شهید دكتر سید رضا پاك نژاد در مجموعه ای كه " اولین دانشگاه و آخرین پیامبر" نام دارد و رساله دوره دكترای ایشان بوده، مطالب جالبی در مورد نكات بهداشتی و تربیتی اسلام متذكر شده اند.
این شهید بزرگوار، بهره ای كه از دانش پزشكی داشتند، دلایل بسیاری از سنن و فرائض اسلامی را توضیح دادند. كتاب روزه ایشان نیز حاوی نكات پزشكی و علمی ارزشمندی است. به مناسبت حلول مبارك ماه رمضان بخشی از مطالب این كتاب در شماره های مختلف در اختیار بازدیدكنندگان عزیز قرار می گیرد. توجه شما را به آن جلب می نماییم
1- روزه چیست؟
روزه ((Fast به معنای كم خوردن نیست ، بلكه به معنای خودداری از خوردن، آشامیدن ، داشتن روابط جنسی، سخن گفتن و بالاخره پرهیز از كار كردن در فرهنگهای مختلف به نام " روزه داری" شده است.
در میان بومیان استرالیا بر هر زنی واجب بوده كه پس از فوت شوهرش به تناسب از چند روز تا یكسال روزه بگیرد و سخن نگوید. روزه در دیانت یهود قبل از مسیحیت بود چنانچه حضرت مریم نیز بر طبق آیات نذر می نماید روزه بگیرد و با احدی سخن نگوید.
صائبی ها و مانویان و مسیحیان از بعضی خوردنیها اجتناب می كنند و ما مسلمانان از خوردن و آشامیدن خودداری می كنیم. و دستورات دیگری نیز در این رابطه هست كه البته با منع از خوردن همین مقدار ماده غذایی كه امعاء و احشاء را به فعالیت وادار می نماید، هدف از روزه حاصل نمی شود.
2- زمان روزه داری در قرآن كریم چیست؟
قرآن كریم آغاز روزه داری مسلمانان را از زمان بازشناخته شدن رشته های سیاه و سفید آسمانی از یكدیگر تعریف می كند.
مسلمانان در آن زمان ساعت نداشتند و به همین علت بهترین شناسایی شروع وقت روزه داری نظر انداختن به آسمانها بوده .
در حقیقت تعیین زمان روزه یكی از هزاران معجزه ای است كه توسط قرآن مطرح شده است.
طرز طلوع و غروب خورشید در مناطق استوایی چنان است كه از وسط آسمان می گذرد و هر چه به دو قطب نزدیكتر می شویم. خوشید زاویه نشین تر می شود و از گوشه ها عبور می كند و در مكانهایی وجود دارند كه با یك چشمك زدن خورشید و سوسو كردن نور و در حقیقت پیدایش نوارهای سفید و روشن متمایز از سیاه، می توان شب و روز را از یكدیگر باز شناخت و در حقیقت تعیین وقت قرآن را به عنوان اعجاز پذیرفت( تمیز خطوط نورانی خورشید از تاریكی های شب در تمام نقاط مسكونی كره زمین، امكان پذیر و بهترین وسیله شناسایی است) طول روزه مسلمانان از طلوع اولین اشعه خورشید تا غروب آخرین شعاع آن است و بدین ترتیب در كشورهایی كه بین خط استوا تا مدارهای 67 درجه عرض جغرافیایی شمالی و جنوبی تقریباً واقعند، تشخیص زمان آغاز و هنگام پایان روزه داری آسان بوده و اگر كسانی باشند كه در اراضی بین 69 درجه تا قطبین واقعند بر حسب آنچه فقها اظهار داشته اند می توانند تقسیمات متعادلی بمنظور فوق بنمایند بدین ترتیب:
وقت روزه داری مسلمانان از طلوع فجر صادق تا مغرب شرعی بوده و تشخیص ایندو زمان یعنی آغاز و پایان آن برای همه و حتی كسانیكه حس تشخیص شان ضعیف است آسان می باشد.
3- چرا سی روز روزه می گیریم ؟
سالی چند روز روزه شدن و گاهی در یك ماه یك یا چند روز را انتخاب كردن مدت روزه داری است كه امروز جهانیان هر كدام بنحوی آنرا پذیرفته اند.
در بین مسلمانان روزه واجب هر ساله در انحصار ماه رمضان است كه تقریباً سی روز می شود.
