بررسى جدیدترین نظریه در باره ترتیب آیات قرآن

(زمان خواندن: 14 - 28 دقیقه)


در این مقاله، جدیدترین نظریه در خصوص ترتیب آیات بررسى شده است. این نظریه متعلق به علامه طباطبایى است. وى بر این نظر است كه پیامبر اسلام(ص) ترتیب نزول آیات را توقیف و تایید فرموده‏ اند، نه ترتیب موجود آیات را كه در مواردى بر خلاف ترتیب نزول صورت گرفته است; این موارد را باید به ذوق و اجتهاد صحابه منسوب ساخت.
این نظریه بر ادله نیرومندى متكى است. طبق روایات معتبر و مستفیض، پیامبر(ص) و صحابه آغاز و پایان سوره ‏هاى تدریجى النزول را هنگامى درمى‏یافتند كه «بسمله‏» نازل مى‏شد. این نشان مى‏دهد كه تا سوره ‏اى كامل نمى‏ شده، سوره دیگرى آغاز نمى‏گردیده است. بر این اساس باید آیات سوره ‏ها به ترتیب نزول فراهم آمده باشد; نیز برابر روایات معتبر، پیامبر(ص) به على(ع) فرمان داد كه مصحفى را موافق نزول فراهم كند و او نیز چنین كرد. همچنین ملاحظه مضامین سور متحد السیاق و دفعى النزول آشكار مى‏سازد كه بناى نزول سوره ‏ها بر این نبوده كه آیات متحد الموضوع در سوره معینى بیاید; لذا معقول نیست كه پیامبر(ص) جاى آیات را بر خلاف ترتیب نزول تعیین فرماید.
در این مقال بحث در این است كه آیا آیات سوره ‏هاى مصحف عثمانى با توقیف و بیان پیامبر اكرم(ص) ترتیب یافته است‏یا با اجتهاد و ذوق صحابه.
نظریه مشهورى كه از دیرباز در این خصوص اظهار گردیده این است كه ترتیب آیات با توقیف پیامبر(ص) بوده است; به این ترتیب كه هرگاه آیاتى بر آن حضرت نازل مى‏شد، با اشاره جبرئیل جاى آن را در سوره ‏ها مشخص مى‏فرموده، از همین رهگذر، پاره‏اى از آیات مدنى در سوره‏هاى مكى و پاره‏اى از آیات مكى در سوره‏ هاى مدنى قرار گرفته است. كاتبان مصحف عثمانى نیز كه خود حاضر و ناظر این جایگذارى بودند، زمانى كه مصحف را جمع و تدوین كردند، آیات را به همان ترتیبى كه از آن حضرت شنیده بودند، در سوره ‏ها جاى دادند.
در مقابل نظریه مذكور، برخى از علماى شیعه نظیر علامه مجلسى بر این عقیده بودند كه جایگذارى پاره ‏اى از آیات در مصحف عثمانى به اجتهاد صحابه بوده است. (1) این نظریه در دوره معاصر از سوى علامه طباطبایى توسعه و اتقان قابل ملاحظه ‏اى یافت و شایستگى آن را پیدا نمود كه جانشین نظریه مشهور پیشین گردد. وى در این زمینه مى‏نویسد:
«این آیاتى كه به ‏طور پراكنده نزول یافته و در سوره‏ هایى نهاده ‏شده كه با آنها در مكى و مدنى‏ بودن مجانست ندارند، بر حسب ترتیب نزول در جاى خود نهاده نشده‏اند و این جز به اجتهاد صحابه نبوده است‏». (2)
بنابر دیدگاه ایشان، پیامبر اسلام(ص) دستور مى‏فرمود آیات را به همان ترتیبى كه نزول مى‏یافت، در سوره مربوط جایگذارى كنند. لذا اگر ملاحظه مى‏شود، آیاتى از قرآن، موافق نزول، جایگذارى نگردیده است، باید آن را به اجتهاد صحابه منتسب ساخت; منتهى اثبات چنین امرى بسیار دشوار است. بنابراین، احتمال اجتهاد صحابه در تغییر جاى آیات چندان قابل اثبات نیست.
نظریه اخیر از جهاتى اهمیت دارد:
اولا بر صحت این معنا كه آیات سوره‏ هاى مصحف عثمانى از متناسب‏ت رین ترتیب برخوردار است، تردید مى‏ افكند; زیرا بنابر این نظر، متناسب‏ ترین چینش آیات به ترتیب نزول تعلق دارد;
ثانیا این ادعا را كه بسیارى از سوره ‏ها ممزوجى از آیات مكى و مدنى است، مردود مى‏ خواند و آن را جز در یك سوره كه در فاصله هجرت پیامبر(ص) از مكه به مدینه نازل شده، متصور نمى‏ داند;
ثالثا این مضمون موجود در روایات شیعه را - كه وقتى امام زمان(ع) قیام فرماید، مصحف امام على(ع) را به جاى مصحف موجود رسمیت مى‏ بخشد - (3) مقبول مى‏نماید; چون بنابراین نظريه، سبب رسمیت‏ دادن آن مصحف، موافق نزول بودن آن است و این ویژگى به فهم بهتر آیات قرآن مدد مى‏رساند.
در این نوشتار سعى بر این است كه قوت نظریه اخیر، نمایان و ضعف نظریه مشهور تبیین شود; لذا نخست ادله توقیف ى‏بودن ترتیب موجود آیات مورد نقد قرار گرفته و سپس ادله توقیفى‏ بودن ترتیب نزول بیان گردیده است.
2. نقد ادله توقیفى بودن ترتیب موجود آیات
مهمترین ادله نظریه مشهور به شرح زیر بیان مى‏شود:
2/1. قرائت‏ سوره ‏ها توسط پیامبر(ص)
سیوطى (849 - 911 ق.) سوره‏ هاى متعددى نظیر بقره، آل‏عمران، نساء، اعراف و مؤمنون را كه طبق روایات پیامبر اسلام(ص) آنها را در نماز یا خطبه قرائت فرموده است، برشمرده و افزوده است:
«این سوره‏ها را آن حضرت در حضور صحابه تلاوت كرده و آنان نیز آنها را به همان ترتیبى كه از آن بزرگوار شنیده بودند; در مصحف آورده ‏اند.» (4)
