تقوا در نهج البلاغه
آثار تقوا
به طور کلی شناخت آثار هر یک از ارزشهای اخلاقی، تأثیر زیادی در توجه افراد به آن ارزش و تلاش در راه تحصیل آن خواهد داشت. در این میان، تقوا که یکی از مهمترین ارزشهای اخلاقی است، تأثیر فراوانی در اخلاق فردی و اجتماعی انسان و نورانی شدن دل و جان او خواهد داشت. امیرمؤمنان علیهالسلام در مورد برخی از آثار تقوا چنین میفرماید: «همانا تقوا و ترس از خدا، داروی بیماریهای دلها، روشنایی قلبها، درمان دردهای بدنها، مرهم زخم جانها، پاک کننده پلیدیهای روح، روشناییبخش تاریکی چشمها، امنیّت در نا آرامیها و روشن کننده تاریکیهای شماست. پس اطاعت خدا را پوشش جان، نه پوشش ظاهری قرار دهید و باجان،نه تن، فرمانبردار باشید، تا با اعضا و جوارح بدنتان درهم آمیزد و (آن را) بر همه امورتان حاکم گردانید».
تقوا، سرسلسله ارزشهای اخلاقی
امیرمؤمنان علی علیهالسلام در سخنی جامع میفرماید: «تقوا، سرآمد همه ارزشهای اخلاقی است». روش پارسایان نشان میدهد که آنها لحظهای در کسب فضیلتهای اخلاقی غفلت نمیکردند؛ همانطور که به دانش آموزی میپرداختند، در عرصه عبادت هم کوشا بودند و از کمکرسانی به مردم و فداکاری برای آنها فروگذار نبودند. صداقت، راستگویی، امانتداری، گذشت، بردباری و یاد خدا، همواره در رفتارشان موج میزد؛ چرا که انسان با تقوا، این ارزشهای اخلاقی را خواست خدا دانسته، رضایت پروردگار را در تحقق آن میداند و حرکت در راه خلاف آن را نافرمانی خدا میپندارد. از این رو، ذرهای در به دست آوردن آنها سُستی و کوتاهی نمیکند.
تقوا، پناهگاه مطمئن
دنیای پر زرق و برق که با ظواهر بسیار فریبنده خود، دامهای بزرگی در مسیر زندگی انسانها به وجود میآورد و هر روز دل بسیاری از افراد را به سوی خود جذب میکند و زنگار گمراهی برجانشان میافشاند، بزرگترین عامل انحراف از مسیر هدایت است.
تقوا که دستگیرهای محکم و پناهگاه مطمئن آدمی است، او را در دریای پرتلاطم دنیا حفظ میکند و سعادت اخروی را برایش رقم میزند؛ زیرا پرهیزکار واقعی هیچ گاه دچار غفلت و دنیا زدگی نمیشود و همواره به ماورای این جهان میاندیشد. امیرمؤمنان علیهالسلام دراینباره میفرماید: «به تقوا روی آورید که رشته آن استوار، و دستگیره آن محکم، و قلّه بلند آن پناهگاهی مطمئن است. قبل از فرا رسیدن مرگ، خود را برای پیشآمدهای آن آماده سازید. پیش از آنکه مرگ شما را دریابد، آنچه لازمه ملاقات است فراهم آورید».
تقوا، برکت و رحمت الهی
قرآن مجید در موارد متعددی به انسانهای با تقوا بشارت رحمت و برکت میدهد و میفرماید: «هرگاه مردم شهرها ایمان میآوردند و تقوا پیشه میساختند، بر آنان برکتهایی از آسمان و زمین میگشودیم». امیرمؤمنان علیهالسلام نیز در این باره فرموده است: «کسی که تقوا را انتخاب کند، سختیها از او دور میشود، تلخیها، شیرین و فشار مشکلات و ناراحتیها برطرف خواهد شد. نیز مشکلات پیاپی و خستهکننده، آسان گردیده و مجد و بزرگی از دست رفته، چون قطرات باران بر او فرو میبارد. همچنین، رحمت باز داشته حق باز میگردد، و نعمتهای الهی پس از فرو نشستن به جوشش میآید، و برکات تقلیل یافته فزونی میگیرد. پس، از خدایی بترسید که با پند دادن، شما را سود فراوان بخشیده، و با رسالت پیامبرش شما را نیکو اندرز داده، و با نعمتهایش بر شما منّت گذاشته است. خود را برای پرستش خدا فروتن دارید و با انجام وظایف الهی، حق فرمانبرداری را بهجا آورید».
