پرسش : يكى از دلايل يگانگى خدا اين است كه وجود دو مبدأ در جهان خلقت موجب فساد در زمين و آسمان مى شود اگر دو خدا بر جهان حكومت كند، موجب اختلال در دستگاه آفرينش مى گردد.
اولاً: چرا تعدّد خدا، موجب فساد در جهان آفرينش مى گردد؟
ثانياً: چه مانعى دارد كه دو آفريننده در ساختن جهان با هم همكارى نموده و اقدام به كار كنند؟
پاسخ: اين پرسش را با دو بيان مى توان پاسخ داد: يكى علمى و ديگرى فلسفى، اينك هر يك را در اين جا به طور فشرده بيان مى نماييم.
پاسخ اول: از مطالعه يك كتاب به خوبى مى توان فهميد كه نوشته يك نفر است يا چند نفر. در كتابى كه يك نفر نوشته است، يك نوع هماهنگى مخصوصى در ميان عبارات و جمله بندى ها، تعبيرات مختلف، كنايات و اشارات، عناوين، طرز ورود و خروج مباحث، مندرجات، و خلاصه در تمام قسمت ها يك نوع وحدت به چشم مى خورد. چرا كه همگى زاييده يك فكر و تراوش يك قلم است; در صورتى كه چنين هماهنگى در كتابى كه دو نفر نوشته باشند وجود نخواهد داشت - هر قدر هم، هم فكر و هم سليقه باشند - آثار اختلاف در بسيارى از قسمت ها كه اشاره نموديم به چشم مى خورد، مخصوصاً اگر اين كتاب، بزرگ و مفصل باشد و در موضوعات گوناگون بحث كند، خيلى زود مى توان به اين حقيقت پى برد.
جهان آفرينش كه خود بزرگ ترين كتاب تكوين است و تمام افراد بشر قادر به شمردن صفحات آن نيستند تا چه رسد به خواندن آن; در تمام صفحات و سطور آن يك نوع نظم معين و پيوستگى خاص و هماهنگى توصيف ناپذيرى مشاهده مى شود و اين مطلبى است كه هر انسان عاقلى به آن معترف است.
تمام دانشمندان جهان از ستاره شناس، اتم شناس، فيزيك دان، شيمى دان، حيوان شناس و گياه شناس پيوستگى و هماهنگى تمام اجزاى آن را با يك ديگر تصديق كرده، همگى مى گويند: نظم واحد و تدبير يگانه اى بر اين جهان حكومت مى كند.
قوانينى كه بر جهان حكومت مى كند، آن چنان عمومى و كلى است كه از آزمايش كوچكى در گوشه هاى اين جهان، مى توان يك قانون كلى و عمومى كه بر سراسر جهان آفرينش حكم فرماست، به دست آورد. قانون جاذبه و دافعه بر سراسر جهان حكومت مى نمايد و هيچ موجودى از اين قانون مستثنا نيست. تمام گياهان و جانوران توليد مثل مى نمايند: شباهت در خلقت حيوانات آن چنان زياد است كه گروهى را بر آن داشته است كه بگويند همگى ريشه واحدى دارند و خلاصه، به هر سو بنگريم و از هر كس سؤال كنيم، همه اين حقيقت را تأييد مى كنند كه در سرتاسر جهان هستى آثار يگانگى و نظام واحد به خوبى به چشم مى خورد. هرگاه مبدأ آفرينش يكى نبود و دو رأى و دو فكر بر جهان حكومت مى كرد، طبعاً وضع جهان آفرينش غير از اين بود و از پيوستگى و نظم و تدبير يگانه، خبرى نبود و در نتيجه، يك از هم گسيختگى، كه همان فساد در دستگاه خلقت و نظام آفرينش است، مشاهده مى شد.
«هشام بن حكم» از امام صادق(عليه السلام) پرسيد: «دليل بر يگانگى خداوند چيست؟»
امام در پاسخ وى چنين فرمود: «اتِّصالِ التَّدبير وَ تَمام الصُّنع كَما قالَ اللّه عَزَّوَجَلّ: (لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا);( ) به هم پيوستگى و دوام نظام هستى و تماميّت آفرينش، دليل بر يگانگى اوست; همان طور كه خداوند فرموده است: اگر در سراسر زمين و آسمان جز خداوند يگانه آفريدگارى بود، نظام آن ها بر هم مى خورد.»( )
پاسخ دوم: اين پاسخ، پاسخى فلسفى است كه در برخى از آيات قرآن نيز به آن اشاره شده است و آن اين كه: هرگاه بر زمين و آسمان ها دو آفريننده حكومت نمايند، اين دو خداوند يا همانند يك ديگرند، يا با يك ديگر اختلاف و تباين كلى دارند; هرگاه همانند يك ديگر باشند (مانند دو انسان كه بر اثر شباهت كامل و جهت اشتراكى كه در ميان آن دو وجود دارد مثل يك ديگر شمرده مى شود)، در اين صورت بايد در يك قسمت شبيه و همانند يك ديگر باشند، اما در يك قسمت ديگر بايد با هم اختلاف داشته باشند; زيرا معنى ندارد كه دو موجود از هر جهت مانند يك ديگر باشند و هيچ گونه تفاوتى ميان آنان نباشد، حتى دو برادر دو قلو و همزاد كه از نظر شكل و قيافه و رنگ و اندازه قامت و آهنگ صدا مانند يك ديگر باشند باز دست كم از جهاتى مانند لحظه تولد و مكان و سازنده بدن و روح با هم فرق خواهند داشت.
نتيجه چنين فرضى «تركيب» است. تركيب از «جهت اشتراك» ولو اشتراك در اصل هستى و وجود و از «جهت اختلاف» كه موجب تعدّد و دوگانگى آنان مى باشد: در اين صورت چنين فرضى (دو خداوند همانند يك ديگر) باطل خواهد بود.
از اين جهت ناچاريم بحث را روى دو خداى متباين در تمام هستى، متمركز كنيم: دو خدايى كه هيچ نوع وحدت و اشتراكى در ميان آنان نباشد و از نظر ذاتى، كاملاً با يك ديگر مخالف باشند. ناگفته پيداست آثار و افعال دو موجود متباين بايد مانند ذات خود آن ها مخالف شود، زيرا امكان ندارد كه دو موجود متباين كه كوچك ترين نقطه اشتراك و وحدتى در ميان آن ها نيست، در عين حال از نظر فعل و اثر يكسان و يكنواخت باشند. هرگاه دو خداوند اين چنين بر عالم آفرينش حكومت كنند، تدبير هر كدام مخالف ديگرى خواهد بود و نتيجه حكومت و تدبير مختلف بر زمين و آسمان ها، به هم خوردن نظم و از هم گسستن روابط و بروز اختلاف در دستگاه آفرينش و از ميان رفتن هماهنگى از نظر اداره خواهد بود.
در صورتى كه ما در جهان خلقت خلاف آن را مشاهده مى كنيم، زيرا مى بينيم اگر يك موجود زنده آفريده شود تمام جهان آن چنان با او هماهنگ شده، هستى او را با هستى خود پيوند مى دهند كه گويى همه جهان هستى براى خدمت و كمك به او آفريده شده و اين نوع هماهنگى حاكى از آن است كه اراده واحدى بر جهان حكومت مى كند. بنابراين هم استدلال فلسفى و هم مطالعات علمى اين حقيقت را ثابت مى كند كه بر سراسر پهنه هستى فقط يك اراده، يك مشيّت و يك ذات پاك حكومت مى كند.