این دسته از روایات هرگز احتمال اجتهاد صحابه را در مقابل توقیف پیامبر اسلام(ص) منتفى نمى‏ سازد; بویژه آنكه برخى از صحابه به چنین اجتهادى در بعضى از موارد دست زده‏اند; (5) از این رو بسا صحابه پس از وفات آن حضرت آیاتى را برخلاف ترتیبى كه از او شنیده بودند، جایگذارى كرده باشند.
بنابراین چنانچه در مواردى ثابت‏شود، جاى پاره‏اى از آیات برخلاف ترتیب نزول است، نمى‏توان آنها رابه رسول‏ خدا(ص) نسبت داد.
2/2. تالیف قرآن در حضور پیامبر(ص)
بیهقى (384 - 458ق) با توجه به سخن زیدبن ثابت (ت 45ق) كه گفته است: «ما نزد رسول خدا(ص) قرآن را از روى پاره‏هاى پوست تالیف مى‏ كردیم‏»، نتیجه گرفته است كه هرگاه آیاتى به ‏طور پراكنده نزول مى‏ یافت، با اشاره پیامبر(ص) در سوره ‏هایشان مرتب و گردآورى مى‏شد. (6)
روایت زید بر نتیجه ‏گیرى بیهقى دلالت ندارد; ولى دلالت آن بر اینكه قرآن در حضور رسول خدا(ص) نوشته و مرتب مى‏شد، انكارناپذیر است; اما هرگز نمى‏توان نتیجه گرفت كه زید آیات سوره‏ ها را به همان ترتیبى كه در حضور آن حضرت مرتب مى‏كرده است، در مصحف عثمانى نیز مرتب ساخته باشد. چه‏ بسا كه در این مصحف جاى برخى از آیات سوره‏ ها را تغییر داده باشد. سخن زید به هنگام جمع مصحف كه گفت: «چگونه كارى كنم كه رسول خدا(ص) نكرد»، (7) احتمال مذكور را تقویت مى ‏كند. بدیهى است كه كراهت زید از نفس كتابت و تالیف قرآن نبوده; چون خود - چنانكه در همین روایت مورد بحث آمده - در حضور رسول خدا(ص) بدان مى‏پرداخته است. احتمالا كراهت او با عنایت‏به روایاتى كه حاكى از تعلق توقیف آن حضرت به ترتیب نزول است، مربوط به جابجایى پاره‏اى از آیات سوره ‏ها برخلاف توقیف آن بزرگوار بوده است.
2/3. امانت در تالیف مصحف عثمانى
قائلان به توقیف با استناد به روایاتى كه به دنبال مى‏آید، ادعا مى‏كنند كه كاتبان مصحف عثمانى، قرآن را به همان ترتیبى كه از پیامبر(ص) شنیدند، مرتب ساختند.
- ابن زبیر (1 -73ق) یكى از كاتبان مصحف عثمانى گوید:
«من به عثمان‏ بن عفان گفتم:والذین یتوفون منكم و یذرون ازواجا... (8) را كه ناسخ آیه دیگر (9) است، چرا نوشتید و وانهادید؟ گفت: اى برادرزاده! من هیچ آیه‏ اى را از جایش تغییر نمى ‏دهم‏». (10)
- ابن وهب (125 -197ق) گوید:
«من از مالك (93 - 172ق) شنیدم كه مى‏گفت: قرآن چنانكه آن را از پیامبر(ص) مى‏شنیدند، تالیف شد». (11)
بر این دو روایت ایراداتى وارد است: اولا در روایت ابن‏زبیر پرسش او با پاسخ عثمان موافق نیست; زیرا مناسب بود، عثمان در جواب او كه پرسید: «چرا این آیه را نوشتید و وانهادید؟» پاسخ مى‏داد: من هیچ آیه‏اى را نمى ‏اندازم; نه آنكه پاسخ دهد: «من هیچ آیه‏اى رااز جایش تغییر نمى ‏دهم‏». به احتمال قوى پرسش ابن‏ زبیر این بوده است: «چرا این آیه را (در اینجاى مصحف) نوشتید و وانهادید؟» (در حالى كه آن را آیه پیش از آن نسخ كرده و مناسب بود قبل از آن نوشته مى‏شد) و عثمان پاسخ داده است: «من هیچ آیه‏ اى را (پس از آنكه مصحف نوشته شد) از جایش تغییر نمى ‏دهم‏».
این احتمال چند مؤید دارد: يكى آنكه آيه مذكور يعنى «والذین یتوفون منكم و یذرون ازواجا وصية لازواجهم متاعا الى‏الحول...» كه منسوخ است، خلاف ترتیب نزول، پس از آیه «والذین یتوفون و یذرون ازواجا یتربصن بانفسهن اربعة اشهر و عشرا...» كه ناسخ است، جایگذارى شده است. مجلسى این ترتیب نابجا را از جانب كاتبان مصحف مى‏شمارد. (12)
دوم آنكه عثمان نگفته كه به چه جهت آن آیه را از جایش تغییر نمى‏دهد; لذا این تصور كه آن به جهت تبعیت از ترتیبى بوده است كه از پیامبر(ص) شنیده، ناموجه است. احتمالا جهت آن این بوده است كه آن را پس از كتابت مصحف مشاهده كرده بود; چون آورده‏اند، پس از آنكه مصحف را نوشتند - كه از جمله آنان ابن‏زبیر بود - آن را پیش عثمان آوردند. او در آن نگاهى كرد و قدرى اشتباه در آن دید; لكن وقتى خواستند آن اشتباهات را اصلاح كنند، او نپذیرفت و گفت: «آن را تغییر ندهید» یا «آن را وانهید. آن حرامى را حلال و حلالى را حرام نمى‏كند». (13)
ثانیا سخن مالك‏بن انس (93 - 172ق) كه یك قرن پس از تالیف مصحف عثمانى مى‏زیسته است، ارزش نقل تاریخى ندارد و گمانى بیش تلقى نمى ‏شود.
2/4. تعیین جاى آیات توسط پیامبر(ص)
در سه روایت آمده كه پیامبر(ص) جاى آیات سوره‏ها را با اشاره جبرئیل معین مى‏ساخته است. قائلان به توقيفى بودن ترتيب موجود آیات با توجه به آن روايات ادعا مى‏كنند كه آیات در سوره ‏ها با توقيف پيامبر(ص) جایگذارى شده است. آن سه روایت ‏بدین قرار است:
