قال الله تعالى: ان اول بیت وضع للناس للذى ببكة مباركا و هدى للعالمین. (1)
براستى نخستین خانهاى كه براى عبادت مردم خلق شده آن است كه در مكه واقع شده و مایه بركت و هدایت جهانیان است.
انسان در باطلاق روزمرگىها غرق مىشود؛ نیازهاى كاذب و صادق، گرفتارىهاى ادارى و شغلى و اخبار و اطلاعات محدود محلى و منطقهاى، انسان را از آرمانهاى بلند و وظایف الهى و اساسى بازمىدارد. او را از هویت اصیل و وطن راستین غافل مىسازد، و حج هجرتى است مقدس از وابستگىها و عادتها به سوى خدا و به سوى فطرت الهى خویش.
«حج» حضور در مجمع عمومى سالانه مسلمین است و دیدارى الهى همراه با همه آنها كه به یك دین معتقدند و به یك آرمان مىاندیشند و خداى یگانه را مىپرستند.
حضور در میقات و لبیك و طواف، نماز و سعى تقصیر همراه با وقوف در عرفات مشعر و منى، قربانى و سر تراشیدن هزاران راز و رمز نهفته دارد كه بیان آن در ضمن چهل حدیث كوتاه میسر نیست. اما یادآورى گوشهاى از اسرار این عبادت سیاسى، الهى، مىتواند راهگشاى پژوهشى بیشتر و مایه شور و شوقى افروختهتر گردد.
اندیشههاى خرد و آرمانهاى كوچك در اجتماع بزرگ و سراسرى مسلمین رنگ مىبازد و بینش و خواستههاى عمومى و بزرگ سراسرى جاى آن را مىگیرد.
حاجى با شركت در اردوى ابراهیمى حجبا تاریخ پیامبران پیوند مىخورد و هویت تاریخى خویش را باز مىیابد. فریاد مقدس لبیك اللهم لبیك عهد دیرین و میثاق فطرت را یادآورى مىشود و انسان با پوشیدن جامههاى سپید احرام از لمتخودخواهىها، خودنمائىها و لذتگرایىها و عادات و رفتار زیانبار مىگریزد و ستایش و نعمت و قدرت را ویژه خدا مىبیند.
آداب حرم، اخلاق شایسته حیم قدس ربوبى را مىآموزد. در مانور بزرگ حج، وحدت، عبادت و سیاست، ایمان و اتحاد و آزادى و مبارزه با كفر و شرك و شیطان یكجا جلوه مىكند.
انسان با طواف در كوى دوستبا فرشتگان آسمان هماهنگ مىشود. و در مقام ابراهیم مىایستد و نماز مىگزارد.
و با سعى بین صفا و مروه، موهاى زاید از سر مىزداید و با طوافى دیگر بنام نساء دوباره پروانهوار گرد خانه یار مىچرخد و در نزد جایگاه خلیل الله علیه السلام نماز مىخواند.
با استلام حجر الاسود و بوسیدن آن عهد الست را با مقام ربوبى تجدید مىكند و با نوشیدن آب خوشگوار، زمزم زمزمه زندگى را دوباره در اعماق روحش مىشنود.
وقوفها و حركت ها به فرمان خدا و با یاد خدا راه و رسم زندگى ابراهیمى را به انسان مىآموزد و انسان با انجام قربانى حنجره آزمندىها و زفتى را مىبُرد و با تراشیدن سر، آماده حضور دوباره در مسجدالحرام و خانه دوست مىشود و با رمى جمرات با شیطانهاى بزرگ و میانه و كوچك درگیر مىگردد و از هرچه شیطان و شرك است اعلام برائت مىكند.
آنچه در اینجا گردآمده چهل حدیثبرگزیده در باره این فریضه بزرگ - حج - است كه آداب و اهداف حج، قداست و امنیت اماكن مقدسه حج و نقش سازنده آن را در زندگى مسلمین مطرح مىسازد. پیشوایان معصوم علیهم السلام در این احادیث كوتاه روزنههایى به دنیاى زیباى حج گشودهاند كه براى زائران بیت الله الحرام و دیگر مشتاقان دیار یار، مطالعه آن آموزنده و چشمنواز است.
