پدیدآورنده:محمد مهدی فیروز مهر
بیشک شناختن و شناساندن محبوبترین سرزمین نزد خداوند؛ یعنی مکه و حرم، و برداشتن موانع آگاهی (جهل) از سر راه شناخت؛ چه برای خود و چه برای دیگران، از فضیلت و ارزشی ویژه برخوردار است و برای آگاهی از زوایای مختلف این مکان مقدّس، بیانات گویا و پر محتوای قرآن و و حضرات معصومین علیهمالسلام بهترین راه است.
اکنون در این نوشته ـ که ادامه مباحث مربوط به کعبه و مسجدالحرام است و در دو شماره پیشینِ فصلنامه «میقات حج» آوردیم ـ سعی شده است با استمداد از آیات قرآن، این سرزمین نورانی، از زوایای مختلف و به سبک و شیوهای خاص معرفی شود و تمام آنچه که در قرآن راجع به مکه مطرح گردیده، تحت عناوین خاص و عبارات کوتاه و با ذکر موارد نیاز از آیات، ارائه شود:
آداب ورود به مکه
شایسته بودن آراستگی و بر طرف ساختن آلودگیها از بدن، جهت ورود به مکه:
طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ...(بقره : 125)
ازامام صادق علیهالسلام نقل شده است که فرمود: خدای ـ عزّوجلّ ـ در کتابش می فرماید:
طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفِینَ... ؛ برای بنده (خدا) شایسته است داخل مکه نشود جز در حالی که پاک باشد و عرق و آنچه مایه اذیت و آزار دیگران میشود را شسته و تطهیرکرده باشد.(الحج و العمره فی الکتاب و السنه، ص57).
امنیت مکه
سرزمین مکه حرم امن الهی:
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً... .(ابراهیم : 35)
إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها... .(نمل : 91)
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْأَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْلَهُمْ حَرَماًآمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِینِ .(تین : 3)
مکه شهری امن حتی پیش از ظهور اسلام:
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْأَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
امنیت همه جانبه و فراوانیِ رزق و روزی در مکه نشانه عنایت و توجه خاص خداوند به آن سرزمین:
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنّا... .(قصص : 57)
مکه مکانی امن برای مردم جزیرة العرب:
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْأَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً... .(قصص : 57)
برقراری امنیت کامل در مکه، به رغم وجود ناامنی و آدم ربایی در اطراف آن، در عصر جاهلیت:
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْأَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
پای بندی مردم جزیرةالعرب (حتی مجرمان و آدم ربایانشان) به حفظ حرمت و امنیت شهر مکه:
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْأَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
شهر مکه مکانی امن حتی برای کافران ساکن آن:
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
از اینکه «آمِناً» به طور مطلق آمده و ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ... مقیّد شده است، بیانگراین است که امنیت در مکه اختصاص به مؤمن ندارد.
مکه، شهر همیشه امن:
وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِینِ .(تین : 3)
وصف «اْلأَمِینِ» برای «الْبَلَدِ» (مکه) که به معنای «ذوالامن» یا «مأمون فیه» است علاوه بر اصل امنیت، بیانگر استمرار و دوام آن هم میباشد.
امنیت مکه، نعمت الهی و شایسته شکر و سپاسگزاری:
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُوءْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللّهِ یَکْفُرُونَ .(عنکبوت : 67)
نیز نک : ستمگری در مکه.
آثار امنیت مکه
وجود امنیت در مکه عامل تبدیل شدن آن به مرکز اقتصاد و تجارت در جزیرةالعرب:
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنّا... .(قصص : 57)
ابراهیم علیهالسلام و امنیت مکه
تبدیل زمینهای اطراف کعبه به شهری دارای امنیت درخواست ابراهیم علیهالسلام از درگاه خداوند:
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
ظاهر آن است که مشارالیه «هذا» زمینهای اطراف کعبه باشد.
دعای ابراهیم علیهالسلام برای امنیت مکه خاطرهای شایسته به یاد داشتن:
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً... .(ابراهیم : 37)
«وَ إِذْ قالَ» در اصل «و اذکر اذ قال» است؛ یعنی یاد کن هنگامی را که ابراهیم علیهالسلام گفت... .
