نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان

(زمان خواندن: 6 - 12 دقیقه)

دوره نوجوانی حساس‏ترين و با اهميت‏ترين دوران زندگی انسان است كه معمولاً بين سنين 12 الی 18 سالگی است. در اين دوره فرد نه كودك و نه هنوز به درستی بالغ شده است و دوره بحرانی زندگی خود را می‏گذراند كه گاهی رفتار و اعمال كودكانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسين و تعجّب آنها می‏شود، در اين راستا در اين نوشتار به نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان می‌پردازيم.

نوجوان در سنينی قرار دارد كه به درستی نمی‏داند چه بايد بكند؟ كدام شيوه را در زندگی خود برگزيند؟ برخی بزرگترها به او می‏گويند: تو هنوز بچّه‏ای! گاهی ديگران به او می‏گويند: تو ديگر بزرگ شده‏ای چرا كار بچّه‏گانه از تو سر می‏زند؟ او خود را در اين امر و نهی، سرزنش و عتاب، حيران می‏بيند.

نهج‏البلاغه يكی از برترين كتابی است كه به اخ‏القرآن (برادر قرآن) شهرت يافته است. اين كتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است كه دست عقول بشر به اين آسانی به آن نمی‏رسد. دليل آن همين است كه اين كتاب تراوش روح با عظمت كسی است كه مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائيل، قرآن ناطق و بزرگ‏ترينِ مفسّران و تربيت شده پيامبر عظيم‏الشّأن است.»1

سخنان حضرت علی عليه‏السلام كه نهج‏البلاغه بخشی از آن است، از نظر قواعد ادبی و لفظی و اخلاقی در حدّ معجزه است و تا كنون هيچ كلام بشری به پای آن نرسيده و با آن برابری نكرده است. ابن ابی‏الحديد معتزلی ـ شارح بزرگ نهج‏البلاغه ـ در مقدّمه كتاب خود می‏نويسد: «بحق، سخن علی عليه‏السلام فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق است.»

نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حكم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است كه به كارگيری آن، مهم‏ترين راه‏حل جهت تربيت و سعادت است.

در بحث «نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان» به محورهای زير اشاره خواهد شد:

الف: نوجوان و تربيت.

ب: نوجوان و عبادت.

ج: نوجوان و الگوپذيری.

د: نوجوان و دوست‏يابی.

ه: نوجوان و سياست.

و: نوجوان و گناه.

الف) نوجوان و تربيت

در تربيت نوجوانان بايد به چند اصل تربيتی توجّه كرد؛ از جمله: شناخت مسائل اين نسل، توجّه به پايه‏های خُلقی اين نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستی با نوجوانان و پرهيز از اعمال قدرت و اجبار.

علی عليه‏السلام به تربيت نفس توجّه ويژه‏ای دارد و می‏فرمايد: «ای مردم! خودتان عهده‏دار تربيت نفس خويش باشيد و آن را از كشيده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز داريد.»2 و نيز می‏فرمايد: «زنهار! زنهار! در تربيت و سازندگی خويشتن تلاش كن».3

امام علی عليه‏السلام به پدران نيز توصيه می‏كند:

«با فرزندان خود دوست شويد؛ زيرا مودّة الآباء قرابة بين الأبناء؛ دوستی ميان پدران سبب خويشاوندی ميان فرزندان است».4 و نيز به علت تأثير خانوده‏ها بر شخصيت نوجوانان، سفارش می‏كند: «روابط خود را با افراد با شخصيت و اصيل و خانواده‏های صالح و خوش‏سابقه، برقرار ساز».5

امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد می‏كند و می‏فرمايد:

«واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعی كه اهل غفلت و ستمكاری در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحی يافت می‏شوند، بپرهيز.»6

ب) نوجوان و عبادت

طرز ارائه مسائل مذهبی به نوجوانان اهميت بسياری دارد. امور مذهبی را به گونه‏ای بايد به آنها ارائه داد كه آنها احساس كنند در زندگی روزمره، اين امور قابل پياده شدن است. و بايد علم و دين را توأمان به نوجوانان آموخت.

«عبادت» مهم‏ترين بخش اصول اسلام می‏باشد و در نهج‏البلاغه به بندگی خدا و عبادت توجّه و تأكيد بيشتر شده است. عبادت اثرات دنيوی بسياری دارد كه از جمله آن آرامش روانی و سلامت نفس است.

علی عليه‏السلام می‏فرمايد: «در تمام امور زندگی خود، خداوند را اطاعت كن؛ زيرا اطاعت از خداوند، بر هر كاری مقدّم است. نفس خود را به سوی عبادت بكشان و با آن مدارا كن.»7

از مهم‏ترين اركان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن می‏باشد. علی عليه‏السلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را می‏ريزد»8، «بهترين وسيله نزديكی به خداوند، روزه ماه مبارك رمضان است»9 و «حقّ فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويی برای او انتخاب كند، اخلاق و ادب به او بياموزد و قرآن را به او آموزش دهد».10

ج) نوجوان و الگوپذيری

«الگوها» در تربيت، تأثير بسيار زيادی دارد و هر چقدر الگو محبوب‏تر باشد، تأثيرپذيری آن نيز بيشتر است. حضرت علی عليه‏السلام از يك طرف بهترين الگو برای نوجوان و جوان می‏باشد، چون امام دوران كودكی و نوجوانی را در كنار پيامبر اكرم صلی‏الله‏عليه‏و‏آله گذراند و رفتار او را برای خود الگو قرار داده است؛ لذا می‏فرمايد:

«پيامبر صلی‏الله‏عليه‏و‏آله مرا از دوران كودكی تحت تربيت خود گرفتند و هر روز يك اخلاق نيكو را به من تعليم و دستور می‏دادند.»11

قرآن كريم به مسلمانان خطاب می‏فرمايد: «رسول خدا صلی‏الله‏عليه‏و‏آله يك الگو و سرمشق كامل می‏باشد.» و حضرت علی عليه‏السلام و فرزندانش بهترين الگو برای نوجوانان و جوانان می‏باشند. از اين رو با تبيين سيره زندگی امام می‏توان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب كرد.

امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد می‏كند و می‏فرمايد: «واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعی كه اهل غفلت و ستمكاری در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحی يافت می‏شوند، بپرهيز.

بايد توجّه نمود افرادی كه در سمت مربّی و معلّم نوجوان می‏باشند، الگوی مناسب در تربيت‏اند و نوجوان آداب زندگی را غالباً از اطرافيان ـ به ويژه مربّيان ـ فرا می‏گيرد. پس لازم است آنها خود را با الگوی برتر تطبيق نمايند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربيت نسل جديد بپردازند. علی عليه‏السلام می‏فرمايد: «هر كس كه خودش را در منصب رهبری مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعليم ديگران، نفس خودش را اصلاح كند.»12

د) نوجوان و دوست‏يابی

نوجوان به داشتن «دوست» احساس نياز می‏كند و از اين‏رو بايد او را در انتخاب دوست ياری كرد. دوست به حدّی در يك نوجوان تأثير دارد كه او خود را همرنگ دوستش می‏كند و حتّی از لباس، رفتار و كلام او تقليد می‏‌كند.

داشتن دوست، نوجوان را از تنهايی كه ممكن است افسردگی و انزوا را در برداشته باشد، می‏رهاند. امام علی عليه‏السلام در نهج‏البلاغه به يافتن «دوستان خوب» اشاره می‏فرمايد و تأكيد دارد كه: دوستان را ابتدا مورد آزمايش و امتحان قرار دهيد و وقتی دوستی را خوب يافتيد، او را از دست ندهيد. امام عليه‏السلام می‏فرمايد:

«عاجزترين مردم كسی است كه از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر كسی است كه دوستان به دست آورده را ترك گويد.»13

نوجوان وقتی دوستی را يافت و يا درصدد يافتن دوستانی است، بايد به چند مسأله توجّه كند: ابتدا اينكه به آراء و افكار ديگران احترام بگذارد و خود، فردی فروتن و متواضع باشد. و ديگر اينكه در دوستی، افراط و تفريط روا ندارد كه ثمره آن، پشيمانی و ثمره دورانديشی و ميانه‏روی، سلامت و رستگاری است.14 و سوم اينكه راستگو بوده و به عهد خود وفا نمايد، چون «هر كس امانت‏دار نباشد ضرر كرده و به مقصد نمی‏رسد»15 و چهارم اينكه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علی عليه‏السلام می‏فرمايد: «اكرم الحسب حُسن الخلق؛ برترين خويشاوندی، خوشرويی و حُسن خلق است.»16

اما به پيروان خود گوشزد می‏فرمايد: «از دوستی با افرادی كه ضعيف‏العقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش می‏شناسند.»17

و يا می‏فرمايد: «از رفاقت با كسانی كه افكار و ظاهر اعمالشان ناپسنديده است، برحذر باش؛ چرا كه آدمی به رویّه و روش رفيقش خو می‏گيرد و به افكار و اعمال او معتاد می‏شود.»

ه) نوجوان و سياست

نوجوان و جوان كه پرجمعيت‏ترين بخش هر جامعه ـ به‏ويژه جهان‏آسيائی و آفريقائی را تشكيل می‏دهد، طبعاً بايد با «سياست» آشنا بوده و نقش برجسته‏ای در امور اداری ايفا نمايد و نظام سياسی حاكم نيز با حُسن نیّت، اعتماد اين قشر عظيم را به خود جلب كند.

آری، لازم است با تشكيل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سياسی آشنا كرده و نقش قدرت‏های سلطه‏گر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در اين‏باره می‏فرمايد: «بنده ديگران مباش، خداوند تو را آزاد آفريده است.»18

اما به پيروان خود گوشزد می‏فرمايد: «از دوستی با افرادی كه ضعيف‏العقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش می‏شناسند.»

و) نوجوان و گناه

علی عليه‏السلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسيار حسّاس بيان می‏كند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالی و مساعد است كه هرچه در آن بكاری همان درو می‏كنی: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقی فيها من كلّ شی‏ء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجوانی را زودگذر می‏داند و گوشزد می‏فرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روی می‏آورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهم‏السلام و ادعيه می‏باشد و گرنه، گناه انسان را در دنيا و آخرت رسوا می‏سازد و بركت را از مال او برمی‏دارد و ناراحتی‏های روانی را نصيبش می‏سازد. از نظر علی عليه‏السلام هر گناهی در زندگی، آثار سوئی دارد، مثلاً: دروغ، ايمان را از انسان دور می‏كند21؛ فحش و بدزبانی، زهد را دور می‏سازد و سخن‏چينی، رابطه دوستی را از بين می‏برد.22

********************************************************************

پی‌نوشت‌ها:

1. وصیّت‏نامه سياسی ـ الهی امام خمينی1.

2. نهج البلاغه، حكمت 359.

3. همان، نامه 30.

4. همان، حكمت 308.

5. مان، نامه 52 و 53.

6. همان، نامه 69.

7. همان.

8. همان، خطبه 199.

9. همان، خطبه 110.

10. همان، كلمات قصار، ش 399.