- یزید فارسى (ت.حدود12ق.) گوید: «ابن‏عباس (ت.68ق.) برایم نقل كرده، گفت: ...عثمان گفت: گاهى بر رسول خدا(ص) سوره‏ هاى (ظ.آیات) چندى نازل مى‏شد. هرگاه بر آن حضرت چیزى [ از آیات قرآن] نزول مى‏یافت، برخى از كسانى را كه [براى آن حضرت] كتابت مى‏كردند، فرامى‏خواند و مى‏ فرمود: این آیات را در آن سوره ‏اى بنهید كه در آن از فلان و بهمان یاد شده است.» (14)
- از سدى (ت.127ق.) و ابن ‏عباس درباره‏«واتقوا یوما ترجعون فیه الى‏الله...» (15) نقل شده كه گفتند: این آخرین آیه‏اى است كه از قرآن نزول یافت و جبرئیل فرمود: آن را در راس دویست و هشتاد[ سوره] بقره بگذار». (16)
- شهربن حوشب (ت.112ق.) گوید: «عثمان‏بن ابى‏العاص (ت.51ق.) گفت: من نزد رسول خدا(ص) نشسته بودم كه ناگاه روى خود را به سوى آسمان كرد; سپس فرود آورد تا آنجا كه نزدیك بود، به زمین برخورد. بار دیگر روى خود را به سوى آسمان كرد و فرمود: [ اكنون] جبرئیل نزدم آمد و مرا فرمان داد كه این آیه را در اینجاى این سوره بگذارم: «ان‏الله یامر بالعدل والاحسان...» (نحل/90). (17)
این روایات سه ‏گانه اشكالات متعددى دارد:
اولا سند هر سه روایت ضعیف است: در سند روایت نخست، یزید فارسى ضعیف ولین ‏الحدیث‏ خوانده شده است. (18) و روایت‏سدى و ابن‏عباس نیز مرسل است; یعنى زنجیره راویان تا آن دو یاد نشده است و سند روایت‏ سوم منقطع است. واسطه میان شهربن حوشب و عثمان - یعنى ابن ‏عباس - ذكر نگردیده است. (19)
ثانیا آن روایات تصحیف و تحریف شده ‏اند: در روایت نخست، عبارت «و جبرئیل فرمود: آن را در راس دویست و هشتاد (سوره) بقره بگذار» افزوده راویان بعدى است. مؤید آن اینكه در روایت مسند سدى و ابن‏ عباس آن افزوده نیست. (20) چنین روایتى را علماى درایه «مدرج‏» مى‏خوانند، (21) و در روایت دوم، عثمان‏ بن مظعون به عثمان‏ بن ابى‏ العاص تبدیل شده و نیز عبارت «جبرئیل نزدم آمد و مرا فرمان داد كه این آیه را در این قسمت از سوره بگذارم‏». افزوده راویان بعدى است. مؤید آن اینكه سوره نحل مكى است، حال آنكه عثمان ‏بن ابى ‏العاص در مدینه اسلام آورد; بنابراین او نمى ‏تواند شاهد نزول آيه‏اى از آن سوره باشد; بعلاوه در روایتى دیگر كه در همین زمینه رسیده، به جاى او عثمان‏ بن مظعون (ت. 2ق.) آمده است و صحیح نیز همین است; چون او در مكه به اسلام گروید. (22) آن روایت چنین است:
- شهربن حوشب (ت.112ق.) گوید: «عبدالله‏بن عباس (ت.68ق) براى ما نقل كرده، گفت: وقتى رسول خدا(ص) در مكه، در حیاط خانه‏اش نشسته بود، ناگاه عثمان ‏بن مظعون گذر كرد و به رسول خدا(ص) پوزخند زد. آن حضرت به او فرمود: آیا نمى‏نشینى؟ عرض كرد: چرا! آنگاه آن بزرگوار برابر او نشست و با او سخن مى‏گفت كه ناگاه روى خود را به سوى آسمان كرد و مدتى به آن چشم دوخت; سپس روى خود را كم‏كم فرود آورد و بر آستانه در بر روى زمین نهاد; آنگاه فرمود: ...هم‏اكنون كه نشسته بودى، فرستاده خداوند، جبرئیل نزدم آمد.[ از رسول خدا(ص)] پرسیدم: (جبرئیل‏7) به شما چه فرمود؟ پاسخ داد; به من فرمود; (ان‏الله یامر بالعدل والاحسان...». [ عثمان گفت:] آن زمان ایمان در دلم جاى گرفت و دوستدار محمد(ص) شدم‏». (23)
ثالثا: این روایات معارض دارد. در برابر روایت‏ سدى و ابن‏ عباس كه آیه‏«و اتقوا یوما ترجعون فیه الى‏الله...»را آخرین آیه نازله خوانده‏ اند - و البته همین از سعیدبن جبیر و ابوسعید خدرى نیز روایت‏ شده است -، روایتى از ابن ‏عباس و عمر آیه‏« یا ایهاالذین آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقى من الربا...» (24) و روایتى از سعیدبن مسیب آیه‏«یا ایهاالذین آمنوا اذا تداینتم بدین...»و روایتى از ام‏سلمه آیه‏«فاستجاب لهم ربهم انى لا اضیع عمل عامل منكم من ذكر او انثى...» (25) و روایتى از ابن ‏عباس آیه‏«و من یقتل مؤمنا متعمدا فجزاوه جهنم...» (26) و روایتى از براءبن عازب آیه‏«یستفتونك قل‏الله یفیتكم فى‏الكلالة...» (27) و روایتى از سدى آیه‏«فان تولوا فقل حسبى‏ الله...» (28) و روایتى از ابن‏عباس و ابى‏بن كعب دو آیه پایانى سوره توبه‏«لقد جاءكم رسول من انفسكم...» (29) و روایتى از معاویه آیه‏«فمن كان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا...» (30) را آخرین آیه نازل شمرده است. (31)