درمان بیماریهای روح و جان
رعایت تقوا، سبب دور شدن افراد از گناه میشود و سیاهیهای ناشی از پیآمدهای منفی گناهان گذشته یا گناهان احتمالی را هم به تدریج از صفحه دل و جان آنها شستوشو میدهد. امیرمؤمنان علی علیهالسلام دراینباره میفرماید: «به ندای تقوا گوش جان بسپارید و برای به دست آوردن آن تلاش کنید. تقوا را به جای آنچه از دست رفته به دست آورید و عوض هر کار مخالفی که مرتکب شدهاید انتخاب کنید. با تقوا، خواب خود را به بیداری تبدیل، و روزتان را با آن سپری کنید. دلهای خود را با تقوا زنده کنید و گناهان خود را با آن از بین ببرید. بیماریهای روان و جان خود را با تقوا درمان کنید و خود را آماده سفر آخرت گردانید. از تباهکنندگان تقوا عبرت گیرید و خود عبرتِ پرهیزکاران نشوید.آگاه باشید، تقوا را حفظ کنید و خویشتن را با آن حفظ نمایید».
کلید سعادت دنیا و آخرت
گناه، عزت و شرافت انسان را از بین میبرد و او را برده شیطان میکند. در مقابل، تقوا که مبارزه با شیطان و هوای نفس است، کلید سعادت دنیوی و اخروی انسان، و مایه عزت و شرافت و سربلندی، به شمار میرود و با تلاش در عرصه عمل و مراقبت به دست میآید. امیرمؤمنان علیهالسلام در این باره میفرماید: «همانا تقوای الهی، کلید هر در بسته، و ذخیره رستاخیز، و عامل آزادگی از هرگونه بردگی، و نجات از هرگونه هلاکت است. در پرتو پرهیزکاری، تلاشگران پیروز، و پروا کنندگان از گناه رستگار میشوند و به هر آرزویی میرسند. ای مردم، عمل کنید که عمل نیکو به سوی خدا بالا میرود، و توبه سودمند است، و دعا به اجابت میرسد، و آرامش برقرار میشود، و قلمهای فرشتگان به جریان میافتد. به سوی اعمال نیکو بشتابید پیش از آنکه عمرتان پایان پذیرد».
عامل کنترل
امیال و غرایز گوناگون، وجود آدمی را احاطه کرده است و ظواهر فریبنده دنیا و شیطان از بیرون، و هوای نفس از درون، او را به بیراههها میکشاند. بر این اساس، انسان سخت نیازمند وسیلهای برای کنترل و هدایت نفس و پناهگاهی محکم و استوار برای حفظ جان خویش است و بیتردید تقوا میتواند این مقاصد را تأمین کند. امیرمؤمنان علیهالسلام در توضیح این مطلب میفرماید: «ای بندگان خدا، شما را به تقوا سفارش میکنم که عامل کنترل و مایه استواریتان است. پس به رشتههای تقوا چنگ زنید و به حقیقتهای آن پناه آورید تا شما را به سرمنزل آرامش، و جایگاههای وسیع و پناهگاههای محکم و منزلگاههای پرعزّت برساند، در روزی که چشمها خیره میشود و همه جا در نظر انسان تاریک، و گلّههای شتر و مال و اموال فراوان فراموش میگردد».
تقوا، مرکبی فرمانبردار
دنیا، سرای کوچ کردن است. از این رو، ما انسانها در این دنیای مادّی باید مرکبی برای سفر آخرتمان مهیّا کنیم تا با اطمینان و سلامت به مقصد اصلی و جایگاه ابدیمان رهسپار شویم. در نهج البلاغه، از گناه و نافرمانی خدا به عنوان مرکبی بد رفتار و چموش که صاحبش را به جهنم میرساند، و از تقوا و پرهیزکاری به عنوان مرکبی فرمانبردار و مطیع که صاحبش را به بهشت میرساند، یاد شده است. در سخنی گهربار از امیر سخن، چنین آمده است: «آگاه باشید! همانا گناهان چون مرکبهای بد رفتارند که سواران خود را عنان رها شده درآتش دوزخ میاندازند، ولی تقوا، چونان مرکب فرمانبرداری است که سوار خود را عنان بر دست، وارد بهشت جاویدان میکند».
