الف) توجه جامع به ابعاد وجودی انسان
ابعاد وجودی انسان عبارتند از: بعد قلبی عاطفى، ذهنی نظری و عینی رفتارى. از‌این‌رو، نقاط اثرگذاری برنامه¬های سیما بر مسائل انسانی نیز به‌ناچار، بر همین ابعاد منطبق می¬شود. به این ترتیب که اثرگذاری بر بعد ذهنی نظری با هدف ارتقاء آگاهی و دانش، اثرگذاری بر بعد قلبی و عاطفی با هدف اصلاح یا تقویت نظام گرایش¬ها و امیال و اثرگذاری بر بعد عینی رفتاری با هدف اصلاح یا تقویت نظام رفتار و اعمال، سه فعالیت عمده‌‌ای است که می‌تواند در دستور کار برنامه‌سازی در زمینه معادباوری قرار گیرد.[1]
توجه به این نکته ضرورى است که اثرگذاری بر مخاطبان در زمینه معاد، با توجه و کار همیشگی و پیگیر در این سه محور، ممکن خواهد بود و مدیران و دست‌اندرکاران تهیه برنامه، نباید از هیچ یک از این سه بعد غافل شوند؛ چرا که پرداختن صرف به بعد ذهنی و فکری در برنامه‌های کارشناسی و علمی نمی‌تواند به تنهایی کارآیی لازم را در پای‌بندی به معاد داشته باشد، همچنان‌که ساخت برنامه‌هایی که فقط به بعد عاطفی و احساس مخاطب توجه دارند نیز نمی‌تواند اثرگذاری همیشگی یا دست‌کم درازمدت را در زمینه اعتقاد به معاد در مخاطب داشته باشد. همچنین، تلاش برای الگو بخشیدن به اعمال و رفتار مخاطب، بدون تأمین پشتوانه فکری و تحریک بعد عاطفی انسان، بی‌نتیجه یا کم‌اثر و موقت خواهد بود.
ب) مخاطب‌شناسی
مخاطبان برنامه یکی از اجزای مهم فرآیند انتقال پیام هستند و در اثر‌بخشی این ارتباط نقش مهمی دارند. بنابراین، شناخت نگرش، سلیقه، شخصیت و دیگر ویژگی‌های مخاطبان از ضرورت‌های برنامه‌سازی است.
تحقیقات نشان می‌دهد تنها هنگامی می‌توان به اثربخشی ارتباط اطمینان داشت که بررسی دقیق، پیش از برقراری ارتباطات بر روی مخاطبان صورت گیرد. سیما نیز با توجه به گوناگونی مخاطبان، با برنامه‌ریزی دقیق و مخاطب‌شناسی کامل می‌تواند در زمینه القای ترویج معادباوری مؤثرتر عمل کند. برای مثال، در زمینه مسئله معادباوری می‌توان مخاطبان سیما را به چند گروه اصلی تقسیم کرد: افراد معتقد و پای‌بند به اصل معاد و رستاخیز؛ افرادی که با وجود گرایش‌های دینى، به روز قیامت و پاسخ‌گویی در برابر اعمالشان یقین ندارند و افراد بی‌اعتقاد به دین و معاد. در مورد گروه اول باید این اعتقاد و پای‌بندی را تقویت کرد و برای کاستن از حساسیت آنها نسبت به باور معاد کوشید.
در مورد گروه دوم که اغلب به دلیل آشنا نبودن با مسئله معاد و رستاخیز یا اثرپذیری از بی‌اعتقادی اطرافیان، محیط و خانواده، باوری قوی به معاد ندارند، باید برای بالا بردن سطح آگاهی و تعمیق باورهای دینی کوشید.
در مورد گروه سوم نیز بهتر است از اثرگذاری معتقد بودن به معاد و قیامت بر زندگی دنیوی و ایجاد آرامش روحی نسبت به آینده، از زبان کارشناسان مذهبی براساس پژوهش‌ها و تحقیقات صورت گرفته در زمینه اصول اعتقادی سخن گفت. بنابراین، در برنامه‌سازی باید به هر سه گروه از مخاطبان توجه کرد. همچنین، درنظرگرفتن ویژگی‌ها و حساسیت‌های گروه‌های مختلف سنی نوجوان و جوان و تفهیم درستی از مفاهیم اصول اعتقادى، امری ضرورى است.