حجكم مقبول و سعیكم مشكور
1- اهمیتحج
قال على علیه السلام:
الله الله فى بیت ربكم لا تخلوه ما بقیتم فانه ان ترك لم تناظروا.
على(ع) فرمود: خدا را! درباره خانه پروردگارتان در نظر داشته باشید تا هستید، آن را خالى نگذارید. زیرا اگر حج متروك شود نظر رحمتخدا از شما قطع خواهد شد. (بحارالانوار ج 1696)
2- حج و توجه به سوى خدا
عن ابى جعفر الباقر علیه السلام فى قول الله تبارك و تعالى:
«ففروا الى الله انى لكم منه نذیر مبین» (2)
قال: حجوا الى الله.
امام باقر(ع) درباره آیه شریفه «ففروا الى الله انى لكم منه نذیر مبین» فرموده است: منظور از فرار به سوى خدا آن است كه آهنگ حج كنید. (معانى الاخبار ص 222 )
3- لبیك و قربانى
عن على علیه السلام قال:
نزل جبرئیل عى النبى صلى الله علیه و آله و سلم فقال: یا محمد مر اصحابك بالحج و الثلج، فالحج رفع الاصوات بالتلبیة و الثلج نحر البدن.
امام على علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر فرود آمد و گفت: اى محمد یارانت را به عج و ثج فرمان ده. عج یعنى فریاد و لبیك برآوردن و ثج یعنى قربانى كردن شتران. (معانى الاخبار ص 224)
4- حج اكبر و اصغر
عن معاویة بن عمار، قال:
سئلت ابا عبدالله علیه السلام عن یوم الحج الاكبر فقال: هو یوم النحر و الاصغر العمرة.
معاویة بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم روز حج اكبر چه روزى است؟ حضرت فرمود: روز حج اكبر روز عید قربان است و حج اصغر عمره است. (معانى الاخبار ص 295 )
5- آثار حج
عن الرضا علیه السلام قال:
ما رایتشیئا اسرع غنا و لا انفى للفقر من ادمان الحج
از امام رضا علیه السلام نقل شده كه فرمود: هیچ چیزى را بیشتر از حج مداوم، در بىنیازى و فقر زدائى مؤثر ندیدم. (بحار الانوار، ج 74، ص 318 )
6- مرگ در راه حج
عن ابى عبدالله علیه السلام قال:
من مات فى طریق مكة ذاهبا اوجائیا امن من الفزغ الاكبر یوم القیامة.
امام صادق علیه السلام فرمود: هركس در راه رفت و برگشت مكه بمیرد از اندوه بزرگ روز قیامت ایمن خواهد بود.
(ملاذ الاخیار ج 2237)
7- حرمت مهمانان خدا
عن ابى عبدالله علیه السلام قال:
الحاج و المعتمر وفدالله ان سالوه اعطاهم و ان دعؤه اجابهم و ان شفعوا شفعهم و ان سكتوا ابتداهم و یعوضون بالدرهم الف الف درهم .
امام صادق علیه السلام فرمود: حاجى و عمرهگزار مهمان خدایند. اگر چیزى بخواهند به ایشان دهد. اگر او را بخوانند، پاسخ مىگوید. اگر شفاعت كنند. شفاعت ایشان را مىپذیرد، اگر سكوت كنند، با آنان آغاز سخن مىكند و در برابر هر درهمى كه خرج كردهاند، یك میلیون درهم به آنان مىپردازد. (ملاذ الاخبار ج 2267)
8- آمادگى براى احرام
عن حماد بن عیسى قال:
سئلت ابا عبدالله علیه السلام عن التهیؤء اللاحرام، فقال تقلیم الاظفار و اخذ الشارب و حلق العانة.
حماد بن عیسى گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم. براى احرام چگونه باید آماده شد؟
فرمود: با گرفتن ناخنها، كوتاه كردن شارب و تراشیدن موى بالاى شرمگاه. (ملاذ الاخیار، ج 3087)
9- نظر به كعبه
عن الباقر علیه السلام من نظر الى الكعبة لم یزل یكتب له حسنة و یمحى عنه سیئة حتى یصرف بصره عنها.