ناگفته نماند كه بیشتر علماى اسلامى به همان روایت موردبحث گرایش یافته ‏اند و روایات دیگر را به نحوى توجیه كرده‏اند. برخى گفته‏ اند: سه روایت نخست كه در باره آیات سوره بقره است، بیانگر آخرین آیه به طور مطلق و دیگر روایات حاكى از آخرین آیه به طور نسبى‏اند. روایت چهارم، آخرین آیه در باره زنان و روایت پنجم، آخرین آیه در خصوص حكم قتل مؤمن و روایت‏ ششم، آخرین آیه مربوط به مواریث و روایات هفتم و هشتم، آخرین آیات نازله سوره توبه را بیان مى‏كند. توجیه روایت نهم نیز دشوار خوانده شده است; اما قاضى ابوبكر باقلانى نظر دیگرى دارد. او مى ‏گوید:
«این قولها هیچیك منسوب به پیامبر(ص) نیست و هر یك با نوعى اجتهاد و غلبه گمان اظهار شده است. احتمال دارد هر كسى آنچه را كه خود براى آخرین بار از پیامبر(ص) شنیده، آخرین آیه تلقى كرده است‏». (32)
بعلاوه، آیه «و اتقوا یوما ترجعون فیه الى ‏الله...»در سیاق آیات قبل از خود است; لذا با عنایت ‏به اینكه با واو عطف آغاز شده، صلاحیت نزول مستقل به عنوان آخرین آیه نازله را ندارد.
علاوه بر آنچه در باره معارضت روایت‏ سدى و ابن‏ عباس با دیگر روایات ذكر شد، كل روایات سه‏گانه مورد بحث‏ با روایات دیگرى نیز كه حاكى از توقیفى‏ بودن ترتیب نزول آیات است، تعارض دارد. این روایات در پى مى ‏آید.
3. ادله توقیفى بودن ترتیب نزول آیات
بنابر ادله‏ اى كه اینك مى ‏آید، توقیف پیامبر(ص) به ترتیب نزول تعلق گرفته است; بر این اساس چنانچه آیاتى در سوره‏ ها خلاف ترتیب نزول جايگذارى شده باشد، باید به اجتهاد صحابه‏ اى بوده باشد كه جمع و كتابت مصحف عثمانى را بر عهده داشته ‏اند.
شایان ذكر است كه بسا هيچ موردى را نتوان يافت كه آیات در سوره‏ ها خلاف ترتیب نزول جايگذارى شده باشد; در این صورت احتمال اجتهاد صحابه در تغییر جاى آیات منتفى خواهد بود.
3/1. فرمان پیامبر(ص) به على(ع) در باره تالیف مصحف
آورده‏اند كه پیامبر(ص) به على(ع) فرمان داد كه قرآن را موافق نزول بنویسد و او نیز چنین كرد. ابو رافع (ت.36ق.)، محمدبن سیرین (ت.110ق.)، امام صادق(ع) و امام باقر(ع) از جمله كسانى هستند كه آن معنا را نقل كرده‏اند.
- ابو رافع گوید:
«پیامبر(ص) در [زمان] بیماریى كه با آن وفات كرد، به على(ع) فرمود: این كتاب خداست آن را برگیر و على(ع) آن را در جامه ‏اى گرد آورد و به خانه ‏اش برد و وقتى پیامبر(ص) [جان مباركش] برگرفته شد، على(ع) [در خانه ‏اش] نشست و آن را چنانكه خدا نازل كرده بود، فراهم آورد و بدان آگاه بود». (33)
- سالم‏بن ابى سلمه (ز.136ق.) گوید:
«...امام صادق(ع) فرمود: وقتى على(ع) از گردآورى آن بیاسود و آن را نوشت، آن را به میان مردم آورد و به آنان فرمود: این كتاب خداست; چنانكه خدا آن را بر محمد(ص) نازل كرد. من آن را در میان دو لوح گرد آورده‏ ام...» (34)
- محمدبن سیرین (ت.110ق.) گوید:
«خبر یافتم كه ابوبكر على(ع) را دیدار كرد و پرسید: آیا امارت مرا خوش ندارى؟ پاسخ داد: نه، ولى سوگندى بر خود داده‏ام كه ردا بر دوش نیندازم مگر براى نماز تا قرآن را فراهم آورم‏» و افزود: و او آن را بر [وفق] تنزیلش نوشت. اگر بدان كتاب دست مى‏یافتم، در آن دانش فراوانى بود». (35)
- هم او گوید:
«...على(ع) فرمود: من سوگند یاد كرده ‏ام كه پس از وفات پیامبر(ص) ردا بر دوش نگیرم تا آنكه قرآن را چنانكه نازل شد، فراهم آورد». (36)
- و نیز گوید:
«او ناسخ را در پى منسوخ نوشت‏». (37)
همین وصف ترتیب نزول در باره مصحف امام زمان(ع) كه بواقع همان مصحف امام على(ع) باشد، آمده است.
- جابر (ت.128ق.) گوید:
«امام باقر(ع) فرمود: هرگاه قائم خاندان محمد(ص) قیام كند، خیمه‏ هایى برافراشته مى‏شود، براى كسانى كه به مردم قرآن را چنانكه خداى جل جلاله نازل كرد، مى‏آموزانند و آن براى آنانكه آن را امروز حفظ كردند، دشوارتر است; زیرا ترتیب آن برخلاف [ترتیب مصحف موجود] است.» (38)
شایان ذكر است، در پاره‏اى از روایات تصریح شده كه پیامبر(ص) به على(ع) فرمود كه قرآن را همانطور كه نازل شده فراهم كند; لكن در پاره ‏اى دیگر از روایات فقط آمده كه على(ع) قرآن را موافق نزول فراهم كرد; ولى به هر حال توقیف پیامبر(ص) در خصوص تالیف مصحف به ترتیب نزول توسط على(ع) از هر دو دسته روایات بدست مى‏ آید; زیرا اگر آن بزرگوار چنین توقیفى از پیامبر(ص) در دست نداشت; بعید بود - و حتى به بیان علامه جعفر مرتضى حق او نبود - كه چنان ترتیبى را در مصحف خویش اعمال كند. (39)
3/2. نزول بسمله
طى روایاتى از فریقین به نقل از ابن‏ مسعود (ت.32ق.) و ابن‏عباس و امام صادق(ع) آمده است كه پیامبر(ص) و صحابه آن حضرت، اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد را نمى‏ دانستند چه زمانى است تا آنكه «بسم ‏الله‏ الرحمن‏ الرحیم‏» نازل مى ‏شد. آنان با نزول این آیه در مى‏یافتند، سوره قبل پایان پذیرفته و سوره جدیدى آغاز شده است.