ج) توجه به عوالم شش‌گانه خلقت
رسانه‌های موجود در جهان، مبلّغ و منادی فرهنگ انسان‌مدارانه غرب و همواره درصدد تغییر ذائقه انسان بوده و هستند. این تغییر ذائقه نیازمند گامی نخست است که از تحریف تاریخ انبیا و تغییر معنایی واژگان قدسی و مصادره بسیاری دیگر از مفاهیم به نفع تعریفی خاص از جهان و هستی آغاز می‌شود. در این نگاه، جهان دفتری بی‌آغاز و بی‌انجام است و زندگی در زادن و مردن خلاصه می‌شود و فلسفه زندگی چیزی جز لذت بردن نبوده و نیست.
قرآن کریم، به‌عنوان تنها متن الهی تحریف نشده، از عوالم شش‌گانه خلقت آ‌دمی سخن گفته است و دورنمای حیات انسانی را فراتر از عالم دنیا به تصویر می‌کشد. از‌این‌رو، پرداختن به «معادباوری» و نیز «معادگریزی» و «معادستیزی» در رسانه به دیدگاه رسانه‌های امروز جهان نسبت به این عوالم بستگی دارد.
تصویر رسانه‌های دیدارى، شنیداری و نوشتاری از عوالم شش¬گانه، تصویری غیرحقیقی است. از آن‌جا که «معاد» و «معادباوری» رابطه‌ای تنگاتنگ با سیر حرکت انسان در این عوالم دارد، نادیده گرفتن هر یک از این عوالم به منزله نادیده گرفتن بخشی از معاد و معادباوری است. نمایی هرچند کوتاه از این عوالم، از منظر رسانه‌های امروزی و تبیین هرچند مختصر این عوالم از دیدگاه قرآن و عترت(ع)، می‌تواند برنامه‌سازان و کارشناسان مباحث اعتقادی را متوجه آسیب‌های رسانه و نیز ضرورت ساختن برنامه‌هایی درباره این عوالم با هدف بالا بردن سطح معلومات و عقاید کند و به سمت شناخت سره از ناسره سوق دهد. این عوالم شش‌گانه عبارتند از:
یک عالم ذَرّ
خداوند سبحان، عالمی خارج از عالم ماده و پیش از شکل‌گیری عالم نطفه، در نشئه‌‌ای دیگر برای انسان ترسیم ساخته است. رسانه‌های کنونی بر مبنای جهان‌بینی مادی که حیات را در عالم ماده محصور می‌پندارند، منکر چنین عالمی بوده و هستند. در جهان‌بینی مادى، نقطه آغاز و حضور انسان تنها عالم ماده بوده و هست و از عدم به وجود گام نهادن انسان همزاد با عالم ماده است و حال آنکه بر مبنای جهان‌بینی توحیدى، لازمه خلقت و پا نهادن بر عرصه وجود، تنها عالم ماده نیست. نادیده انگاشتن این بخش از حیات انسانی که چه بسا طولانی‌تر از عالم دنیا و حتی عالم برزخ هم باشد، نوعی تحریف بوده و هست.
رابطه اینکه انسان پیش از عالم ماده در عالم معنا حضور داشته، با عالم حضور انسان در عالم ماده و سپس در عالم ماورای ماده پس از مرگ، به لطافت و رابطه وجود در عالم ماده و عالم معنا باز می‌گردد که در جای خود با معادباوری بی‌ارتباط نبوده و نیست.
دو و سه عالم نطفه و رحم
گرچه عالم پشت پدران و رحم مادران به معنای آغاز شکل‌گیری بدن مادی انسان در مرحله دنیا و دمیده شدن روح کالبدی مادی است، ولی بارها خداوند سبحان با بیان واژه‌هایی چون «نطفه» و «ارحام» در قرآن کریم و مرتبط ساختن آن با بحث معاد، انسان را به سمت توجه و تنبّه به شکل‌گیری تکوّن و خلقت انسان سوق داده است. از‌آن‌جا که خداوند سبحان در جایگاه تنبّه دادن انسان میان اعتقاد وی به چگونگی برانگیختگی پس از مرگ (معادباوری) و شکل‌گیری در عالم پشت پدران و رحم مادران پیش از زاده شدن مشابهت‌هایی را قائل است، پرداختن به این مسئله را نمی‌توان جدا از «معادباوری» دانست؛ چراکه باور به خلقت پیش از عدم (عالم ماده) همان باور خلقت و برانگیختگی پس از عدم (ماده) است که متأسفانه رسانه‌های تصویری برای این بخش از فرآیند خلقت انسان جایگاهی قائل نبوده و نیستند.