تقوا و آخرتگرایی
تقوا، یکی از ارزشهای مهم اخلاقی است که به دست آوردن آن، تأثیر بهسزایی در توجه انسان به جهان آخرت و سعی و تلاش برای به دست آوردن سعادت آن جهان خواهد داشت. امیرمؤمنان در مورد این اثر مهم تقوا چنین میفرماید: «ای بندگان خدا، شما را به تقوای الهی سفارش میکنم که زاد و توشه سفر قیامت است. تقوا، توشهای است که به منزل میرساند و پناهگاهی است که ایمن میگرداند. بهترین گوینده آن را به گوش مردم خواند و بهترین شنونده آن را فرا گرفت.... ای بندگان خدا، همانا تقوای الهی، دوستان خدا را از انجام محرّمات باز میدارد و قلبهایشان را پر از ترس خدا میسازد، تا آنکه شبهای آنان با بیخوابی و روزهایشان با تحمل تشنگی و روزهداری سپری میشود، که آسایش آخرت را با رنج دنیا و سیراب شدن آنجا را با تحمل تشنگی دنیا به دست میآورند».
تقوا یا گناه؟
رعایت تقوا و ارتکاب گناه، دو نقطه مقابل هم هستند که سعادت و شقاوت را برای انسان رقم خواهند زد. امیرمؤمنان علیهالسلام در سخنانی، به توضیح این دو پرداخته و آثار و نتایج هر یک را چنین بیان کرده است: «ای بندگان خدا، بدانید که تقوا، دژی محکم و شکستناپذیر است، امّا هرزگی و گناه، خانهای در حال فرو ریختن و خوار کننده است که از ساکنان خود دفاع نمیکند و کسی که به آن پناه برد، درامان نیست. آگاه باشید که با تقوا، ریشههای گناهان را میتوان برید، و با یقین میتوان به برترین جایگاه معنوی رسید.... پروا کنید. همانا خدا، راه حق را برای شما آشکار کرد و جادههای آن را روشن نگاه داشت. پس یا شقاوتِ دامنگیر یا رستگاریِ جاویدان در انتظار شماست. از این رو، در این دنیای نابود شدنی برای زندگی جاویدان آخرت، توشه برگیرید که شما را به زاد و توشه راهنمایی کردند».
رعایت تقوا در محضر الهی
امیرمؤمنان علیهالسلام درباره نقش تقوا در توجه انسان به حضور همیشگی در برابر خداوند میفرماید: «خدا شما را به تقوا سفارش کرد و آن را نهایت خشنودی خود، و خواستش از بندگان قرار داد. پس از خدایی بترسید که در پیشگاه او حاضرید و اختیار شما در دست اوست، و همه حالات و حرکات شما را زیر نظر دارد. اگر چیزی را پنهان کنید، میداند و اگر آشکار کردید، ثبت میکند. برای ثبت اعمال، فرشتگان بزرگواری را گمارده که نه حقی را فراموش، و نه باطلی را ثبت میکنند.آگاه باشید! کسی که تقوا پیشه کند و از خدا بترسید، از فتنهها نجات مییابد، و با نور هدایت از تاریکیها میگریزد، و به بهشت و آنچه دوست دارد، جاودانه میرسد. خدا او را در منزل کرامت خویش مسکن میدهد؛ خانهای که مخصوص خداست. سقف آن عرش پروردگاری و روشنایی آن از جمال الهی، و زائرانش فرشتگان، و دوستان و همنشینانش پیامبران الهی هستند».
چرا تقوا؟
شاید برخی بپرسند چرا در آیات و روایات این همه سفارش به تقوا شده است؟ در پاسخ باید گفت که تقوا، اساس و هدف بندگی است و بدون رعایت آن، عبادتهای ما بیفایده و اثر است. آری، این جهان با عظمت، بی هدف و مقصود آفریده نشده است و ما انسانها به بازی گرفته نشدهایم؛ آفریده شدهایم تا بشناسیم و بندگی کنیم و این بندگی بدون تقوا ناممکن است. چنین نقل شده که امیرمؤمنان علیهالسلام هرگاه بر منبر مینشست، پیش از سخنانش میفرمود: «ای مردم، تقوای الهی پیشه کنید. هیچ کس بیهوده آفریده نشد تا به بازی پردازد، و او را به حال خود وانگذاشتهاند تا خود را سرگرم کارهای بیارزش کند و دنیایی که در دیدهها زیباست، جایگزین آخرتی نمیشود که آن را زشت میانگارند، و مغروری که در دنیا به بالاترین مقام رسیده، چون کسی نیست که در آخرت به کمترین نصیبی رسیده است».
