پرسش : آيا انسان مى تواند در ذات خداوند فكر كند؟ در مورد چيستى خداوند توضيح دهيد؟

پاسخ: فكر و انديشه بشر، به «ذات غيبى» او راه ندارد و به جز سرگردانى يا انحراف و گمراهى، بهره ديگرى نخواهد داشت.
در آلا فكر كردن، شرط راه است***ولى در ذات حق، محض گناه است
بود در ذات حق انديشه باطل***محال محض دان تحصيل حاصل(1)
ذات حق - كه از آن به «هويت غيبيه»، «غيب ذات»، «مقام ذات»، «مرتبه ذات» و «غيب الغيوب» و... تعبير مى شود - وجود صرف است؛ هيچ گونه حدّى ندارد؛ از جمع تعيُّنات - چه مفهومى، و چه مصداقى - مبرّاست؛ نه نامى دارد و نه نشانى؛ نه اسمى دارد و نه رسم و صفتى؛ نه با اسم و صفتى مقيّد است و نه با عدم آن اسم يا صفت؛ نه با تعين خاصى متعين است و نه با عدم همان تعيّن. حتى به «اطلاق» و «عدم تعين» هم مقيد نيست؛ زيرا «اطلاق» و «عدم تعين» نيز به جاى خود، نوعى تعين و قيد است و مقام ذات، از آن هم منزّه است. اما تعيّنات اسمى و وصفى (اسما و صفات حق)، همه از مقام ذات متأثر بوده، در مقام تجلّى به ظهور مى رسند.
از اين رو راهى به مقام ذات خداوند نيست؛ نه فكر بدان مقام راه دارد و نه عقل و نه وهم و كشف ارباب شهود. همه اين ها از اين مقام قاصر و در اين ميدان كاملاً عاجزند. اگر قدم پيش بگذارند حيران مى شوند و يا به گمراهى و خطا مى روند و علاوه بر نرسيدن از آن دور هم مى شوند: (يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً)(2) «آنچه را پيش رو دارند، و آنچه را پشت سر گذاشته اند مى داند، ولى آن ها به او علم ندارند».

فكر در ذات الهى
ادراك بشر محدود است، و به ذاتى كه از همه محدوديت ها و تعيّن ها بالاتر است و تعيّن ها همه متأخر از آن، بعد از آن مخلوق آن هستند، راه ندارد. «اشاره» نيز بدان مقام راه ندارد: چه اشاره حسى و چه اشاره ذهنى، عقلى و وهمى؛ چگونه مى توان به ذاتى كه محدويت ندارد، اشاره كرد؟ به همين جهت از فكر در «ذات» نهى شده است: چنان كه امام على بن موسى الرضا(عليه السلام)مى فرمايند: «فليس الله عرف من عرف بالتشبيه ذاته، ولا إيّاه و حّد من اكتنهه، و لا حقيقته اصاب من مثّله، و لا به صدّق من نهّاه، و لا صَمَد صَمَده من أشاره إليه; پس، خداى را نشناخته، آن كس كه ذات ا و را به چيزى تشبيه كرده است و به توحيد او نايل نگشته، آن كس كه خواسته است به كنه ذات او برسد، و به حقيقت او نرسيده، آن كس كه ذات او را تصوير ذهنى نموده، او را تصديق نكرده است؛ آن كس كه براى ذات او حدى قايل شده و به جانب او روى نياورده است؛ آن كس كه به ذات او اشاره كرده است.»(3)
حتى اگر عقل و عشق هم گام شوند و با بلند پروازى هاى خود، بخواهند به سوى مقام ذات اوج بگيرند، راه به جايى نبرده، به حيرت خواهند افتاد و بر عجز و قصور خود در اين ميدان، با كمال شرمسارى اعتراف خواهند كرد.
اهل دعا در مقام «دعا»، اهل عبادت در مقام «عبادت»، اهل ذكر در مقام «ذكر»، ارباب سلوك در مقام «سلوك»، و به ذات عينى حق، در مظاهر اسماى او روى مى آورند و از طريق اسما و صفات او، به ذات او متوجه مى شوند. به عبارتى، ذات حق را با اسما مى خوانند: زيرا به مقام ذات راه نيست. (4)
قرآن كريم - كه جامع ترين، دقيق ترين و رساترين تعريف ها را نسبت به خداوند متعال، مطرح مى كند - او را تنها از طريق اسما و صفاتش، براى ما معرفى مى نمايد.
قرآن كريم در پى آن است كه در حد توان، خداوند را به كامل ترين وجه از طريق اسما و صفاتش به انسان بشناساند. از ديدگاه قرآن، خداوند گشايش بخش و دانا،(5) زنده و پاينده،(6)والا، بزرگ و داراى حقيقت،(7) صاحب شكوه و ارجمندى(8) و بى نياز است.(9)
از نظر قرآن، خداوند «متعال» است: يعنى او از هرچه در وهم ما آيد، بالاتر است و هرگز نمى توانيم حقيقت او و جمال و جلال او را - آن گونه كه هست - دريابيم. خداوند، يكى است و جز او خدايى نيست؛(10) او يكتا و يگانه است(11) و هيچ چيز مثل و مانند او نيست.(12) او پادشاه راستين جهان هستى، پاك از هر عيب، سلامت بخش، مراقب بر همه چيز، عزيز، اصلاح گر ترميم كننده و شايسته بزرگى است(13) و او بر هر كارى تواناست.(14)
او خدايى است «بخشنده و مهربان» و اين دو صفت، چنان در او متجلّى است كه تمامى سوره هاى قرآن را با آن آغاز كرده است (بسم الله الرحمن الرحيم) و آن چنان خدايى است كه مهربانى و بخشايش را بر خود فرض كرده است!(15)
خداوند، در غايت بزرگى و عظمت است؛ اما به انسان از رگ قلب نزديك تر مى باشد و حتى وسوسه هاى نفس او را نيز مى داند.(16)