چهار عالم دنیا
عالم دنیا، عرصه تبلور و تجلی «معادباوری» و «معادگریزی» انسان و هر حرکت او بیان‌کننده نوع اعتقاد و دیدگاهش به عالم ماورا و معاد است.
رسانه‌های جمعی دنیا امروزه بر مبنای جهان‌بینی مادى، به «دنیا» نه به‌عنوان یک پل گذرا، بلکه به چشم مقصد و مأوا و جایگاه دست‌یابی انسان به همه آرزوهایش می‌نگرند و انسان را به هر چه بیشتر لذت بردن از دنیا تشویق می‌کنند. در مقابل، در آموزه‌های دینی و روایت‌های پیامبر و ائمه(ع) از دنیا به محل گذر تعبیر و «دنیامحوری» با «آخرت‌گریزی» مساوی دانسته شده است.
رسانه‌های جمعی برخلاف آموزه‌های قرآنى، با خلط کردن و جابه‌جا کردن دوران‌های مختلف حیات انسان در دنیا، بر فطرت انسان‌ها لایه‌ای از غفلت می‌کشند و در تحریف و تلقین آشکار، دنیای کودکان را به دنیای بزرگ‌سالان، دنیای بزرگ‌سالان را به دنیای کودکان، دنیای زنان را به دنیای مردان و به عکس تبدیل می‌کنند. اینکه عالم دنیا در دیدگاه قرآن و حدیث چگونه است و امروزه در لنز دوربین‌ها چگونه است، بحث اصلی میان موحدان و آنانی است که نگاه توحیدی را بر دنیا برنمی‌تابند. شناخت حقیقت دنیا از دیدگاه قرآن و حدیث می‌تواند زاویه لنز دوربین را تغییر دهد و این تغییر در دیدگاه می‌تواند فضای میان دنیایی که به معادباوری می‌انجامد را از دنیایی که موجب معادگریزی مخاطب می‌شود، در رسانه متمایز سازد.
پنج عالم برزخ
امروزه عالم برزخ ابزار رسانه‌های غربی برای به انحراف کشاندن دیدگاه جهانیان نسبت به عالم ماورا است. رسانه‌های جمعی به‌ویژه رسانه‌های دیداری غرب با بهره‌گیری از تکنیک‌های برتر، عالم ماده را خارج از عالم معنا به تصویر می‌کشند که در جایگاه خود نوعی انکار عالم ماورا و به تبع آن، مبارزه با معادباوری است. علمی جلوه دادن عالم برزخ و تلاش در این مسیر که اگر دانش انسان پیشرفت کند، می‌تواند به نیروهای نهفته‌ای که خارج از عالم ماده نیست، دست یابد، از جمله باورهایی است که غرب ملحد برای القا و نهادینه کردن آن می‌کوشد.
قدرت مطلق و بی‌چون و چرای برزخیان و دخالت آنان در عالم ماده و زندگی روزمره مردم، قدرتمند جلوه دادن نیروهای شیاطین و غلبه آنان بر قدرت‌های الهی و آسان بودن برقراری ارتباط با کسانی که از دنیا رفته‌اند، با آموزه‌های قرآنی و اسلامی مغایرت کامل دارد و یکی از راه‌های تهاجم غرب به معادباوری با استفاده از فیلم‌های بسیار جذاب به اصطلاح ماورایی و سینمایی معناگراست که متأسفانه آثار منفی بسیاری را بر مبانی معرفتی در پی داشته و دارد. به مرور زمان، تکرار چنین فیلم‌ها و سریال‌هایی انحراف از معادباوری و حقیقت را در پی خواهد داشت.