اجابت دعای ابراهیم در باره شهر شدن مکه و امنیت و رفاه مؤمنان آن از سوی خداوند:
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً... .(بقره : 126)
امنیت و فراوانی نعمت در مکه اموری کارساز در تحقق اهداف ابراهیم علیهالسلام :
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ... .(بقره : 126)
مطرح شدن امامت ابراهیم علیهالسلام و مسؤولیت او برای تطهیر کعبه و آمادهسازی آن برای پرستش خدا و سپس نقل دعای آن حضرت مبنی بر امنیت شهر مکه و رونق اقتصادی آن، بیانگر برداشت بالا است.
دعای ابراهیم علیهالسلام برای امنیت شهر مکه:
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً... .(ابراهیم : 35)
تفاوت در خواست ابراهیم علیهالسلام در این آیه با در خواست حضرت در آیه 126 بقره در این است که از ظاهر «هَذَا الْبَلَدَ» استفاده می شود که این در خواست بعد از آن بود که مکه به صورت یک شهر در آمده بود، اما ظاهر «هذا بَلَداً» این است که این درخواست هنگامی بود که مکه هنوز شهر نشده بود.
درخواست ابراهیم علیهالسلام از خداوند مبنی برتأمین امنیت مکه با وضع قوانین:
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً... .(ابراهیم : 35)
برداشت بالا مبتنی بر این است که مقصود از «اِجْعَلْ» جعل تشریعی باشد؛ چنانکه احکام متعددی در باره امنیت مکه در فقه مطرح شده است.
راز امنیت مکه
دعای ابراهیم علیهالسلام برای امنیت مکه و اجابت آن از سوی خداوند، علت امنیت آن:
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً... .(ابراهیم : 35)
خواست و تشریع خداوند تضمین کننده امنیت مکه:
إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها... .(نمل : 91)
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْأَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً... .(عنکبوت : 67)
قریش و امنیت مکه
سلب امنیت از پیا مبر صلیاللهعلیهوآله در شهر مکه توسط قرشیان:
وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ... .انفال : 30)
توطئههای کافران مکه (حبس، قتل یا تبعید) برضدّ پیامبر صلیاللهعلیهوآله و نجات یافتن حضرت از آنها، امری شایسته و بایسته به یاد داشتن:
وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُاللّهُ وَ اللّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ .انفال : 30)
امنیت نداشتن مؤمنان ساکن در مکه از جانب کفار قریش تا قبل از هجرت از مکه به مدینه:
وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی اْلأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ... .انفال : 26)
بنیان گذاران مکه
ابراهیم و خانواده او (همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل) بنیانگذاران شهر مکه:
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ... رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ... .(ابراهیم : 35 و 37)
سوگند خداوند به شهر مکه و بنیانگذاران آن:
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ .(بلد : 3 ـ 1)
برخی از مفسران گفتهاند: مقصود از «وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ»، حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام است؛ یعنی چون خداوند به مکه سوگند یاد کرده، به دنبالش به بانیان آن هم سوگند خورده است. (مجمع البیان؛ روح المعانی، ذیل آیه)
رفاه اقتصادی در مکه
دعای ابراهیم علیهالسلام برای بهرمندی ساکنان مؤمن مکه از رفاه و محصولات اقتصادی واجابت آن برای مؤمن و کافر از سوی خداوند:
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً... .(بقره : 126)
سرازیر شدن محصولات اقتصادی به سوی مکه، به رغم لم یزرع بودن آن، شایسته تأمل و تفکّر:
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ... .(ابراهیم : 37)
وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ .(قصص : 57)
سابقه تاریخی مکه
سفر ابراهیم علیهالسلام به همراه همسرش (هاجر) و فرزندش (اسماعیل) به سرزمین مکه:
وَ إِذْ قالَ... رَبَّنا إِنِّیأَسْکَنْتُ مِنْذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِیزَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ... .(ابراهیم : 37)
مکه سرزمین بی آب علف و فاقد هرگونه عمران و آبادانی و سکنه در اولین روزهای سفر ابراهیم و خانوادهاش به آن:
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ... .(ابراهیم : 37)
دعای ابرا هیم علیهالسلام برای عمران و آبادانی و امنیت شهر مکه:
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ... .(بقره : 126)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... رَبَّنا... فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ... .(ابراهیم : 35 و 37)