بندیكت (Benedict) دانشمند فیزیولژی یك دوره روزه را سی و یكروز دانسته می گوید در این مدت در تركیب خون هیچگونه اختلاطی بهم نرسیده و آن نوری كه در بعضی از روزه داران دیده می شود یك حالت جوانی و نشاطی است كه برای روزه داران رخ می دهد.
دكتر ژان فروموزان(Jean Fromosan) می گوید ذخایر كلیكوژن كبدی و پروتئین خون و ذخیره چربی كه در مرد سی درصد و در زن بیست درصد است برای یك ماه بدن كافی است.
دكتر الكسیس كارل(222 انسان وجود ناشناخته) در باره روزه مطالبی دارد تا آنجا كه می گوید با روزه داری قند خون در كبد میریزد و چربیهائی كه در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین های عضلات و غدد و سلولهای كبدی آزاد می شوند و بصرف تغذیه می رسند كه چون با سخن ژان فروموزان كه گفت بعضی عناصر ذخیره ای بدن برای سی روز كافیست در كنار یكدیگر قرار داده شود نتیجه می گیریم كه در ظرف مدت یك ماه روزه داری آدمی دارنده یك بدن تازه تعمیر شده و آزاد گردیده از قید و بند سموم و كهنه هاست. بعلاوه نباید اثر فاصله هلال تا محاق و ماه را كه قریب 30 روز می شود فراموش نمود یعنی گردش آسمانها نیز مدت روزه داری را سی روز اعلام داشته و می دارند.
كسانی دیگر نیز از متخصصین هستند كه ذخائر بدنی را برای سی روزه روزه داری مناسب و كافی دانسته اند و می دانیم اولین روز پس از ماه روزه یعنی روز اول شوال را نمی توان روزه گرفت و آنرا حرام شمرده اند، این مسئله برای یكنواخت بودن مسلمانان و تشویق آنها است در اینكه باید هماهنگ و در یك صف بوده و برای حفظ حدود و ثغور دستورات اسلامی كوشا باشد
4- تنفس ، تازه كردن هواست، روزه ، تازه كردن غذاست
هماهنگونه كه تنفس عمیق یكنوع تازه كردن هوای در ریه هاست روزه نیز یك تازه كردن مواد غذایی در بدن می باشد.
تنفس عمیق برای شستشوی هوای داخل بدن و روزه برای شستشوی الكترولیت ها و عصاره های غذائی بین بافتی است.
آدمی هر دقیقه 16 نفس می كشد هر تنفس یك دم و یك بازدم معمولی دارد كه شمارش، نوع و مقدارهوائی كه وارد و خارج می گردد معین بوده و خود كار انجام می گیرد ولی تنفس عمیق یك دم و بازدم شدیدتری است كه طبق دستورات بهداشتی بجای آورده می شود.
بهداشت اجازه نمی دهد برای تنفس عمیق جز از هوای لطیف و نظیف استفاده كرد به همین ترتیب با یك جمله" مسلمان در ماه رمضان مهمان خداست" آوردن غذای ناسازگار و مسموم كننده و غیر حلال را بر سر سفره چنین میزبانی ممنوع ساخته است.
نه آنكه در بقیه سال خوردن غذای حرام و ناسازگار اشكالی نداشته باشد بلكه مقصود اینست، چون یكی از خواص روزه دفع سموم است در این ماه مراقبت بیشتری باید نمود كه از جذب مجدد سموم جلوگیری بعمل آید. و در واقع ماه رمضان ماه تمرین و آزمایش برای انتخاب سفره ای سازگار در سراسر سال است. سفره ای كه میزبانش" خداست" و میهمانش نباید بر آن مسموم گردد.
تنفس عمیق از هوای لطیف وبازدم هوای آلوده است كه تكرار آن سبب می شود به طور كلی همه ریه ها بلكه سراسر بدن تصفیه گردد به همین طریق روزه های متوالی نیز موجب خروج كلیه سموم از مجاری و فواصل بین سلولی وبافت ها می گردد.