الگوپذیری برخی تهیه‌کنندگان و کارگردانان و فیلم‌نامه‌نویسان ایرانی از سینما هالیودی در سینمای معناگرا و ماورایی غرب نیز همان آسیب‌های سینمای هالیودی در به انحراف کشیدن مخاطب در زمینه معادباوری را در پی دارد، حال آنکه عالم برزخ در دیدگاه آموزه‌های وحیانى، عالمی غیر از عالمی است که امروزه رسانه‌ها آن را به تصویر می‌کشند.
شش عالم قیامت
دیدگاه حاکم بر رسانه‌های جهان، دیدگاهی غیرتوحیدی است و همان‌‌گونه که برای آغاز آن به وجود آفریننده‌ای قائل نیستند، به فرجام و نتیجه آن نیز ایمان ندارند. واقعیت این است که پرداختن رسانه‌های غرب به قیامت فقط به منظور بالا بردن جذابیت‌های رسانه و پیش‌ بردن درام است.
قیامت یا همان مرحله آخر سیر حرکت انسان به‌سوی خداوند که در دیدگاه موحدان از آن به «معادباوری» یاد می‌شود، در قلم سناریونویسان و لنز دوربین کارگردانان معنا و مفهومی جز یک منبع کسب درآمد نداشته و ندارد. مشکل بودن به تصویر کشیدن قیامت از یک سو و بهره‌مند نبودن مسلمانان از امکانات، وسایل و تکنیک‌های پیشرفته از دیگر سو موجب شده است تاکنون گامی شایسته در این زمینه برداشته نشود. این در حالی است که «قیامت» و نحوه عذاب و عقاب از دیدگاه یک مسلمان با آموزه‌های تحریف شده ادیان دیگر متفاوت است و «شریعت‌مداری» و «ایمان گرایی» وجه تمایز این دو دیدگاه است که در فیلم‌ها و سریال‌ها به روشنی دیده می‌شود.
متأسفانه امروزه برخی از رسانه‌ها با اثرپذیری از فرهنگ مسیحیت تحریف‌شده یا فرقه‌های انحرافی در مکتب اسلام چون «مرجئه»، تنها اعتقاد و ایمان به خداوند و پیامبر را رمز رستگاری و نجات از عذاب دوزخ می‌دانند. ارائه تصویر درست از قیامت و بیان تفاوت‌های دیدگاه اسلام به عقاب در قیامت، با دیگر ادیان می‌تواند برنامه‌سازان را به ساخت برنامه‌هایی مبتنی بر آموزه‌های اسلام سوق دهد و تفاوت «معادباوری» را با نحله‌ها و فرقه‌های دیگر به تصویر کشد.

الف) چگونگی درک کودکان از مفهوم مرگ، بهشت و دوزخ
تصور کودک درباره خویش این است که همواره زنده خواهد بود و این فکر که روزی او نیز می‌میرد، برایش دشوار است. عقاید و افکار کودک درباره مرگ بسیار محدود است و به زحمت می‌تواند پس از شنیدن خبر مرگ کسی بفهمد چه بر سر او آمده است.
عقاید خاص درباره مرگ از حدود پنج سالگی بروز می‌کند و در این سنین است که برای مثال، با مرگ نزدیکان، احساساتی در کودک بروز می‌کند. کودک خردسال اغلب، مرگ را مختص بزرگ‌سالان می‌داند و تصور او این است که افراد باید پیر شوند و سپس بمیرند. درک عمومیت مرگ و اینکه گاهی کودکان و نوجوانان را نیز دربرمی‌گیرد، برای کودک غم‌انگیز و ناراحت‌کننده است.
کودک از چگونگی و چیستی بهشت و دوزخ آگاهی ندارد و بر پایه شنیده‌ها این تصور در او پدید آمده است که برای مثال، بهشت باغ زیبایی است و در آن انواع خوردنی‌ها و اسباب‌بازی‌ها برای آنان وجود دارد، در آنجا می‌توان دوچرخه‌سواری و تاب‌بازی کرد و درختانی که در آنجا وجود دارند، محیط مناسبی را برای قایم‌باشک‌بازی پدید آورده‌اند.