اسکان یافتن شماری از خانواده ابراهیم علیهالسلام در مکه، در کنار خانه خدا به هدف ایجاد مرکز اقامه نماز و ایجاد شهر آباد:
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ... .(ابراهیم : 37)
تبدیل شدن مکه به یک مرکز مهم دینی و تجاری برای جزیرةالعرب:
... لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(شوری : 7)
حمله لشکر ابرهه به مکه، به هدف تخریب کعبه و شکست آنان به طرز اعجازآمیز از مقاطع مهم تاریخیِ این شهر و شایسته یادآوری و عبرت آموز:
أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ * أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ * تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ * فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ .(فیل : 5 ـ 1)
مکه مرکز تأسیس نخستین و با سابقهترین معبد توحیدی (کعبه) در روی زمین:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً... .(آل عمران : 3)
ستمگری در مکه
ممنوعیت اکید هر نوع تجاوز و ستم (در حق خود و دیگران) در شهر مکه:
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ .(حج : 25)
ابو الصباح کنانی گوید: از امام صادق علیهالسلام در باره سخن خدای عزوجل: «وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ» پرسیدم، حضرت فرمود: در سرزمین مکه هر نوع ستمی؛ از قبیل دزدی (و غیر آن) که انسان بر خود یا بر دیگران ـ حتی اندکی از آن ـ روا بدارد، من آن را الحاد و انحراف می دانم.(نورالثقلین، ج3، ص483، ح60).
لازم به گفتن است، ستم کردن در هر زمان و در هر مکان، زشت و ممنوع است و در برخی مکانها؛ مانند مکه، که حرم خدا است، زشتی و ممنوعیت آن دوچندان میشود.
الحاد و ستم کردن در مکه، در پی دارنده کیفر سخت خداوند:
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ .(حج : 25)
فتح مکه
آثار فتح مکه
تغییر اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی به نفع پیامبرگرامی صلیاللهعلیهوآله پس از فتح مکه:
إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً * لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً * وَ یَنْصُرَکَ اللّهُ نَصْراً عَزِیزاً .(فتح : 3 ـ 1)
از احتمالات قابل توجه در باره «فَتْحاً مُبِیناً» این است که مقصود از آن فتح مکه است.(مجمع البیان؛ الکشاف، ذیل آیه).
از امام رضا علیهالسلام نقل شده که فرمود: چون خدای عزّوجلّ مکه را برای پیامبر صلیاللهعلیهوآله گشود، به او فرمود: یا محمد إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً .(عیون اخبار الرضا، ج1، ص20).
گسترش فوق العاده آیین اسلام بعد از فتح مکه:
إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّهِ أَفْواجاً .(نصر : 2 و 1)
اهمیت فتح مکه
فتح مکه نقطه عطفی در زندگی پیامبر صلیاللهعلیهوآله و تاریخ اسلام:
إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً * لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً * وَ یَنْصُرَکَ اللّهُ نَصْراً عَزِیزاً .(فتح : 3 ـ 1)
إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّهِ أَفْواجاً .(نصر : 2 و 1)
فتح مکه فتحی بزرگ و آشکار:
إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً .(فتح : 1)
امتنان خداوند به پیامبر صلیاللهعلیهوآله به جهت فتح مکه:
إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً .(فتح : 1)
فتح مکه فتحی عظیم و شایسته شکر و سپاسگزاری:
إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّهِ أَفْواجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوّاباً .(نصر : 3 ـ 1)
قرار داشتن آیین اسلام و مسلمانان در شرایط بحرانی و سخت، تا پیش از فتح مکه:
...لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا... .(حدید : 10)
فتح مکه معیاری برای ارزیابی و تقسیم انفاقگران و مجاهدان:
...لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا... .(حدید : 10)
انفاقگران و جهادگران پیش از فتح مکه دارای درجات برتر و ارزشمندتر نسبت به انفاقگران و جهادگران پس از فتح مکه:
وعده فتح مکه
وعده فتح مکه به پیامبر صلیاللهعلیهوآله از سوی خدا، قبل از هجرت آن حضرت به مدینه:
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ .(بلد : 2 ـ 1)
برخی مفسران احتمال دادهاند که «حِلٌّ» مصدر به معنای فاعل (محل) باشد در این صورت در این آیه خداوند به پیامبر صلیاللهعلیهوآله وعده میدهد که در آینده نزدیک روزی فرا میرسد که جنگ با کفار و کشتن آنها در شهر امنِ مکه، برای تو مجاز خواهد شد که در فتح مکه چنین امری اتفاق افتاد. پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود: «جنگ و کشتار در شهر مکه» برای احدی پیش از من مجاز نبود و بعد از من هم روا نیست و برای من جز لحظهای از روز (روز فتح مکه) این امر جایز و حلال نشده است.(مجمع البیان ج9 و 10، ص747).
