و من الليل فتهجّد به نافلةً لك عسي ان يبعثك ربّك مقاماً محموداً.
خداوند متعال به پيامبرش مي فرمايد: پاسي از شب را از خواب برخيز و قرآن (و نماز) بخوان، اين يك وظيفه اضافي براي توست تا پروردگارت تو را به مقامي در خور ستايش برانگيزد.« اسراء ، 79»
بعد از ذكر نمازهاي فريضه پنج گانه اين چنين اضافه مي كند پاسي از شب را از خواب برخيز و قرآن بخوان «و من الليل فتهجد به».[1]
مفسران معروف اسلامي اين تعبير را اشاره به نافله شب كه در فضيلت آن روايات بي شماري وارد شده است دانسته اند، هر چند آيه صراحت در اين مسأله ندارد ولي با قرائن مختلفي كه در دست است اين تفسير روشن به نظر مي رسد.
سپس مي گويد: اين يك برنامه اضافي است، علاوه بر نمازهاي فريضه براي تو (نافلة لك)
بسياري اين جمله را دليل بر آن دانسته اند كه نماز شب بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ واجب بوده است، زيرا (نافله) به معني (زياده) است، اشاره به اينكه اين فريضه اضافي مربوط به تو است.
اسرار و آثار نماز شب
1ـ نماز شب يك عبادت بزرگ روحاني
غوغاي زندگي روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب مي كند و فكر آدمي را به وادي هاي گوناگون مي كشاند، به طوري كه جمعيت خاطر و حضور قلب كامل در آن بسيار مشكل است، اما در دل شب و به هنگام سحر و فرو نشستن غوغاي زندگي مادي و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقداري خواب، حالت توجه و نشاط خاصي به انسان دست مي دهد كه بي نظير است.
آري در اين محيط آرام و دور از هرگونه ريا و تظاهر و خودنمايي و توأم با حضور قلب، توجهي به انسان دست مي دهد كه فوق العاده روح پرور و تكامل آفرين است.
به همين دليل دوستان خدا هميشه از عبادتهاي آخر شب براي تصفيه روح و حيات قلب و تقويت اراده و تكميل اخلاص نيرو مي گرفته اند.
در آغاز اسلام نيز پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با استفاده از همين برنامه روحاني مسلمانان را پرورش داد و شخصيت آنها را آن قدر بالا برد كه گويي آن انسان سابق نيستند، يعني از آنها انسانهاي تازه اي آفريد مصمم، شجاع، با ايمان، پاك و با اخلاص و شايد مقام محمود كه در آيات فوق به عنوان نتيجه نافله شب آمده است اشاره به همين حقيقت نيز باشد.
بررسي رواياتي كه در منابع اسلام در فضيلت نماز شب وارد شده نيز روشن گر همين حقيقت است؛ به عنوان نمونه:
1ـ پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد:
خيركم من اطاب الكلام و اطعم الّطعام و صلَّي بالليل و الناس نيام.
بهترين شما كساني هستند كه در سخن گفتن مؤدبند گرسنگان را سير مي كنند و در شب در آن هنگام كه مردم خوابند نماز مي خوانند.[2]
2ـ امير مؤمنان علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد:
قيام الليل مصحّحة للبدن و مرضاة للّرب عزّوجلّ و تعرّض للرّحمة و تمسك باخلاق النبيّين.
قيام شب موجب صحت جسم و خشنودي پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسك به اخلاق پيامبران است.[3]
3ـ امام صادق ـ عليه السّلام ـ به يكي از يارانش فرمود:
لاتدع قيام اللّيل فانّ المغبون من حرم قيام اللّيل.
دست از قيام شب برمدار، مغبون كسي است كه از قيام و عبادت شب محروم گردد.[4]
4ـ رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد:
من صلّي باللّيل حسن وجهه بالّنهار.
كسي كه نماز شب بخواند صورت (و سيرتش) در روز نيكو خواهد بود.[5]
حتي در بعضي از روايات مي خوانيم كه اين عبادت به قدري اهميت دارد كه جز پاكان و نيكان موفق به آن نمي شوند.
ساده ترين صورت آداب نماز شب
البته نماز شب آداب فراواني دارد ولي بد نيست ساده ترين صورت آن را در اينجا بياوريم تا عاشقان اين عمل روحاني بتوانند بهره بيشتر گيرند، نماز شب به طور كاملاً ساده يازده ركعت است كه به ترتيب ذيل به سه بخش تقسيم مي شود.
الف ـ چهار نماز دو ركعتي كه مجموعاً هشت ركعت مي شود و نامش نافله شب است.
ب ـ يك نماز دو ركعتي كه نامش نافله (شفع) است.
ج ـ نماز يك ركعتي كه نامش نافله (وتر) است و طرز انجام اين نمازها درست همانند نماز صبح مي باشد، ولي اذان و اقامه ندارند و قنوت وتر را هر چه طولاني تر كنند بهتر است.[6]
________________________________________
[1] . «تهجد» از ماده ي «هجود» در اصل ـ چنانكه راغب در مفردات مي گويد به معني خواب است، ولي هنگامي كه به باب تفعل مي رود معني از بين بردن خواب و انتقال به حالت بيداري آمده است، ضمير در «تهجد به» به قرآن برمي گردد يعني قسمتي از شب را بيدار باش و قرآن بخوان، ولي اين كلمه بعداً در لسان اهل شرع به معني نماز شب به كار رفته است و متهجد به كسي مي گويند كه نماز شب مي خواند.
[2] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[3] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[4] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[5] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[6] . جمعي از فقهاء احتياط كرده اند كه در نماز شفع قنوت نخوانند و يا به قصد رجاء بخوانند