تصور کودک از دوزخ نیز مقداری آتش بر روی هم انباشته شده است. او هرگز گمان نمی‌کند ممکن است او نیز روزی در این آتش جای داشته باشد یا می‌تواند خود را از آن خلاص‌کرده یا سوزشش را به طریقی تحمل کند. با این حال شوق دیدار بهشت و زندگی در آن و گریز از آتش دوزخ، گاهی کودک را به خود مشغول می‌سازد. بنابراین، برای رفتن به بهشت حاضر است فرمان‌های پدر و مادر را گوش کند و اگر بداند نافرمانی از آن دستورها سبب ورودش به آتش دوزخ می‌شود، از آن می‌گریزد. همچنین، اگر دریابد عملش خطا و گناه بوده است و عقوبت آتش را در پی دارد، نگران می‌شود و گاه اشک می‌ریزد. ترس از دوزخ کودک را وامی‌دارد راست‌گو باشد و نافرمانی نکند و طمع بهشت نیز سبب می‌شود از فرمان‌های خداوند و پدر و مادر خود اطاعت کند. البته این امر به این معنا نیست که از هر دو جنبه بهشت و دوزخ به‌صورت یکسان در تعلیم و تربیت کودک استفاده شود، بلکه بیشتر باید بر بهشت و نعمت‌های زیبای آن تأکید شود.[2]
ب) چگونگی تبیین مفهوم صحیح از معاد برای کودکان و نوجوانان
برای روشن‌تر شدن مفهوم معاد و اهمیت آن برای کودکان و نوجوانان، با استناد به حدیث «دنیا مزرعه آخرت است»، می‌توان این مسئله را تبیین کرد که این دنیا مانند مزرعه‌ای است و اعمال ما نیز مانند بذری است که در این کشتزار کاشته می‌شود و نتیجه کوشش خود را به‌طور کامل در جهان آخرت برداشت می‌کنیم. این دنیا محل کاشت و فرصت تلاش، کار و عبادت و آخرت، هنگام برداشت و بهره‌مندی از تلاش‌هاست.
برای تبیین این حقیقت، می‌توان موقعیتی را فراهم کرد تا کودکان از نزدیک کشتزاری را ببینند و با کشاورزی درباره کارش گفت‌وگو کنند یا بذرهای مختلفی بکارند که برخی خوب و برخی فاسدند. آن‌گاه پس از آنکه محصولات مختلفی به‌دست آمد و بذرهای فاسد نیز بی‌نتیجه ماند، می‌توان چنین نتیجه گرفت که اعمال ما در این دنیا گوناگون است و هر چه عمل نیکوتر باشد، مانند بذر مناسبی که محصول نیکو دارد، در آخرت محصول بهتر خواهد داشت، ولی کسی که کار بدی در این دنیا انجام می‌دهد، عمل وی مانند بذری فاسد است که هیچ چیزی از آن نمی‌روید.
اشاره به بازگشت صدا در کوه و نتیجه مسابقه و نمره‌های خوب و بد درسی نیز می‌تواند در بیان اصل مفهوم معاد مؤثر باشد. برای مثال، استفاده از تمثیل مسابقه ضرورت معاد را بیان می‌کند، به این شکل که در هر مسابقه‌ای کسی برنده می‌شود و جایزه می‌گیرد که بیشتر بکوشد و به راهنمایی‌های مربی خود به دقت توجه کند و آنها را به‌کار بندد. این دنیا نیز مانند میدان مسابقه است و کسانی در این مسابقه پیروز می‌شوند که به راهنمایی‌های خداوند که پیامبران برای انسان آورده‌اند، عمل کرده باشند و از گفتار و کردار خود مراقبت کنند، خداوند نیز برای آنکه جایزه پاداش‌های بهشتی خود را به برندگان این مسابقه عطا کند، جهان آخرت و معاد را قرار داده است تا هم نیکوکاران به پاداش اعمال خود برسند و هم بدکاران برای کارهای خویش مجازات شوند.
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان در برنامه‌های مربوط به گروه سنی کودک و نوجوان، مسابقه‌ای ترتیب داد و به‌طور عملی به برندگان و شرکت‌کنندگان دیگر به تناسب تلاششان جوایزی عطا کرد و پس از آنکه این مسئله را تجربه کردند، مطالب بیان‌شده در زمینه معاد را برای آنان بازگو کرد.