وعده خداوند به پیامبر صلیاللهعلیهوآله در مسیر هجرت از مکه به مدینه، مبنی بر بازگشت فاتحانه وی به مکه:
إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ... .(قصص : 85)
در باره شأن نزول آیه بالا نقل کردهاند که پیغمبر صلیاللهعلیهوآله در هجرت از مکه به مدینه، وقتی به جُحفه رسیدند، مشتاق مکه شدند و دلشان به یاد مکه پرکشید، جبرئیل نازل شد و گفت: آیا شوق شهر و زادگاهت را داری؟ حضرت فرمود: آری. جبرئیل گفت: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ... .(مجمع البیان، ج7 و 8 ، ص420).
قداست مکه
مکه، شهری مقدس و مورد سوگند خداوند:
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ .(بلد : 1)
وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِینِ .(تین : 3)
مکه مکانی مقدس و مورد احترام، حتی در نزد آدم ربایان عصر جاهلیت:
وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَلَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَیُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... . (عنکبوت : 67)
خداوند پروردگار شهر مقدس «مکه» و تنها معبود پیامبر صلیاللهعلیهوآله :
إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها... .(نمل : 91)
پیامبر صلیاللهعلیهوآله از سوی خدا مأمور شد که شهر مکه را شهر مقدس و خدا را پروردگار آن و خود را پرستشگر او (پروردگار شهر مقدس) معرفی کند:
قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها... .(نمل : 91)
راز قداست مکه
حضور و سکونت انسان کامل و دریافت کننده وحی الهی (پیامبرگرامی) در مکه، علت قداست و عظمت آن:
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ .(بلد : 2 ـ 1)
وجود با سابقهترین معبد توحیدی (کعبه) در مکه از اسباب قداست آن:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ .(آل عمران : 96)
حرمت و قداست مکه، نشأت گرفته از خواست و مشیت خداوند:
إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها... .(نمل : 91)
قریش و قداست مکه
حرمت شکنی قریش در مکه نسبت به پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله :
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ .(بلد : 2 ـ 1)
طبق احتمالی، معنای دو آیه بالا چنین است:بهاینشهر (مکه) سوگند نمیخورم؛ چرا که حرمت تو (پیامبر صلیاللهعلیهوآله ) در آن شکسته شده است و این معنا برای این دو آیه، از امام صادق علیهالسلام هم نقل گردیده است.(مجمع البیان، ذیل آیه).
اخراج پیامبر صلیاللهعلیهوآله از شهر مکه توسط کفار قریش:
أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ... .(توبه : 13)
إِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ... .(توبه : 40)
وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَاْلأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْها وَإِذاً لایَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلاّقَلِیلاً .(اسرا : 76)
وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ .(محمد : 13)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ... یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیّاکُمْ أَنْ تُوءْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّکُمْ .(ممتحنه : 1)
مرکزیت مکه
شهر مکه مرکز سرزمین حجاز در آغاز ظهور اسلام:
وَهذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَیَدَیْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَمَنْ حَوْلَها....(انعام: 92)
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(شوری : 7)
این برداشت بر اساس این احتمال است که مقصود از «حَوْلَها» سر زمینهای اطراف مکه و خصوص جزیرةالعرب باشد.
شهر مکه مرکز تمام شهرها و آبادیهای روی زمین:
وَهذاکِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَمَنْ حَوْلَها....(انعام: 92)
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(شوری : 7)
بر اساس روایات متعدد، مکان کعبه نخستین نقطه از خشکی بود که از آب ظاهر شد و زمین از این نقطه گسترش پیدا کرد.(مجمع البیان ج 1 و 2، ص797، الحج و العمره فی الکتاب والسنه، ص76).