امام باقر -علیه السلام- فرمود: هر كس به كعبه نگاه كند. تا وقتى به آن مىنگرد مدام كار نیك برایش نوشته مىشود و گناهش پاك مىشود تا وقتى دیده از آن برگرداند. (بحار الانوار ج 6596)
10- نیتحج
عن ابى عبدالله -علیه السلام- قال:
الحجحجان، حج لله و حج للناس، فمن حج لله كان ثوابه على الله و الجنه و من حج للناس كان ثوابه على الناس یوم القیامة.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
حج دوگونه است: حجى براى خدا و حجى براى خلق، هر كس براى خدا حج گزارد، پاداشش آنست كه خدا كه وى را به بهشت درآورد و هر كس براى مردم حج گزارد، پاداش وى روز قیامتبرعهده مردم خواهد بود. (بحار الانوار ج 96 24 )
11- روزه ایام تشریق در منى
سئل الصادق علیه السلام لم كره الصیام فى ایام التشریق؟ فقال:
لان القوم زوار الله و هم فى ضیافته و لا ینبغى للضیف ان یصوم عند من زاره و اضافه.
از امام صادق -علیه السلام- سئوال شد:
چرا روزه ایام تشریق «11 - 12 - 13 ذى حجة» نامطلوب است. حضرت فرمود: زیرا مردم، زائران خدا و مهمان وى هستند. و شایسته نیست كه مهمان در نزد میزبان و كسى كه به دیدارش رفته روزه بگیرد. (بحار الانوار ج 96 34 )
12- حج یا جهاد
عن الصادق -علیه السلام- انه قال:
ما سبیل من سبیل الله افضل من الحج الا رجل یخرج بسیفه فیجاهد فى سبیل الله حتى یستشهد.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
هیچ راهى از راههاى خدا برتر از حج نیست مگر اینكه مردى شمشیر بردارد و در راه خدا جهاد كند تا شهید گردد.
(بحار الانوار ج 96 49 )
13- ثواب طواف
عن النبى صلى الله علیه و اله و سلم انه قال:
من طاف بهذا البیت اسبوعا و احسن صلاة ركعتیه غفرله.
پیامبر اكرم -صلى الله علیه و آله- فرمود:
هركس هفتبار به دور این خانه طواف كند و دو ركعت نماز طواف را بخوبى انجام دهد. گناهش آمرزیده شود.
(بحارالانوار ج 96 49 )
14- حج و تجدید میثاق
قال ابو جعفر علیه السلام والحجر كالمیثاق و استلامه كالبیعة و كان اذا استلمه قال:
اللهم امانتى ادیتها و میثاقى تعاهدته لیشهدلى عندك بالبلاغ.
امام باقر -علیه السلام- فرمود:
حجرالاسود مثل یك پیمان است و دست كشیدن بر آن چون بیعت [با خدا] است وقتى حضرت دستبر حجرالاسود مىكشید مىفرمود: خدایا! امانتم را ادا كردم. میثاق خود را تجدید كردم، تو گواه باش كه من وظیفهام را بپایان رساند.
(بحار الانوار ج96 48 )
15- اهمیتحج
عن ابى عبدالله -علیه السلام- قال:
لایزال الدین قائما ما قامت الكعبة.
اما صادق -علیه السلام- فرمود:
تا كعبه برپاست، دین برپاست. (بحار الانوار ج 96 57 )
16- فلسفه نام كعبه
عن ابى جعفر -علیه السلام- قال:
قلت له: لم سمى البیت العتیق؟ قال: لانه حر عتیق من الناس و لم یملكه، احد.
از امام باقر -علیه السلام- سؤال شد، چرا كعبه را بیت العتیق نامیدهاند؟
فرمود: زیرا این خانه آزاد است و رها شده و در ملكیت هیچ كس درنیامده است. (بحارالانوار ج 96 59 )
17- مثلث مقدس
عن ابى عبدالله -علیه السلام- قال:
ان الله عزوجل حرمات ثلاث لیس مثلهن شىء كتابه و هو حكمه و نوره
و بیته الذى جعله قبلة للناس لایقبل من احد توجها الى غیره و عترة نبیكم.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
خداى عزوجل سه ناموس محترم و مقدس دارد كه هیچ چیز به حرمت آن نرسد.