آنچه حق است اقرب از حبل الوريد***تو فكنده تير فكرت را بعيد
اى كمان و تيرها بر ساخته ***صيد نزديك و تو دور انداخته(17)

او خدايى است آمرزنده و نيرومند،(18) توبه پذير،(19) دوست دار،(20) داراى نعمت،(21) داراى رحمت،(22) بسيار توبه پذير،(23) و داراى فضل بزرگ.(24)
خداوند، آفريننده جهان هستى و آسمان ها و زمين،(25)صاحب اختيار، مالك و مدبّر همه شؤون و پروردگار همه عالميان است.(26) او هيچ شريكى ندارد؛ نه در آفرينش و سلطنت و نه در ربوبيّت، حكم كردن، شفاعت و هيچ كمال ديگر. (27)
غير از خداوند، هر كس نصيب و بهره اى از «كمال» دارد، از او وام گرفته است.(28)
دست رحمت و قدرت الهى، گشوده است و هر گونه كه بخواهد مى بخشد و روزى مى دهد.(29) هر جا كه باشيم او با ماست و به آنچه مى كنيم، داناست.(30) در واقع به هر جا روى مى كنيم، خدا آنجا است.(31) او خدايى است كه دعاها را مى شنود و اجابت مى كند.(32)
اى دهنده عقل ها! فرياد رس *** تا نخوانى تو نخواند هيچ كس
هم طلب از توست و هم آن نيكويى *** ما كه ايم؟ اول تويى، آخر تويى
هم بگو تو، هم تو بشنو، هم تو باش *** ما همه لاشيم با چندين تراش(33)

 ----------------------------------------------

پی نوشت:

1 - شبستری، گلشن راز
2 - سوره طه: آیه 110.
3 - شیخ صدوق، کتاب التوحید: ص 37.
4 - ر.ک: محمد شجاعی، مقالات: ج 3، صص 187-191.
5 - سوره بقره: آیه 115.
6 - سوره انعام: آیه 62.
7 - سوره لقمان: آیه 30.
8 - سره الرحمن: آیه 27.
9 - سوره اخلاص: آیه 2.
10 - سوره آل عمران: آیه 18.
11 - سوره اخلاص: آیه 1.
12 - سوره شوری: آیه 11.
13 - سوره حشر: آیه 23.
14 - سوره بقره: آیه 284.
15 - سوره انعام: آیه 12.
16 - سوره ق: آیه 16.
17 - سوره غافر: آیه 3.
18 - مثنوی: دفتر 6، ابیات 2253 و 2254.
19 - سوره آل عمران: آیه 8.
20 - سوره بروج: آیه 14.
21 - سوره غافر: آیه 3.
22 - سوره انعام: آیه 123.
23 - سوره بقره: آیه 37.
24 - سوره آل عمران: آیه 74.
25 - سوره حشر: آیه 24.
26 - سوره فاتحه: آیه 1و3.
27 - سوره انعام: آیات 162،164 و 57.
28 - سوره فاطر: آیه 15.
29 - سوره مائده: آیه 64.
30 - سوره حدید: آیه 4.
31 - سوره بقره: آیه 115.
32 - سوره غافر: آیه 60.
33 - مثنوی: دفتر 6، ابیات 1348 -1440.

نوشتن دیدگاه