بنا براین «حَوْلَها» میتواند اشاره به تمام نقاط زمین باشد. مرحوم علامه طباطبایی فرموده است: این روایات نه مخالف ظاهر قرآن است و نه هیچ برهانی آن را رد کرده است(المیزان، ج3، ص356).
شهر مکه مرکز و پایگاه اصلی دعوت و تبلیغ پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله :
...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(انعام : 92)
...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(شوری : 7)
مکه مرکز نزول وحی و قرآن و انتشار آن به سایر نقاط جهان:
وَهذاکِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِیبَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَمَنْ حَوْلَها....(انعام: 92)
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(شوری : 7)
نامها واوصاف مکه
1 . امّ القری (مادر و مرکز شهرها و آبادیها):
...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(انعام : 92)
...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها... .(شوری : 7)
فلسفه اینکه در قرآن از مکه به امّالقری تعبیر شده، این است که مکه در عصر نزول قرآن و قبل از آن، مرکز مهم دینی و تجاری در جزیرةالعرب بوده است. علاوه بر این، در روایات، کعبه و مکه به عنوان مبدأ گسترش زمین معرفی گردیده است. بنابراین، مکه امّالقرایِ تمام شهرها و آبادیهای روی زمین خواهد بود.
2 . بکّه (محلّ ازدحام ):
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً... .(آل عمران : 3)
برخی از مفسّران گفتهاند بکّه نام دیگرِ شهر مکه است و برخی دیگر گفتهاند بکّه نام مکان کعبه و محلّ طواف است و مکه نام شهر و اطراف آن(مجمع البیان ج1 و 2 ص798).
بکّه از بکّ به معنای ازدحام است. بنا براین، بکه به معنای محل اجتماع و ازدحام خواهد بود (همان ص797) و از آنجاکه شهر مکه به سبب وجود کعبه در آن، همواره محلّ حضور و ازدحام زائران است، به آن بکه گفته شده است.
3 . البلد الأمین (شهر همیشه امن):
وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِینِ .(تین : 3)
4 . «بلد»، «البلد» و «البلده» (شهر):
...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... .(بقره : 126)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً... .(ابراهیم : 35)
إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ... .(نمل : 91)
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ .(بلد : 2 ـ 1)
وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِینِ .(تین : 3)
5 . حرماً آمناً (حرم امن):
وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
6 . قریه (ده، روستا، آبادی بزرگ که دارای خانههای بسیار و... باشد):
وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ .(محمد : 13)
7 . معاد (محل بازگشت):
إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ... .(قصص : 85)
مرحوم طبرسی در مجمع البیان (ذیل آیه) از برخی اهل لغت نقل کرده است: راز اینکه به شهر و زادگاه انسان معاد گفته میشود، این است که انسان پس از انجام امور خود در شهرها و جایهای دیگر، به شهر و زادگاه خود برمیگردد و لذا به آن معاد گفته میشود.
8 . مکه:
وَ هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ... .(فتح : 24)
راغب اصفهانی در مفردات آورده است: اشتقاق مکه از «تمکّکت العظم» به معنای بیرون آوردن مغز از میان استخوان است... و راز اینکه مکه به این نام خوانده شده، این است که: هرکس در آن دست به ستمی بزند، دفع و هلاک میشود. و خلیل (لغت شناس معروف) گفته است: مکه به این نام خوانده شد برای اینکه در وسط زمین قرار گرفته (و اصل آن) است؛ آنگونه که مغز، اصل آن چیزهایی است که در استخوان قرار دارد.(مفردات راغب، ماده مک).
9 . وادی غیر ذی زرع (سرزمین بی آب و علف):
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ... .(ابراهیم : 37)
حــرم
مقصود از حرم محدوده نسبتاً وسیعی استکه مساحت تقریبی آن از چهار سوی کعبه، به اندازه چهار فرسخ شرعی و مجموع مساحت تقریبی آن، شانزده فرسخ مربع میباشد. این محدوده که شامل شهر مکه و مقداری بیش از آن است، طبق روایات اسلامی، توسط ابراهیم خلیل علیهالسلام و با راهنمایی جبرئیل علیهالسلام تعیین و علامتگذاری شده که به عنوان حرم امن الهی شناخته می شود و دارای احکام و آیین ویژهای است که بخشی از آن در قرآن و تفصیل آن در روایات بیان شده است.