اولین تنفس عمیق سبب می شود نزدیك به دو لیتر هوا كه 5/1 لیتر بیش تر از هوای دم عادی است بنام هوای تكمیلی وارد ریتین گردد و در بازدم شدید و عمیق باز 5/3 لیتر هوا كه مجموعه ای از بازدم عادی و هوای اندوخته است بنام ظرفیت حیاتی از دهان خارج می شود و چون در بازدم بسیار عمیق هم شش ها نمی توانند كاملاً روی هم جمع شوند لذا حدود یك لیتر هوا به نام هوای همیشگی در ریه ها باقی می ماند، اینك باز برای تصفیه باقیمانده یك تنفس عمیق دیگر دستور داده می شود كه می توان حساب كرد پس از چند مرتبه ، هوای داخل ریه ها كاملاً نزدیك به هوای تازه خواهد بود. روزه نیز به همین نحو است كه روز اول مقداری از تمام اندوخته های اضافی كه بسیاری از آنها برای اعضا مسمومیت نسبی دارد از بدن خارج می شود و جای آنها را جذب شده های تازه می گیرد و به همین نحو چنانچه خواهیم گفت با تكرار روزه گویا منبع آبی را كه راكد بوده هر روز مقداری از آن را برداریم و آب پاكیزه بجای آن بریزیم تا اینكه به طور قطع یك ماه بگذرد پس از این مدت بدن غوطه ور در آبها و الكترولیت ها و عناصر تازه ای خواهد بود.
5- یك بحث جالب علمی در مورد روزه
بفرمائید سه لیوان مایع برای خوردن بیاورند . سه لیوان موجود آب آشامیدنی، آب هندوانه و شیرگاو است- به عبارتی مایعات جدا شده از جماد- نبات- حیوان.
ساختمان شیر( آب حیوان) نزدیكتر و سازگارتر ببدن است و در درجه دوم آب گیاه و آخر آب اشامیدنی.
آب قسمت اعظم هر سه را تشكیل می دهد و پس از خوردن باید آب زیادی بصورت ادرار و غیره دفع گردد اما:
آب سنگ ( آب آشامیدنی ) پس از چند روز( شاید 12 روز) خارج می شود آب گیاه بیشتر و باز آب حیوان زیادتر، بدین معنی كه آب شكاف سنگها جذب و وارد خون و سرانجام بین انساج و بافت ها قرار گرفته آب موجود و ذخیره 12 روز قبل را خارج می سازد.
ذرات رادیو اكتیو بغذائی افزودند و بكیفیت هضم و جذب ودفع آن با دنبال كردن ذرات وقوف حاصل كردند.
برای روشن شدن مطلب و اینكه مقصود ما از بحث چیست تحت عنوان مطالعات متابولیسمی شرحی داده می شود!
(Metabolism – Studies) ( مطالعات متابولیسمی):
آنچه می خوریم تصور می شود صرف سوختن و تهیه انرژی برای بدن می شود و دفع می گردد ولی تصوری نادرست بوده، اینگونه است كه بدن عنوان حوضی داشته كه غذا از طرفی وارد و از طرف دگرش خارج می شود، مثلاً مواد قندی از جانبی وارد شده و از جانب دگر بمصرف سوختن رسیده دفع می گردد و آنرا حوض متابولیسمی (Metabolic – Pool) نامیده اند. آنچه وارد می شود تازه است و باید تازه هم باشد و آنچه خارج می شود از مانده ها و كهنه هاست و باید هم فاسدها و مانده ها خارج شوند( چنانچه تطهیر ظرف جهانی نیز چنین است كه تازه ها و كودكان بیایند و مانده ها و فرتوتها بروند).
اكسیژنی كه امروز وارد بدن می شود 6 ماه بعد خارج شده و كلسیم امروز 180 روز بعد مصرف می گردد.
اگر ازت رادیو اكتیو در غذا باشد چند هفته بعد آنرا در ادرار می بینیم.
برای تعیین خط سیركربن معمولی، كربن دیگری كه وزن اتمی 14 دارد بكار می برند.
كربن گلوكز معمولی 12 است و اگر 14 باشد گلوكز رادیواكتیو است كه مدتها بصورت گاز كربنیك بعنوان یك كاتالیزر در بدن می ماند و سپس دفع می شود و همینطور برای اكسیژن با وزن اتمی 15 آنرا انتخاب می نمایند كه نصف عمرش 124 ثانیه است.