- عبدالله ‏بن‏ الحسین (ت.145ق.) گوید:
«عبدالله ‏بن مسعود گفت: ما مرز میان دو سوره را نمى ‏دانستیم تا آنكه «بسم ‏الله الرحمن‏ الرحیم‏» نازل مى‏شد». (40)
- ابوصالح (ت.120ق.) گوید:
«ابن ‏عباس گفت: قرآن پراكنده نازل مى‏شد; نه سوره‏سوره... و فاصله ميان يك سوره و سوره ديگر زمانى دانسته مى‏شد كه «بسم‏ الله‏ الرحمن‏ الرحيم‏» نزول مى‏یافت; آنگاه مى‏ دانستند كه اولى پایان پذیرفته و دیگرى آغاز شده است‏». (41)
قریب آن را سعیدبن جبیر (44 - 94ق.) نیز از ابن‏ عباس و صفوان جمال (ز.170ق.) از امام صادق(ع) نقل كرده است. (42)
- علامه طباطبائى در باره این روایات گوید:
«این روایات، چنانكه ملاحظه مى‏شود، دلالت صریح دارد بر اینكه آیات نزد پیامبر(ص) بر حسب ترتیب نزول مرتب بود: مكیها در سوره مكى و مدنیها در سوره مدنى بوده است; مگر سوره‏ اى فرض شود كه پاره‏اى از آن در مكه و پاره ‏اى دیگر از آن در مدینه نازل شده باشد و این فرض جز در یك سوره تحقق نمى ‏یابد و آن مستلزم این است كه اختلاف جاهاى آیات را كه ملاحظه مى‏كنیم، به اجتهاد صحابه متكى باشد. توضیح اینكه، روایات بسیارى [ در خصوص ] اسباب نزول هست كه دلالت دارد بر اينكه آیات بسيارى در سوره ‏هاى مدنى هست كه در مكه نازل شده است و بالعكس و آیاتى از قرآن مثلا در اواخر حيات پيامبر(ص) نزول يافته، ولى در سوره ‏اى قرار گرفته كه در اوایل هجرت نازل شده است و در فاصله این دو زمان سوره ‏هاى فراوان دیگرى نزول یافته است; مانند سوره بقره كه در سال اول هجرت نازل شده; ولى در آن آیات ربا هست كه بنابر روایات رسیده، از آخرین آیاتى است كه بر پیامبر(ص) نزول یافته است; حتى از عمر نقل شده كه رسول خدا(ص) وفات كرد و براى ما آیات ربا را شرح نداد و در آن «و اتقوا یوما ترجعون فیه الى ‏الله...» است كه نقل شده، آخرین آیه‏اى است كه از قرآن بر پیامبر(ص) نازل شده. این آیات كه به‏ طور پراكنده نزول یافته و در سوره ‏هایى نهاده شده كه با آن در مكى و مدنى‏ بودن مجانست ندارند، حسب ترتیب نزول در جاى خود نهاده نشده ‏اند، و این جز به اجتهاد صحابه نبوده است‏». (43)
3/3. استبعاد عقلى
به فرض اینكه پیامبر اسلام(ص) آیاتى را برخلاف ترتیب نزول در سوره ‏هایى جایگذارى كرده باشد، فایده عقلائى این گونه جایگذارى چیزى نیست جز اینكه مضامین واحدى در سوره معینى قرار بگیرد; اما ملاحظه سوره ‏هایى كه اتحاد سیاقشان حكایت از دفعى بودن نزول آنها دارد و مقایسه مضامین آنها با یكدیگر نشان مى‏دهد كه مضامین واحد در سور متعددى آمده است; بنابراین بناى نزول قرآن بر اين نبوده كه مضامين واحد در سوره مشخصى بيايد; بر این اساس بر چینش آیات، برخلاف ترتیب نزول فایده ‏اى مترتب نمى‏گردیده است; در این صورت آیا معقول است كه پیامبر(ص) به چنین كارى كه فایده ‏اى در پى ندارد، دست زده باشد؟
بنابراین عقلائى نیست كه سوره ‏اى ناقص نازل شود و پس از نزول چند سوره دیگر كامل گردد; نظیر آن دسته از سوره‏ هاى مكى كه ادعا مى‏شود در آنها آیاتى مدنى وجود دارد; یا آیاتى نازل شود كه متعلق به سوره ‏اى است كه بعدا نازل خواهد شد; مانند آن گروه از سوره ‏هاى مدنى كه گفته مى‏شود در آنها آیاتى مكى نهاده شده است.
علامه جعفر مرتضى در این زمینه مى‏نویسد:
«معقول نیست كه نزول سوره ‏اى آغاز شود و آیاتى از آن نزول یابد، سپس متوقف شود و ده ها سوره جز آن نازل گردد، آنگاه پس از سالها نزول آن سوره دنبال شده، كامل شود; همچنین معقول نیست كه آیه‏اى یا آیاتى نزول یابد و رسول‏ خدا(ص) آن را تنها رها كند تا آنكه سال هایى بگذرد و سوره‏ هاى بسیارى نازل شود; سپس آن را در سوره ‏اى كه به تازگى نزول یافته، بنهد. آرى ممكن است‏بر آن حضرت آیه‏ اى یا آیاتى نازل شود و فرمان دهد كه آن را در سوره ‏اى كه قبلا نزول یافته است، بنهد; اما بر این دلیلى نیست، مگر روایاتى كه در یك یا دو مورد از این قبیل وارد شده است... حتى در این موارد نیز باید صحت روایت ثابت‏شود و شاید چینش مصحف حضرت على(ع) كه بر حسب نزول بوده است، بر صحت این موارد هم سایه‏اى از شك بیفكند; چه رسد به اینكه آن از عادت و خوى آن حضرت(ع) باشد; زیرا اگر به آن فرمان مى‏داد، معنا نداشت كه [على(ع)] قرآن را بر حسب نزول مرتب كند و حق او نیز نبود». (44)