امنیت حرم
امنیت حرم در عصر جاهلیت
حاکم بودن امنیت کامل در حرم، علیرغم وجود نا امنی و آدمربایی در اطراف آن، در روزگار جاهلیت:
وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
پای بندی مردم جزیرةالعرب (حتی مجرمان و آدمربایانشان) به حفظ حرمت و امنیت حرم:
وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
وجود امنیت کامل در حرم، دلیل بیمورد بودن احساس ترس مردم عصر بعثت در صورت ایمان آوردن به پیامبر صلیاللهعلیهوآله و آیین اسلام:
وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً... .(قصص : 57)
امنیت زائران عارف در حرم
ورود به حرم (در صورت معرفت به تمام واجبات الهی) سبب در امان ماندن از عذاب دائم:
... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً .... .(آل عمران : 97)
ازامام باقر علیهالسلام نقل شده است که فرمود معنای آیه پیشگفته این است: هرکس با معرفت به تمام واجبات الهی، وارد حرم گردد، از عذاب دائم در امان خواهد بود.
(مجمع البیان، ذیل آیه).
امنیت مجرمان در حرم
در امان بودن شخص مجرم از تعقیب و اجرای حد، در صورت پناهنده شدن به حرم:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ... .(آل عمران : 96)
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ... * فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً . (آل عمران : 96 و 97)
در روایات متعدد به استناد ... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً .... آمده است: اگر شخصی در خارج حرم مرتکب جنایت یا سرقتی شده و به حرم پناه آورد، نباید او را در حرم دستگیر و حد جاری کرد اما میتوان با ایجاد تحریم اجتماعی و معاملاتی بر او، در حرم، وی را وادار به خروج از آن و سپس دستگیر و حد بر او جاری نمود.
(نک : نورالثقلین، ج1، ص371 ـ 370، ح269 ـ 267).
لازم به گفتن است که مرحوم طبرسی در مجمع البیان «مَقامُ إِبْراهِیمَ» را به کل حرم (به عنوان اقامتگاه ابراهیم خلیل) تفسیر کرده است.
نیز نک : متجاوزان در حرم.
امنیت وحوش در حرم
لزوم پرهیز از هر نوع تعرض به پرندگان و حیوانات وحشیِ پناهنده به حرم:
... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً .... .(آل عمران : 97)
امام صادق علیهالسلام فرمود: ... وحوش و پرندگانی که وارد حرم شدند، از هرنوع حمله و آزار در اماناند تا اینکه از آن بیرون آیند(نورالثقلین، ج1، ص370، ح267).
اهمیت امنیت حرم
امنیت حرم، از آیات الهی و درخور تأمل و تفکّر:
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُوءْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللّهِ یَکْفُرُونَ .(عنکبوت : 67)
امنیت حرم، نعمت الهی و شایسته شکر و سپاسگزاری:
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُوءْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللّهِ یَکْفُرُونَ .(عنکبوت : 67)
منشأ امنیت حرم
اراده و قوانین الهی، عامل ایجاد امنیت و آرامش در حرم:
وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِالْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً... .(قصص : 57)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ... .(عنکبوت : 67)
متجاوزان در حرم
شکستن حرمت حرم خدا و تجاوز به حدود الهی و حقوق مردم در آن، موجب سلب امنیت از حرمت شکنان و متجاوزان و مجوز اجرای حدود الهی بر آنان در حرم:
الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ... .(بقره : 194)
معاویةبن عمارگوید: از امام صادق علیهالسلام پرسیدم: چه میفرمایید درباره کسیکه در حرم قتل یا سرقت کند؟ حضرت فرمود: برای تحقیر وکوچک کردن او درحرم، بر او حد جاری میشود؛ زیرا او برای حرم حرمتی قائل نشد و خدای تعالی فرمود: «فَمَنِ اعْتَدی»
مناسبتها
شهر خدا در کلام خدا
- بازدید: 6472