اكسیژنی كه در تانك و كپسول است 15 است و اگر با این اكسیژن گاز كربنیك در بدن درست شد بعلت آنكه با آهك جذب شده باید رادیو اكتیو باشد و به علت ماندن این عناصر در بدن است كه بدن را حوض متابولیسم می نامند و وارد شدن نوها به بدن و خروج كهنه ها و توقف فیمابین را - Dynamic State .
هم اكنون فكر كنید با این همه سرو صدا كه در خوردن یك ذره آب بوجود می آید آیا كافیست كه با چند روز روزه داری توقع داشت كه همه فاسدها و كهنه ها جای خود را به تازه ها بدهند یا باید با روزه های متوالی به چنین نتیجه و مقصودی رسید؟
6- ادامه مبحث گذشته در مورد شستشوي مواد مسموم بدن بوسيله روزه
مسلماني را در نظر آوريد كه يازده ماه تمام بدون وقفه نوها ببدنش وارد شده اند، ورود تازه ها از روي قاعده علمي و نظم بهداشتي نيست و برعكس خروج كهنه ها و فاسدها كه بوسيله ريه، كليه، كبد و پوست و... انجام مي گيرد بحساب و نظم است.
ريه ها سموم را بنظم خارج مي سازند و كليه ها زهرها را بحساب دفع مي كنند و كبد به ترتيب مخصوص آنها را دور مي نمايد، لاجرم انبارهاي ذخيره اي، درست و مرتب پر نشده اند و متابوليسم شايد بصورت سوخته و نيم سوخته درآيد و ايجاد بيماريهاي تغذيه اي از اين نيم سوخته ها باشد كه اگر بوسيله روزه گرفتن نظم و حسابي در كار ذخائر بدني بوجود نيايد سبب پيدايش پيش آمدهاي ناگواري گردد و حتي در پايه هاي منابع ذخيره اي شكافي بوجود آيد( اين خود دليلي نيز بر اثبات وجوب روزه داري است. )
براي صادرات بدن فرض كنيد چرخ دندانه داري است و براي وارداتش نيز بهمين نحو چرخ دندانه دار ديگري.
زماني بدن به اعتدال و خوشي است كه اين دو چرخ دندانه هائي داشته باشند كه خوب در يكديگر جاي گيرند و بچرخند اما دندانه هاي واردات چون حسابي و نظمي نداشته و خوردن و آشاميدنها منظم نيست ولي دندانه هاي چرخ صادراتي بحساب است و از روي غرائز تعبيه گرديده لذا بايد دندانه هاي چرخ وارداتي را با روزه داري تعمير و منظم و پاك و روغن كاري نمود و اين همه اعمال با يكي دو روز روزه متوالي انجام نخواهد پذيرفت.
اينكه مي گوئيم صادرات بدن مرتب و وارداتش ناميزان است راست مي گوئيم!
كليه و كبد و ريه و پوست و... كه ارگانهاي صادراتي اند همه بنظم اند، كليه حتي فراموش نمي كند كه آدمي در شب احتياج به خواب دارد نبايد براي ادرار كردن بيدار شود لذا به تناسب تاريكي و سنگيني خواب از ترشحات خود كاسته و كمتر ادرار بوجود مي آيد، پوست همينطور و ريه ها و كبد و...
اما واردات آنچنان نامنظم است كه گاه آدمي بجاي طيبات و غذاهاي پاكيزه و حلال بدست خود غبارها، دودها، الكلها، و ناشايست هاي ديگر را به حساب واردات كشور بدن بسويش سرازير مي نمايد و در نتيجه حوض متابوليكي كه طاق تحمل فشارها و صدمه ها را ندارد شكاف برداشته آدمي را بروز سياه و روزگار سياه مي نشاند.
به عنوان مثال:
مي دانيم در شهرها، بخصوص شهرهاي صنعتي كه هواي آلوده دارند و داراي مقداري گازهاي فلزات سنگين مانند سرب و جيوه و آهن مي باشد . اين كارها از راه ريه ها همراه هواي تنفسي وارد بدن مي شود و مثلاً سرب روي گلبولهاي قرمز خون انساج عصبي و استخواني ثابت شده ايجاد كم خوني وعصبانيت و لاغري و دردهاي استخواني مي كند و در صورتيكه با گرسنگي ملايم( روزه)، اسيدوز ترشي خون بالا رود اين مواد سمي گفته شده از محل هاي خود خارج شده وارد جريان خون گرديده از كليه ها دفع مي شوند يعني در حقيقت پيوسته حوض متابوليكي گفته شده بدفع سموم اشتغال دارد.