ناگفته نماند، با عنایت‏به اینكه روایات اسباب نزول كه به موجب آنها آیاتى از سوره‏ ها مكى یا مدنى خوانده شده ‏اند، اغلب قصصى انطباق ‏یافته بر مضامین آیات هستند و اسباب واقعى نزول آیات تلقى نمى‏شوند و نیز با توجه به اینكه نزدیك به تمام سوره‏ها در سیاق متحد هستند، باید قریب به اتفاق سوره‏ ها را دفعى النزول به شمار آورد و بر این اساس ترتیب آنها را موافق نزول خواند.
آیة‏الله معرفت در این خصوص مى‏نویسد:
«سزاوار است كه از اصل سیاق در آیات غافل نبود. آن بر حسب طبیعت اولیه‏ اش حفظ شده است; یعنى ترتیب موجود [آیات] همان ترتیب نزول است; مگر آنكه با دلیلى خلاف آن ثابت‏ شود و آن جز مواردى اندك ثابت نمى‏گردد...». (45)
شایان ذكر است، امكان اجتهاد صحابه و فراهم‏ كردن ترتيبى در آیات خلاف نزول، تنها در سوره‏ هاى تدریجى ‏النزول وجود دارد; زيرا طبيعى است كه هر دسته از آیات اين سوره‏ ها كه به طور جدا نازل مى‏شد، واحد مستقلى را تشكیل دهد; بطوريكه از لحاظ سياق با آیاتى كه قبل يا بعد از آن نازل شده، ارتباط و اتصال نداشته باشد و امكان آن را فراهم سازد كه بر روى نوشت‏افزار جداگانه‏ اى نوشته شود و سرانجام به ترتیب دلخواه صحابه مرتب گردد; بنابراین بسا بتوان هر واحد مستقل از آیات سوره ‏هاى تدريجى‏ النزول را با توجه به مواضع انقطاع سياق آن از ديگر واحدهاى آن سوره‏ها تميز داد. ملاحظه این امر در قرآن نشان مى ‏دهد كه تعداد این سوره‏ها بسیار اندك است.
4. پاسخ به یك سؤال
نظريه جديد مبنى بر توقيفى ‏بودن ترتيب نزول و اجتهادى‏ بودن ترتيب آن‏ دسته از آیاتى كه احتمالا در مصحف موجود، موافق نزول مرتب نشده ‏اند، ممكن است پرسش هاى چندى را به میان آورد كه پرداختن به آن مجال دیگرى مى‏ طلبد; لكن پاسخ به یكى از آنها در اینجا ضرورى به نظر مى ‏رسد و آن این است كه آیا تحریف قرآن جز این است كه بشر در آن دست‏برد و راه تغییر در آن هموار شود؟ بر این اساس، آيا پذيرش اينكه آیاتى از سوره ‏ها خلاف توقيف پيامبر(ص) و به اجتهاد صحابه ترتيب يافته، به معناى قبول راه‏ یافتن تحریف در قرآن نیست؟
پاسخ این است كه البته با تعریف تحریف قرآن به اینكه آن هرگونه دست‏بردن و دگرگونى در آن است، جابجایى واحدهاى مستقل‏ النزول سوره ‏ها نیز مشمول تحریف خواهد بود; لكن با چنین تعریفى هرگز نمى‏توان منكر تحریف قرآن شد; زیرا اولا هیچ یك از ادله بطلان تحریف قرآن چنین شمولى ندارد كه راه ‏یافتن هر نوع تغییرى در قرآن را ابطال سازد; (46) ثانیا این تعریف مستلزم آن است كه اختلافات رسم‏ الخطى و قرائى را نیز كه بى‏ تردید به دست ‏بشر در قرآن راه یافته، تحریف خواند، حال آنكه آنها تحریف قرآن خوانده نشده است; بنابراین، چنین تعریفى نه مدلل و مستفاد از ادله عدم تحریف است، نه مانع مواردى است كه تحریف قرآن قلمداد نشده است.
تعریف مدلل و مانعى كه در میان دانشمندان علوم قرآن معروف و مشهور است، بدین قرار است: تحریف قرآن تغییرى چون تبدیل و زیادت و نقصان كلماتى از قرآن است كه موجب دگرگونى معنا و زوال اوصاف بنیادى قرآن نظیر اعجاز، هدایت، حقانیت و ذكریت‏ شود. (47) اين تعريف هم مدلل و مطابق ادله عدم تحريف مثل آیات تحدى و حفظ و روايات ترغيب به قرآن و عرضه احاديث‏بر آن است و هم تغييرات رسم ‏الخطى و قرائى را شامل نمى‏شود. بر اساس این تعریف جابجایى واحدهاى مستقل‏ النزول سوره‏ ها به لحاظ آنكه در معنا تغییرى پدید نمى‏آورد و اوصاف بنیادى قرآن را زایل نمى‏سازد، تحریف خوانده نمى‏شود.
علامه طباطبایى در این خصوص مى‏نویسد:
«روایات رسیده از امیرمؤمنان(ع) و امامان دیگر: كه فرزندان آن حضرت‏ اند، دلالت دارند بر اینكه آنچه در دست مردم است، همان قرآنى است كه از نزد خداى سبحان نازل شده است; هرچند آن با مصحفى كه على(ع) تالیف كرد، متفاوت باشد و او را در تالیف [ قرآن] در زمان ابوبكر و عثمان مشاركت نداده باشند. سخن ایشان به شیعیان خود كه قرائت كنید، همانطور كه مردم قرائت مى‏كنند، در این باره است، و مقتضاى این روایات آن است كه اگر قرآن رایج میان مردم در چیزى با آنچه على(ع) تالیف كرد، مخالف باشد، در ترتيب سوره‏ ها يا در ترتيب پاره ‏اى از آیات است كه اختلال ترتيب آنها در معنايشان هيچ تاثيرى ندارد...». (48)
5. نتیجه
از ديرباز نظر بيشتر دانشمندان اسلامى بر توقيفى‏ بودن ترتيب موجود آیات و نظر شمارى از آنان بر اجتهادى‏بودن آن بوده است. در ميان طرفداران اجتهادى‏بودن ترتيب آیات جديدترين نظر متعلق به علامه طباطبايى است كه قائل است:
