اين آرام خواندن آيات و پرهيز از عجله در تلاوت قرآن، مجالي را فراهم مي‌آورد كه ايشان همه حروف و كلمات را به طور كامل و آشكار بخوانند، به گونه‌اي كه هرشنونده‌اي مي‌توانست حروف و كلمات را بشناسد و يا تكرار كند و به خاطر بسپارد. برسر همه آيات وقف مي‌فرمودند و گاهي تنها و تنها يك آيه رامرتباً مي‌خواندند. تلاوت آرام و كشيده ايشان از هرنوع نغمه و آهنگي پيراسته بود. البته گاهي نيز ايشان در خلوت خود و در جايي كه مقام تعليم و ترويج قرآن نبود. مانند نيمه‌هاي شب و در منزل خود و يا در سفر و سوار برمركب خويش، آيات را آهنگين مي‌خواندند.
براي اين كه بتوان نحوه قرآن خواندن پيامبر‌اكرم را بهتر در ذهن به تصوير كشيد، كافيست نحوه سخن گفتن كسي را كه به آرامي و با دقت پيامي را به ديگري منتقل مي‌كند و با وي سخن مي‌گويد و هيبت و شكوه اين موقعيت در سيماي او هويداست، در نظر آورد.
1ـ ن ك: الاتقان، ج1، ص332.التمهيد في علم التجويد، ص61.
2ـ الاتقان، ج3، ص232.
3 ـ سنن النبي، ص46. وسنن ابي داود، ج4، ص261.
4ـ المستدرك علي الصحيحين، ج1، ص232.
5 ـ الاتقان، ج3، ص332، وعلوم القرآن عند المفسرين، ج2، ص358.جمال القراء و كمال القراء، ج1، ص334.
6ـ جمال القراء وكمال الاقراء، ج1، ص334.
7ـ وسائل الشيعه، ج4، ص856.كنز العمال، خ17913.
8ـ المستدرك علي الصحيحين، ج2، ص232.
9ـ سنن السنن، ص314.
10ـ اصول كافي، ج2، ص602.
11ـ المرشد الوجيز، ص195.
12ـ الفقه حول القرآن الكريم، ص167.
13ـ جمال القراء وكمال الاقراء، ج1، ص334. وعلوم القرآن عند المفسرين، ج2، ص311.
14ـ همان، ج1 ، ص 334.
15ـ همان، ج2، ص234، وهمان، ج1، ص276.
آشنائي با فنون چهارگانه علم قرائت
(آشنائي با سرفصلهاي داوري مسابقات قرآن)رضا نباتي
سه نكته مهم:
الف) بدون شك آشنايي شركت‌كنندگان در مسابقات قرآن با چگونگي داوري و تقويت موارد مثبت و حذف موارد، منفي از اركان موفقيت آنان خواهد بود.
ب) اين مقاله براساس جديدترين فرمهاي داوري مسابقات بين‌المللي طراحي شده است.
ج) سعي شده موارد به ساده‌ترين زبان و قابل درك دانش آموزان و دانشجويان و طلاب و همچنين با توجه به ظرفيت نشريه مدون شود.
***
ـ اولين علمي كه در علوم اسلامي از صدر اسلام به آن پرداخته شد، علم قرائت قرآن كريم بود.
ـ فنون چهارگانه علم قرائت قرآن از آسان به مشكل عبارتند از:
الف) تجويد ب) صوت ج) ترتيل ـ وقف و وصل و ابتداء د) لحن
حال به اختصار به توضيح هريك مي‌پردازيم:
الف) علم تجويد:
1 ـ آسان‌ترين ولي مهمترين بخش در علم قرائت قرآن مي‌باشد،
2 ـ تجويد در لغت به معني «نيكو گردانيدن» و در اصطلاح به سلسله قواعدي كه باعث «زيبايي تلفظ» در تلاوت آيات قرآن مي‌گردد، اطلاق مي‌شود،
3 ـ قواعد تجويدي شامل: الف) مخارج حروف ب)صفات حروف ج) احكام حروف
4 ـ حساسترين وسرنوشت سازترين بخش در مسابقات، امتياز تجويد مي‌باشد و در بيش از 90٪ مسابقات، امتياز تجويد هرشركت كننده‌اي كه بهتر باشد، رتبه بالاتري را به دست مي‌آورد.
5 ـ هرگاه امتياز دو يا چند شركت كننده در مسابقه با هم مساوي باشد. داور امتياز تجويد را ملاحظه كرده و بالاترين امتياز به عنوان رتبه برتر انتخاب مي‌شود.
6 ـ امتياز تجويد: در رشته قرائت 20 امتياز، در رشته حفظ 15 امتياز از مجموع 100 امتياز مي‌باشد.
7 ـ براي يادگيري و همچنين تسلط بيشتر در اين زمينه توصيه مي‌شود:
الف) شركت در دوره‌هاي آموزشي.
ب) استماع دقيق و مستمر نوار اساتيد معتبر جهان.
ج) حضور و تلاوت در محضر اساتيد مجرب و رفع اشكال.
8 ـ نوارهاي تحقيق و ترتيل استاد محمود خليل الحصري (شيخ القرا كشور مصر) به عنوان استاد برتر تجويد جهان مي‌تواند به عنوان بهترين وسيله آموزش قرار گيرد.