كتابش كه فرمان او و نور اوست وخانهاش كه آنرا قبله مردم قرار داده و توجه به جایى غیر آن از هیچكس پذیرفته نیست وعترت پیامبر شما. (بحار الانوار ج96 60 )
18- نذر كعبه
عن على -علیه السلام- قال:
لو كان لى وادیان یسیلان ذهبا و فضة ما اهدیت الى الكعبة شیئا لانه یصیر الى الحجبة دون المساكین.
امام على -علیه السلام- فرمود:
اگر دو رودخانه مواج از طلا و نقره داشته باشم هیچ چیز به كعبه اهدا نخواهم كرد، زیرا به پردهداران «ناشایست» مىرسد نه به مساكین و مستمندان. (بحارالانوار ج 96 67 )
19- امنیتحرم
عن عبدالله بن سنان، عن ابى عبدالله -علیه السلام- قال قلت:
ارایت قوله «و من دخله كان امنا» (3) البیت عنى اوالحرم؟ قال:
من دخل الحرم من الناس مستجیرا به فهو امن و من دخل البیت من المؤمنین مستجیرا به فهو امن من سخط الله و من دخل الحرم من الوحش و السباع و الطیر فهو امن من ان یهاج او یؤذى حتى یخرج من الحرم.
عبدالله بن سنان گوید به امام صادق -علیه السلام- گفتم:
بفرمایید منظور از آیه «و من دخله كان امنا» چیست؟ كعبه مورد نظر استیا حرم؟ فرمود: هر كس از مردم به حرم پناه آورد در امان است. هركس از مؤمنین بر حرم پناه آورد از خشم خدا در امان است و هر حیوان وحشى و درنده و پرندهاى كه داخل حرم شود. در امان است از ارعاب و اذیت تا از آن بیرون رود. (بحار الانوار ج 96 74 )
20- چهار شهر برگزیده
قال رسول الله صلى الله علیه و آله ان الله اختار من البلدان اربعة فقال عزوجل: و التین والزیتون و طور سینین و هذا البلد الامین. و التین المدینة و الزیتون بیت المقدس و طور سینین الكوفة و هذا البلد الامین مكة.
رسول خدا -صلى الله علیه و آله- فرمود:
خداوند از شهرهاى چهار شهر برگزیده است و فرموده: والتین و الزیتون و طور سینین و هذا البلد الامین. منظور از تین مدینه و منظور از زیتون بیت المقدس است و مقصود از طور سینین كوفه و مقصود از این شهر امن، مكه معظمه است.
(بحار الانوار ج 96 77 )
21- حج از مال حرام
قال ابو جعفر علیه السلام لایقبل الله عزوجل حجا و لاعمرة من مال حرام
امام باقر -علیه السلام- فرمود: خداوند عزوجل، حج و عمره از مال حرام را قبول نمىكند. (بحارالانوار ج 96 120 )
22- آداب حج
عن ابى جعفر قال:
ما یعبؤ بمن یؤم هذا البیت اذا لمیكن فیه ثلاث خصال:
ورع یحجزه عن معاصى الله و حلم یملك به غضبه و حسن الصحابة لمن صحبه.
امام باقر -علیه السلام- فرمود:
كسى كه قصد این خانه مىكند اگر سه خصلت نداشته باشد، مورد اعتنا قرار نخواهد گرفت:
1- ورعى كه او را از گناهان بازدارد.
2- بردبارى كه جلو خشمش را بگیرد.
3- حسن معاشرت با همراهان.
(خصال ج 1 97 و بحار الانوار ج 96 121 )
23- معافیتبانوان در مناسك حج
عن ابى جعفر علیه السلام قال:
لیس على النساء اجهار التلبیة و لاالهرولة بین الصفا و المروة ولااستلام الحجر الاسود و لادخول الكعبة و لاالحلق انما یقصرون من شعورهن...
امام باقر -علیه السلام- فرمود:
براى زنان در حج این امور لازم نیست:
1- بلند گفتن لبیك
2- هَروَله بین صفا و مروه [كه نوعى دویدن است)
3- دست كشیدن بر حجرالاسود
4- ورود به كعبه 5
5- سرتراشیدن، تنها باید قدرى از موى خود را كوتاه كنند.