توقيف پيامبر اسلام(ص) به ترتيب نزول آیات تعلق گرفته است; لذا چنانچه آیاتى در سوره‏ ها خلاف ترتیب نزول مرتب شده باشند، جز به اجتهاد صحابه نبوده است. نظر نخست‏ به لحاظ آنكه به روایاتى ضعیف و محرف و متعارض و مجمل متكى است، قابل دفاع نیست; لكن نظر اخیر به جهت ابتنا بر تایید عقلى و روایات معتبر و فراوانى كه در خصوص فرمان پیامبر(ص) به امام على(ع) در باره تالیف مصحف به ترتیب نزول یا نزول بسمله به نشانه پایان سوره قبل و آغاز سوره بعد رسیده است، شایستگى آن را دارد كه جانشین نظر نخست گردد.
پذیرش نظر اخیر هرگز مستلزم قبول راه‏یافتن تحریف در قرآن نیست; چون تحريف قرآن صرفا تغييرى است كه به دگرگونى معناى آیات و زوال اوصاف بنيادى قرآن بيانجامد، حال آنكه تغيير ترتيب آیات اين نتايج و لوازم را ندارد.
___________________________
1. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج‏89،ط 2، بیروت، مؤسسة‏الوفاء،1403 ق، ص‏67.
2. محمدحسین طباطبایى، المیزان، ج 12، بى‏چا، قم، منشورات جماعة‏المدرسین فى‏الحوزة‏العلمیة، بى‏تا،ص 128.
3. محمدباقر مجلسى، پیشین‏43 و 88.
4. عبدالرحمن سیوطى، الاتقان، ج 1، ط 2، بیروت، دارالكتب‏العلمیه 1411ق، ص‏133.
5. مرتضى عسكرى، معالم‏المدرستین، ج 2، ط 2، تهران، مؤسسة‏البعثه، 1408ق، ص‏186 و 191 و 202.
6. عبدالرحمن سیوطى، پیشین‏126.
7. عبدالله‏بن ابى داود سجستانى; المصاحف، ط 1، بیروت، دارالكتب‏العلمیة، 1405ق، ص‏13.
8. بقره (2)، 240.
9. عبدالرحمن سیوطى; پیشین‏133.
10. همان 135.
11. محمد باقر مجلسى، پیشین،ج‏89، ص‏67.
12. جعفر مرتضى عاملى، حقائق هامة حول‏القرآن‏الكریم، ط 1، قم، جماعة‏المدرسین فى الحوزة‏العلمیه، 1410، ص 201.
13. محمدبن جریر طبرى; جامع‏البیان فى تاویل آى‏القرآن، ج 1، ط 1، دارالكتب‏العلمیه، 1412ق. ص 71 و عبدالله‏بن ابى داود سجستانى; پیشین‏39.
14. بقره (2)، 281
15. فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع ‏البیان فى تفسیرالقرآن، ط 2، بیروت، دارالمعرفة 1408ق، 2 - 1/676.
16. عبدالرحمن سیوطى; پیشین.
17. قاسم‏بن سلام، فضائل‏القرآن، ط 1، بیروت، دارالكتب‏ العلمیه، 1411ق، ص 158.
18. این مطلب از مقایسه سند آن روایت‏با سند روایت دیگرى كه در همین زمینه رسیده، دریافت مى‏شود.
19. محمدبن جریر طبرى، ج‏3، پیشین ص 115.
20. صبحى صالح، علوم‏الحدیث و مصطلحه، ط 5، قم، منشورات‏الرضى،1363ش، ص 260.
21. احمدبن على‏بن حجر عسقلانى، الاصابة فى تمییزالصحابة، ط 1، مصر، مطبعة‏السعاده، 1328ق، ذیل همان نامها.
22. على‏بن احمد واحدى، اسباب‏النزول، بى‏چا، بیروت، دارالكتب‏العلمیه، بى‏تا، ص‏189 و محمدباقر مجلسى; پیشین، ج 18، ص‏269.
23.بقره (2)، 278
24. بقره (2)، 282
25. آل عمران(3)، 195
26. نساء (4)،63
27. نساء (4)،176
28. توبه (9)،129
29. توبه (9)، 128 و129
30. كهف (18)، 110
31. عبدالرحمن سیوطى، پیشین 1/55 -59 و محمدبن عبدالله زركشى; البرهان فى علوم‏القرآن، ط 1، بیروت، دارالفكر، 1408ق، 1/266/268 و محمد عبدالعظیم زرقانى، مناهل‏العرفان فى علوم‏القرآن، ج 1، بى‏چا، القاهره، دارالكتاب‏المصرى، بى‏تا، ص‏96 - 100.
32. همان.
33. محمدبن على‏بن شهر آشوب مازندرانى، مناقب آل ابى طالب، بى‏چا، بى‏جا، المطبعة‏العلمیة، بى‏تا، 1/266 و 2/41 و محمد باقر مجلسى; پیشین، ج‏89 ص 51 و ج 40 ص 155.
34. محمدبن یعقوب كلینى، اصول كافى، ج 4، بى‏چا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت‏7، بى‏تا، ص‏443.
35. عبیدالله ‏بن‏ عبدالله حسكانى، شواهدالتنزيل لقواعدالتفضيل فى الآیات ‏النازلة فى اهل‏البيت‏7، ج‏1، ط‏1، تهران، وزارة‏الثقافة‏والارشادالاسلامى‏1411ق، ص‏38.
36. احمدبن یحیى بلاذرى، انساب‏الاشراف، ج 1، ط 1، بیروت، منشورات ‏الاعلمى للمطبوعات، 1394ق، ص‏587.
37. عبیدالله‏بن عبدالله حسكانى، پیشین.
38. محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 52، ص‏339.
39. جعفر مرتضى عاملى، پیشین،143 - 144.
40. على‏بن احمد واحدى، پیشین، 10.
41. احمدبن واضح یعقوبى، تاریخ ‏الیعقوبى، ج 2، بى‏چا، بیروت، دارصادر، بى‏تا، ص 34.
42. على‏بن احمد واحدى، پیشین و ميرزا حسين نورى; مستدرك ‏الوسائل، ج 4، بى‏چا، بیروت، مؤسسة آل ‏البیت‏7، بى‏تا، ص 165 و166.
43. محمدحسین طباطبائى، پیشین. 3
44. جعفر مرتضى عاملى، پیشین،143 - 144.
45. محمدهادى معرفت، التمهید فى علوم‏القرآن، ج 1، ط 1، قم، مؤسسة‏النشرالاسلامى ‏التابعة لجماعة‏المدرسین فى‏الحوزة‏العلمیه 1312ق، ص 280.
46. محمدحسین طباطبایى، پیشین، ج 12، ص‏106 - 108.
47. همان و ابوالقاسم خوئى، البیان فى تفسیرالقرآن، ط 5، بیروت، دارالزهراء 1408ق،197 - 200 و216 و 222 -223.
48. محمدحسین طباطبایى، پیشین، ص 108

نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

مؤسسه جهانی سبطین علیهما السلام

loading...
اخبار مؤسسه
فروشگاه
درباره مؤسسه
کلام جاودان - اهل بیت علیهم السلام
آرشیو صوت - ادعیه و زیارات عقائد - تشیع

@sibtayn_fa





مطالب ارسالی به واتس اپ
loading...
آخرین
مولودی
ادعیه ماه رمضان
سخنرانی
تصویر

روزشمارتاریخ اسلام

1 رمضان

مرگ مروان بن حکم در اول رمضان سال ۶۵ هـ .ق. مروان در ۸۱ سالگی در شام به...


ادامه ...

4 رمضان

مرگ زیاد بن ابیه عامل معاویه در بصره در چهارم رمضان سال ۵۳ هـ .ق. زیاد در کوفه...


ادامه ...

6 رمضان

تحمیل ولایت عهدی به حضرت امام رضا علیه السلام توسط مأمون عباسی بعد از آنکه مأمون عباسی با...


ادامه ...

10 رمضان

١ ـ وفات حضرت خدیجه کبری (سلام الله علیها) همسر گرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله و...


ادامه ...

12 رمضان

برقراری عقد اخوت بین مسلمانان توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که...


ادامه ...

13 رمضان

مرگ حجاج بن یوسف ثقفی،‌ حاکم خونخوار بنی امیه در سیزدهم رمضان سال ۹۵ هـ .ق حاکم خونخوار...


ادامه ...

14 رمضان

شهادت مختار بن ابی عبیده ثقفی در چهاردهم رمضان سال ۶۷ هـ .ق مختار بن ابی عبیده ثقفی...


ادامه ...

15 رمضان

١ ـ ولادت با سعادت سبط اکبر، حضرت امام مجتبی(علیه السلام)٢ ـ حرکت حضرت مسلم بن عقیل...


ادامه ...

16 رمضان

ورود محمد بن ابی بکر به مصر در شانزدهم رمضان سال ۳۷ هـ .ق محمد بن ابی بکر...


ادامه ...

17 رمضان

١ ـ معراج پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم)٢...


ادامه ...

19 رمضان

ضربت خوردن امیرمؤمنان حضرت امام علی (علیه السلام) در محراب مسجد کوفه در نوزدهم ماه مبارک رمضان سال...


ادامه ...

20 رمضان

فتح مکه توسط سپاهیان اسلام در روز بیستم رمضان سال هشتم هـ .ق سپاهیان اسلام به فرماندهی رسول...


ادامه ...

21 رمضان

١ ـ شهادت مظلومانه امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام٢ ـ بیعت مردم با امام حسن مجتبی علیه...


ادامه ...

23 رمضان

نزول قرآن کریم در شب بیست و سوم رمضان کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن مجید نازل گردید. برخی چنین...


ادامه ...

29 رمضان

وقوع غزوه حنین در بیست و نهم رمضان سال هشتم هـ .ق غزوه حنین به فرماندهی رسول گرامی...


ادامه ...

30 رمضان

درگذشت ناصر بالله عباسی در سی ام رمضان سال ۶۲۲ هـ .ق احمد بن مستضیء ناصر بالله درگذشت....


ادامه ...
0123456789101112131415

انتشارات مؤسسه جهانی سبطين عليهما السلام
  1. دستاوردهای مؤسسه
  2. سخنرانی
  3. مداحی
  4. کلیپ های تولیدی مؤسسه

سلام ، برای ارسال سؤال خود و یا صحبت با کارشناس سایت بر روی نام کارشناس کلیک و یا برای ارسال ایمیل به نشانی زیر کلیک کنید[email protected]

تماس با ما
Close and go back to page