9 ـ كسر امتياز تجويد در رشته «قرائت»: به ازاي هرغلط تجويد كامل 1 نمره كسر مي‌شود.
10 ـ كسر امتياز تجويد در رشته «حفظ»: به ازاي هرغلط تجويد كامل 5٪ نمره كسر مي‌شود.
11 ـ تذكر مهم: تسلط برتلاوت قرآن به شيوه تحقيق (قرائت) مقدمه و لازمه تلاوت ترتيل (حفظ) مي‌باشد و به همين دليل قرآن آموزاني كه به حفظ قرآن مبادرت مي‌ورزند، بايد بدانند كه اگر تلاوت قرآن را به شيوه ترتيل شروع كرده‌اند. دچار اشكالات تجويدي زيادي مي‌شوند، از جمله: عدم توازن قواعد تجويدي و حتي صحت قرائت.
در همين راستا توصيه مؤكد مي‌شود كه حافظان محترم ضمن تلاوت، به شيوه قرائت در طول روز حد اقل 15 دقيقه به تلاوت به شيوه تحقيق بپردازند و در يك جمله:
حافظ محترم قرآن بايستي قاري قرآن نيز باشد.
12 ـ در رشته قرائت به تجويد 40 نمره تعلق مي‌گيرد:
الف) غلطهاي مربوط به موارد ذيل موجب كسر دو نمره و در اصطلاح بدون قطع نفس و يا تكرار براي هرمورد به طور جداگانه موجب كسر يك نمره مي‌شود
ضوابط و امتيازات:
تجويد
آنچه از يك قاري در حين تلاوت انتظار مي‌رود عبارت است از:
1 ـ اداي حروف (مخارج حروف) و اعطاي حق و مستحق هر حرف، (رعايت كامل احكام حروف)
2 ـ تلاوت با لهجه فصيح عربي،
3 ـ رعايت يك طريق از يك راوي مشخص و عدم خلط طرق گوناگون، (مشهور به روايت حفص از عاصم)
4 ـ اين فصل شامل 3 قسمت مي‌باشد: 1) صحت قرائت 2)احكام 3) فصاحت
1: صحت قرائت:
در هريك از موارد زير دو امتياز كسر مي‌شود:
1 ـ تبديل كامل مخارج حروف و صفات. مانند تبديل «ع» به «همزه»، «سين» به «صاد» و…،
2 ـ تبديل حركات. مانند تبديل فتحه به كسره يا تبديل صداي كوتاه به كشيده و بالعكس اشباع و عدم اشباع هاي ضمير.
3 ـ حذف حروف و يا اضافه كردن آن. مانند نياوردن تشديد، تنوين و يا اضافه نمودن آن.
4 ـ اضافه نمودن يا حذف كلمه و يا جمله و يا جا انداختن يك سطر.
5 ـ حذف حركت و يا اضافه كردن آن. مانند: ساكن كردن حروف متحرك و بالعكس و امثال آن مانند: وقف به حركت و وصل به سكون و….
تبصره1: در صورت اصلاح فوري موارد فوق «بدون قطع نفس» يك امتياز كسر مي‌گردد.
تبصره: چنانچه در تلاوت قاري موارد مذكور در بندهاي 2 تا 5 دوبار پيش آيد و در همان نفس تصحيح نشود، شركت كننده از دور مسابقات حذف خواهد شد.
2: احكام:
موارد كسر امتياز:
1 ـ عدم رعايت كامل احكام تجويدي. از قبيل: ادغام، اخفا، اظهار، اقلاب، قلقله، تسهيل، تفخيم، ترقيق، تغليظ، مدها، غنّه و موارد استثنا و… يك امتياز كسر مي‌شود.
تبصره: در صورت «نقصان» موارد مذكور 5٪ امتياز كسر خواهد شد.
2 ـ ازدياد يا نقصان ميزان كشش غنّه، (نّ ومّ) 5٪ امتياز كسر مي‌شود،
3 ـ ازدياد يا نقصان مقدار مدها و عدم «توازن» آن، 5٪ امتياز كسر مي‌گردد،
4 ـ عدم رعايت صحيح حروف به علت «داشتن لكنت زبان»، مثل: «سين» به «ثا»…،
براي هر حرف در مدت تلاوت دو امتياز كسر مي‌شود،
5 ـ عدم رعايت هريك از مخارج، صفات و احكام حروف كه به صورت مكرر در تلاوت قاري رخ دهد در هرمورد حد اكثر چهار امتياز كسر مي‌گردد،
تبصره: جمع امتيازات بخش‌هاي صحت قرائت و احكام 36 مي‌باشد.
3: فصاحت:
اداي حروف و تلفّظ روان و حركت آنها براساس «لهجه فصيح عربي» و متقن، ممتاز و نداشتن تكلّف موجب كسب چهار امتياز به شرح زير مي‌گردد.
1 ـ اداي حروف ممتاز: (ث ـ ح ـ ص ـ ظ ـ ط ـ ع ـ غ ـ ق ـ ك ـ و ـ ج) حد اكثر دو امتياز كسر مي‌شود،
2 ـ اداي طبيعي حركات حد اكثر يك امتياز كسر مي‌گردد،
3 ـ لهجه فصيح عربي حد اكثر يك امتياز كسر مي‌شود.
تبصره: اغلاط اعرابي، حرفي، كلمي و عبارتي فقط توسط داوران حفظ محاسبه و منظور مي‌شود.