(بحارالانوار ج 96 189 )
24- توزیع و رحمت در اطراف كعبه
عن ابى عبدالله -علیه السلام- قال:
لله تبارك و تعالى حول الكعبة عشرون و مائة رحمة منها ستون للطائفین و اربعون للمصلین و عشرون للناظرین.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
خداوند تبارك و تعالى در پیرامون كعبه صد و بیست بخش رحمت دارد؛ شصت قسمت آن براى طواف كنندگان، چهل قسمت براى نمازگزاران، و بیست قسمت براى ناظران كعبه است. (بحارالانوار ج 96 202 )
25- حجر اسماعیل
قال ابوعبدالله علیه السلام ان اسماعیل دفن امه فى الحجر و جعل له حائطا لئلا یوطا قبرها.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
اسماعیل -علیه السلام- مادرش را در حجر دفن كرد و براى آن دیوارى قرار داد تا قبرش زیر گامها قرار نگیرد.
(بحار الانوار ج 96 204 )
26- 360 طواف
عن ابى عبدالله -علیه السلام- قال:
یستحب ان تطوف ثلاث مائة و ستین اسبوعا عدد ایام السنة فان لم تستطع فما قدرت علیه من الطواف.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
مستحب است كه 360 طواف به تعداد روزهاى ایام سال به جاى آورى، اگر نتوانستى هر قدر كه ممكن شد طواف كن.
(بحار الانوار ج 96 204 )
27- دست كشیدن بر ركن حجرالاسود
قال رسول الله صلى الله علیه و آله طوفوا بالبیت واستلموا الركن فانه یمین الله ارضه یصافح بها خلقه.
پیامبر خدا -صلى الله علیه و آله- فرمود:
دور خانه خدا طواف كنید، ركن «حجر الاسود» را دست بسائید، زیرا به منزله دست است خدا در زمین است كه با بندگانش دست مىدهد. (بحار الانوار ج96 202 )
28- نماز در مسجد الحرام
عن الباقر -علیه السلام- قال:
صلاة فى المسجد الحرام افضل من مائة الف صلاة فى غیره من المساجد.
امام باقر -علیه السلام- فرمود:
یك نماز در مسجد الحرام از صد هزار نماز در مساجد دیگر برتر است. (بحار الانوار ج96 241 )
29- آب زمزم
قال رسول الله صلى الله علیه و آله ماء زمزم شفاء لما شرب له
پیامبر اكرم -صلى الله علیه و آله- فرمود:
آب زمزم به هر قصدى بنوشد براى آن شفاست. (بحار الانوار ج96 245 )
30- دعا در عرفات
عن الرضا -علیه السلام- قال: كان ابو جعفر یقول:
ما من بر و لا فاجر یقف بجبال عرفات فیدعو الله الا استجاب الله له.
اما البر ففى حوائج الدنیا و الاخرة و اما الفاجر ففى امر الدنیا.
امام رضا-علیه السلام- فرمود:
هیچ نیكوكا و بدكارى در كوههاى عرفات دعا نمىكند مگر اینكه خدا دعایش را مىپذیرد. دعاى نیكوكاران را در حوائج دنیا و آخرت و دعاى بدكاران را در كار دنیا مىپذیرد. (بحار الانوار ج96 251 )
31- اهمیت عرفات
عن النبى -صلى الله علیه و آله- قال:
اعظم اهل عرفات جرما من انصرف و هو یظن انه لن یغفرله.
پیامبر اكرم -صلى الله علیه و آله- فرمود:
گناه كسى از همه بزرگتر است كه از عرفات برگردد و خیال كند آمرزیده نخواهد شد. (بحار الانوار ج 96 248 )
32- ثواب رمى شیطان
عن ابى عبدلله -علیه السلام- فى رمى الجمار قال:
له بكل حصاة یرمى بها تحط عنه كبیرة موبقة.
امام صادق -علیه السلام- درباره رمى جمرات فرمود:
با هر سنگریزهاى كه حاجى مىزند یك گناه كبیره هلاكتبار از وى فرو مىریزد. (بحار الانوار ج 96 273 )
33- فلسفه رمى
عن على بن جعفر عن اخیه موسى -علیه السلام- قال:
سئلته عن رمى الجمار لم جعل قال:
لان ابلیس اللعین كان یتراءى لابراهیم -علیه السلام- فى موضع الجمار. فرجمه ابراهیم -علیه السلام- فجرت السنة بذلك.