تقوا، بهترین توشه
دنیا، سرای آماده شدن برای آخرت است. از این رو، فرصت محدود آن را باید غنیمت شمرد و لحظهای در گردآوری توشه آخرت کوتاهی نکرد. در این میان، تقوا بهترین توشه است. در قرآن میخوانیم: «هر کس تقوا داشته و فردی مصلح باشد، بر او ترس و وحشتی نیست». امیرمؤمنان نیز در نهجالبلاغه میفرماید: «کسی که جامه تقوا بر قلبش بپوشاند، کارهای نیکوی او آشکار شود، و در کارش پیروز گردد. پس در به دست آوردن بهرههای تقوا فرصت را غنیمت شمارید و برای رسیدن به بهشت جاویدان، رفتارهای متناسب با آن انجام دهید؛ زیرا دنیا برای زندگی همیشگی شما آفریده نشده؛ گذرگاهی است تا در آن زاد و توشه آخرت بردارید. پس با شتاب، آماده کوچ کردن باشید و مرکبهای راهوار برای حرکت مهیّا دارید».
شناخت واقعی دنیا و توجه به تقو
شناخت واقعی دنیا، بهترین مشوّق آدمی در توجه به تقوا و آثار سازنده آن است. درک این واقعیت که این دنیای فانی و محدود که خوشی و ناخوشی، زندگی و مرگ، و شادی و غم آن به هم درآمیخته و به سرعت خواهد گذشت، قابلیت دلبستگی ندارد که آدمی برای استفاده بیشتر آن مرتکب هر گناه و جنایتی بشود، خواه ناخواه توجه انسان را به تقوا و تلاش برای تحصیل آن بیشتر میکند. امام علی علیهالسلام دراین باره فرموده است: «ای بندگان خدا، شما را به تقوای الهی و فرمانبرداری و اطاعت از او سفارش میکنم که نجات فردا و مایه رهایی جاویدان است. خدا آنگونه که سزاوار بود شما را ترسانید، و چنانکه شایسته بود امیدوارتان کرد، و دنیا و بی اعتباری آن و نابود شدنی بودن و دگرگونی آن را برای شما تعریف کرد. پس از آنچه در دنیا شما را به شگفتی (و دلبستگی) وا میدارد، روی گردانید؛ زیرا مدت کوتاهی در آن اقامت دارید. دنیا به خشم خدا نزدیکترین، و از خشنودی او دورترین جایگاه است».
تقوا و ادای حق خد
شکر و سپاسگزاری از نعمتهای خداوند، نه تنها یکی از وظایف بندگان در برابر پروردگار است، بلکه از حقوق مسلّم او بر افراد شمرده میشود. بدون شک پرهیز از گناه و دوری از نافرمانی از دستورات خداوند که با رعایت تقوا به دست میآید، یکی از بهترین شیوههای ادای حق خداوند بر بندگان خواهد بود. به طور کلی شناخت آثار و فواید تقوا، تأثیر بسیاری در حفظ و رعایت آن خواهد داشت. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در سخنانی میفرماید: «ای بندگان خدا، شما را به پرهیزکاری سفارش میکنم که حق خداوند بر شماست، و نیز موجب حق شما بر پروردگار میشود. از خدا برای پرهیزکاری یاری بخواهید و برای انجام دستورات خدا از تقوا یاری جویید؛ زیرا تقوا، امروز سپر بلا، و فردا راه رسیدن به بهشت است. راه تقوا روشن، و رونده آن بهرهمند، و امانتدارش خداست که حافظ آن خواهد بود. تقوا، همواره خود را بر امتهای گذشته عرضه کرده و برآینده نیز عرضه میکند؛ زیرا فردای قیامت، همه به آن نیازمندند».