بدن مانند منبع ذخيره شده اي است از آنچه بنام خوردنيها و آشاميدنيها بآن وارد مي شود و چون بسياري از اعضاء براي دفع سموم در تلاش مداوم هستند لازم است به بدن فرصتي بمنظور خوب عملي ساختن دفع سموم داده شود كه جز با روزه داري و منظم ساختن كيفيت و كميت مواد وارداتي ببدن صورت تحقق نخواهد پذيرفت!
سئوال: عوض شدن مايع و مواد بين بافتي و پاك شدن بدن از سموم در ماه رمضان اين معني را مي دهد كه خالق ما با اين دستور مخلوق خود را ساليانه بطور مستمري يك ماه ميهماني كرده بقيه سال آنها را بخودشان وا مي گذارد!
جواب: اعمال بدن بوسيله دو دستگاه تنظيم كننده بسيار مهم اداره مي شوند. 1) دستگاه عصبي2) دستگاه هورموني يا غدد مترشحه داخلي .
دستگاه عصبي آن دسته از فعاليت هاي بدني را كه بسرعت تغيير مي يابند اداره مي كنند مانند حركات ارادي- انقباض عضلاني و بسياري از اعمال مترشحي غدد- دستگاه هورموني با اعمال گوناگون سوخت وساز بدن پيوستگي داشته اعمال نظم دهنده سرعت واكنشهاي شيميائي سلولها- ترتيب عبور مواد از جدار ياخته ها و ساير پديده هاي متابوليكي سلولي مانند رشد و ترشح و.. را بعهده دارند، آنچه اهميت دارد اثرات هورموني است كه بعضي در زمان كوتاهي حدود ثانيه اتفاق مي افتد ولي بيشتر آنها پس ازچند روز آغاز شده هفته ها، ماهها و حتي سالها دوام مي يابند. لذا چگونگي عمل دو دستگاه كنترل كننده عصبي و هورموني اختلاف زيادي با هم دارند( غده فوق كليوي- قسمت مغزي آن- و هيپوفيز خلفي با تحريكات عصبي ترشح خود را آغاز مي كنند و بطور كلي اصلاح هر كدام براي اصلاح ديگري نافع است).
با توجه به اثرهاي ماهيانه و ساليانه هورمونها كه حتي دوام اثرشان سالهاي متمادي نيز در بسياري موارد باقيست اين نكته را روشن مي سازد كه:
با شركت ساليانه- يك ماه- در ضيافتي كه بنام پروردگار برقرار است مي توان بقيه سال را ببركت ميزبان معظمش در نعمت تعادل ترشحي و در نتيجه در نعمت سلامتي بسر برد. بدين ترتيب كه هرموني از هيپوفيزمقدار ترشح ادرار را متعادل مي سازد.
(ه) باثبات رسيده كه بين لوزالمعده و فوق كليوي ارتباط بسيار نزديكي برقرار است.
(و) محقق داشته اند بتدريج با بالارفتن سن ترشحات هورموني لوزالمعده كاهش مي يابد ولي غدد فوق كليوي هورموني توليد مي كند كه مرور زمان در آن بي تاثير است.
(ز) اخيراً ولاديميرنيكي تين استاد بيوشيمي با سالها آزمايش و تجربه و تحقيق بر روي موشهاي صحرائي باثبات رساند بوسيله گرسنه- نگهداشتن موشها با متد مخصوص ميتوان عمر متوسط 5/2 ساله آنها را به چهار سال و نيم رساند، پرفسور نامبرده معتقد است كه اگر غدد فوق كليوي مدتي گرسنگي بكشند ناچار مي شوند هورمونهاي اضافي را كه موجب عدم تعادل شده اند بخورند از اينرو:
اگر در طول سال پيش آمدهاي ناگواري اعم از سوء تغذيه يا غير از آن تعادل ترشحات غددي را بهم زده باشند روزه مي تواند تعادل مجددي بين آنها براي مدتها برقرار سازد.
و لذا آوردن اين جمله معروف- يك روزه ميهمان و صد ساله دعاگو- بجاست كه: روزه دار يك ماه ميهمان است و يازده ماه دعاگو.