على بن جعفر مىگوید: از امام كاظم -علیه السلام- پرسیدم: چرا رمى جمرات واجب شده است؟
فرمود: چون ابلیس لعین در جایگاه این سنگها براى ابراهیم -علیه السلام- ظاهر شد و آن حضرت او را سنگسار كرد، این كار در حج سنت شد. (بحار الانوار ج 96 273 )
34- قربانى حج
قال على بن الحسین -علیه السلام- فى حدیث له:
اذا ذبح الحاج كان فداه من النار.
امام سجاد -علیه السلام- در ضمن یك حدیث فرمود:
وقتى حاجى قربانى را ذبح كند در برابر آتش جهنم فدیه او خواهد بود. (بحار الانوار ج 96 288 )
35- دفن مو در منى
عن جعفر عن ابیه -علیه السلام- قال:
ان الحسن و الحسین كانا یامران بدفن شعورهما بمنى.
امام باقر -علیه السلام- از پدرش نقل كرده است كه حضرت فرمود:
امام حسن و امام حسین علیهم السلام دستور مىدادند موهایشان در منى دفن گردد. (بحار الانوار ج 96 302 )
36- زیارت پیامبر صلى الله علیه و آله
عن النبى -صلى الله علیه و آله- انه قال:
من راى [زار] قبرى حلت له شفاعتى و من زارنى میتا فكانما زارنى حیا.
پیامبر اكرم -صلى الله علیه و آله- فرمود:
هر كس قبر مرا زیارت كند شفاعت من براى او روا گردد. و هر كس پس از مرگ به زیارت من بیاید گویا در زندگى مرا دیدار كرده است. (بحار الانوار ج 96 334 )
37- وداع كعبه
عن ابراهیم بن محمود قال:
رایت الرضا -علیه السلام- ودع البیت فلما اراد ان یخرج من باب المسجد خر ساجدا ثم قام فاستقبل الكعبة و قال:
اللهم انى انقلب على ان لا اله الا الله.
ابراهیم بن محمود گوید:
امام رضا -علیه السلام- را در حال وداع كعبه دیدم. وقتى مىخواست از در مسجد بیرون رود. به سجده افتاد سپس برخاست و رو به كعبه كرد و گفت: خدایا! من با عقیده توحید «لا اله الا الله» بازمىگردم. (بحار الانوار ج 96 370)
38- حج و رهبرى
عن ابى جعفر -علیه السلام- قال:
انما امر الناس ان یاتوا هذه الاحجار فیطوفو بها ثم یاتونا فیخبرونا بولایتهم و یعرضوا علینا نصرهم.
امام باقر -علیه السلام- فرمود:
مردم مامور شدهاند بیایند دور این سنگها طواف كنند سپس نزد ما بیایند و اعلام وابستگى و حمایت و یارى نمایند.
(بحار الانوار ج 96 374 )
39- استقبال و مصافحه حاجیان
عن ابى عبدالله علیه السلام من لقى حاجا فصافحه كان كمن استلم الحجر.
امام صادق -علیه السلام- فرمود:
هر كس با حاجى دیدار كند و با او مصافحه نماید گویا بر حجرالاسود دست كشیده است. (بحار الانوار ج 96 384 )
40- ولیمه حج
قال رسول الله صلى الله علیه و آله:
لا ولیمة الا فى خمس فى عرس او خرس او عذار او وكار او ركاز فاما العرس فالتزویج، و الخرس النفاس بالولد و العذار الختان و الوكار الرجل یشترى الدار و الركاز الذى یقدم من مكة.
رسول خدا -صلى الله علیه و آله- فرمود:
ولیمهاى نیست مگر در پنج مورد:
1- در عروسى 2- در تولد كودك 3- در ختنه سوران 4- در خرید منزل 5- در بازگشت از سفر مكه (بحار الانوار ج 96 384 )
پىنوشتها:
1- آل عمران 97
2- سورة الذاریات آیه 51
3- سورة آل عمران آیة 97
كتاب: چهل حدیث
تهیه و تنظیم: محمود مهدىپور