در مدرسه،‌دانش‌آموزان سخت‌کوش و منظم از دانش‌آموزان تنبل و نامنظم جدا می‌شوند و در پایان سال به تناسب تلاشی که کرده‌اند، برخی با نمره‌های عالی و برخی با نمره‌های پایین‌تر پذیرفته و تعدادی نیز مردود می‌شوند و اگر این‌گونه نبود، کوشش‌های افراد کوشا بی‌نتیجه می‌ماند. می‌توان از این امر به‌عنوان تمثیلی استفاده کرد و گفت این دنیا مانند مدرسه‌ای بزرگ است و آموزگاران دانا و دل‌سوز این مدرسه، پیامبران خدا هستند و امتحان‌گیرنده نیز خداوند است و هرکس به آموزه‌های آنان عمل کند، در این امتحان پذیرفته می‌شود.
برای اثرگذاری بهتر این موضوع می‌توان از این تمثیل زمانی استفاده کرد که کارنامه بچه‌ها به آنان داده شده است یا بچه‌ها مشغول گذراندن امتحان‌های خود هستند. همچنین، می‌توان از خاطرات و تجربه‌های تلخ و شیرین و احساس‌های گوناگون آنها در این زمینه نیز گزارش تهیه کرد.[3]
در بیان معاد و مرگ برای کودکان و نوجوانان، باید به این امر توجه داشت که زندگی پس از مرگ نباید به‌گونه‌ای وحشتناک و دهشت‌انگیز تبیین شود، به‌گونه‌ای که بیشتر از عذاب و رنج دوزخ سخن به میان آید، بلکه باید از خوشی‌ها و لذت‌های بهشتی صحبت کرد و آنان را به خدا و رحمت او علاقه‌مند ساخت. تأکید بسیار بر عذاب‌های الهی سبب می‌شود تصویر مهربانی و بخشندگی خداوند در اذهان کودکان خدشه‌دار شود و جای خود را به چهره‌ای نامناسب بدهد. افزون بر این، تأکید بیشتر بر بهشت و نعمت‌های الهى، هم انگیزه و رغبت بر انجام دادن کارهای شایسته را در کودکان و نوجوانان به وجود می‌آورد و هم زندگی آینده را برای‌آنان امیدبخش و پر از شکوه و زیبایی و نشاط براساس نظم و حساب و ساخته و پرداخته اعمال آدمی ترسیم می‌کند. البته باید توجه داشت تأکید بر نعمت‌های بهشتی و مهربانی‌های پروردگار نباید مانع از بیان گوشه‌هایی از خشم و عذاب الهی نسبت به بدکاران شود؛ زیرا در تعلیم و تربیت دینی باید هم از بیم و هم از امید بهره گرفت، همان‌گونه که پیامبر اسلام در ایفای رسالت خود هم مبشر بود هم منذر. همچنین، در بیان عقوبت‌ها و سخت‌گیری‌های الهی نباید کودکان را به‌طور مستقیم مورد خطاب قرار داد، بلکه باید عذاب را خاص بدکاران و نتیجه اعمال ناشایستشان معرفی کرد تا در عین اینکه کودکان به سرانجام اعمال بد و بدکاران آگاه می‌گردند، روحیه لطیف آنان آسیب نبیند.[4]
5. مهم‌ترین محورهای پیشنهادی در زمینه معادباورى[5]
الف) بررسی دلایل عقلی اثبات معاد
یک معاد، پایان مسیر تکامل در عالم خلقت:
تبیین هدفدار بودن جهان آفرینش؛
تبیین هدف خداوند از آفرینش انسان‌ها؛
تبیین ارتباط هدف از آفرینش با معاد و زندگانی اخروى؛
تبیین اشکالات انکار معاد از جمله: بی‌هدف بودن آفرینش و نافرجام ماندن جهان آفرینش.
دو معاد، مقتضای عدل الهى:
معنای عدل الهى؛
اثبات عدل الهى؛
رابطه عدل الهی با معاد؛
دنیا ظرفیت همه پاداش‌ها و عقاب‌ها را ندارد؛
عقاب و پاداش فوری با عدل الهی منافات دارد.
سه معاد، مقتضای حکمت الهى:
تبیین معنا و مفهوم حکیم؛
بررسی معنای حکمت الهى؛
‌بررسی چگونگی رابطه حکمت الهی با معاد؛
پاداش و عذاب در قیامت، مقتضای حکمت الهى؛
بررسی نشانه‌های حکمت؛
زنده کردن مردگان و زمین در قیامت، پرتویی از حکمت خداوند؛
حساب‌رسی اعمال در رستاخیز به منزله ظهور و بروز تحقق حکمت الهى.
چهار معاد، تجلی‌گاه وعده‌های الهى:
تبیین وعده‌های الهی از جمله:
معاد و برپایی قیامت؛
جزای اعمال؛
بهشت برای پرهیزکاران؛
دوزخ برای گناهکاران؛
رابطه حسن و قبح عقلی و اثبات عمل به وعده‌ها از سوی خداوند.
پنج معاد، مرحله نهایی حرکت تکاملی انسان:
بیان معنای تکامل حقیقی انسان؛
تبیین رابطه تکامل انسان با معاد؛
‌بررسی هدف و غایت تکامل؛
تبیین ضرورت رسیدن به آرامش و سکون پس از تکامل؛
رستاخیز و قیامت، نهایت حرکت و تلاش.
ب) بررسی دلایل نقلى
یک طرح آیاتی که دلالت بر حیات ابدی دارند؛
دو طرح نمونه‌هایی از حیات مجدد انسان‌ها همانند اصحاب کهف؛
سه ‌طرح روایت‌هایی که درباره اثبات وجود قیامت و جهان پس از مرگ وجود دارد.
ج) بررسی رابطه دنیا و آخرت
دنیاطلبی در برابر آخرت‌گرایى؛
مقایسه مال و فرزند و باقیات صالحات؛
کفر و انکار معاد و ملازمه آن با دنیاطلبى؛
مقایسه نعمت‌های دنیوی و دنیاطلبان با نعمت‌های اخروی و آخرت‌گرایان؛
مقایسه زندگی دنیا و حیات آخرت؛
بی‌وفایی دنیا نسبت به دنیاطلبان؛
ارزیابی ارزش‌های انسان و مقایسه آن با ارزش‌های دنیوى؛
ترجیح دنیا به آخرت و آثار و پی‌آمدهای آن؛
سرانجام هواپرستی در قیامت؛
دنیا سرای آرزوها و مرگ، نقطه پایان دنیا؛
ترک آرزوها،‌برترین بی‌نیازى؛
‌بلاهای دنیوى، راهی برای تنبه و آگاهی گناهکاران؛
پند گرفتن از مقایسه بلایای دنیوی و عذاب‌‌های اخروى؛
‌زوال‌پذیری و کوتاهی عمر دنیا و لزوم کسب آمادگی برای کوچیدن از دنیا؛
دست‌آورد اخروى، نتیجه اعمال در دنیا؛
آرزوی مردگان برای بازگشت به دنیا برای توشه برگرفتن؛
برخورداری پرهیزکاران از حسنات دنیا و آخرت؛
‌لزوم صبر در طاعت و دوری از معصیت، به جهت کوتاهی عمر دنیا؛
اندوه برای امور دنیوى، نشانه ناخشنودی از قضای الهى؛
غفلت از یاد مرگ و آخرت و گذران عمر به بازی و شوخى؛
بی‌رغبتی به مرگ، معلول گناه و آلودگی در دنیا؛
آخرت‌طلبى، عامل تأمین سعادت دنیوى؛
سرانجام دنیاطلبی و بازی انگاشتن دین؛
احوال دنیاطلبان و شیفتگان زرق و برق دنیا در آخرت.
پی نوشت:
[1]. مبارزه با فقر، فساد و تبعیض با تمرکز بر نقش راهبردی صدا و سیما، ص 362.
[2]. ناصر باهنر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، نشر بین‌الملل، سازمان تبلیغات اسلامى، 1380، ج 2، صص 120 122.
[3] . همان، صص 182 184.
[4]. همان، ص 195.
[5]. برای مطالعه بیشتر نک: محسن قرائتى، معاد، قم، مؤسسه در راه حق، 1366.