(ارزشها و ضدارزشها در نهج البلاغه)
زبان عاقل
انسان عاقل وقتی بخواهد سخنی بر زبان آورد، ابتدا خوب در مورد آن میاندیشد و سپس هنگامی که به درستی سخن خود اطمینان یافت، آن را بر زبان میآورد. در مقابل، انسان نادان، هر سخنی که به زبانش آمد، نسنجیده بیان میکند. امیرمؤمنان علیهالسلام دراین باره میفرماید: «زبان عاقل، پشت قلب او قرار دارد و قلب احمق و نادان، پشت زبان او جا گرفته است».
فضیلت علم
امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید: «دانش، از مال دنیا بهتر است، زیرا دانش نگهبان توست ولی مال را تو باید نگهبانی کنی. مال دنیا با بخشش کاسته میشود، ولی دانش براثر بخشش، رشد و فزونی مییابد. آنچه با مال دنیا به دست آمده، با تمام شدن مال، از بین میرود».
امیرمؤمنان علیهالسلام در این کلام نورانی، از برتری دانش در برابر مال دنیا سخن میگوید و برای آن سه دلیل میآورد: اول آنکه دانش، انسان را از مشکلات زندگی و گرفتاریهای آخرت نگه میدارد و از خسارتهایی که به سراغ اشخاص جاهل میرود، دور میکند. ولی مال دنیا نه تنها نگهبان صاحب خود نیست، بلکه صاحب مال، ناچار است پارهای از وقت، فکر و نیروی خود را برای نگهداری آن از دست بدهد. دوم آنکه صاحب مال، وقتی مقداری از مالش را به دیگران میبخشد، به همان میزان از مالش کم میشود ولی صاحب علم، هر چه از دانش خود به دیگران میبخشد و به دیگران میآموزد، بر آگاهیهای خود میافزاید. سوم آنکه وقتی مال و ثروت از بین برود، تمامی چیزهایی هم که به واسطه آن مال و ثروت بهدست آمده، مثل مقام و شهرت از بین خواهد رفت، در حالی که شخص عالم، هیچگاه آنچه را با علم خود به دست میآورد، از دست نمیدهد.
پرهیز از شوخی زیاد
یکی از نشانههای وقار انسان این است که از شوخی کردن زیاد بپرهیزد و متین و جدی باشد. امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید: «هیچ کس شوخی نمیکند، مگر آنکه بخشی از عقل خود را دور میاندازد». ایشان در جای دیگری به فرزندشان امام حسن علیهالسلام چنین توصیه میکند: «نه تنها خودت هیچگاه در حضور مردم شوخی نکن و حرفهای خنده آور مزن، بلکه حتی حرفهای خنده آور دیگران را هم نقل مکن؛ چون این کار موجب سبکی میشود و ارزش انسان را از بین میبرد».
بردباری و پرهیزکاری
امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید:«بردباری، شجاعت است و پرهیزکاری، توانگری». بدون شک بردباری، یکی از عالیترین جلوههای شجاعت انسان به شمار میرود. شجاع، کسی نیست که در برابر هر مسئله به خشم میآید و عجولانه دست به اقدامات حساب نشده میزند؛ چون بسیار دیده شده که چنین افرادی، صدها گرفتاری برابر خود و دیگران ایجاد کردهاند. شجاع حقیقی کسی است که در برابر مشکلات بردبار باشد و با صبر و حوصله به راه حل آنها بیندیشد. فضیلت دیگر که در این سخن به آن اشاره شده، پارسایی است که برای انسان، بهترین ثروتها و بالاترین توانگریهاست. انسان پارسا، همواره در وجود خود، آن قدر ارزشهای روحی و معنوی دخیره میکند که دیگر به مال و ثروت دنیا چشم نمیدوزد و همین بی نیازی از مال دنیا، بزرگترین ثروت به شمار میرود.
دقت در انتخاب دوست
دوست خوب، آدمی را به کمال میرساند و دوست بد، او را از رحمت الهی باز میدارد. امیرمؤمنان در سخنی گهربار میفرماید که چه کسی را نباید به عنوان دوست برگزید:«از دوستی با نادان بپرهیز؛ چون او میخواهد به تو سود برساند، ولی از روی نادانی زیان میرساند. از دوستی با شخص تنگنظر بپرهیز؛ چون او تو را هنگامی که به شدت نیازمند او باشی رها میکند. از دوستی با شخص بد کار بپرهیز؛ چون او به ناچیزترین قیمتها تو را میفروشد. از دوستی با دروغگو بپرهیز؛ چون او مانند سراب فریبت میدهد، دور را در نظرت نزدیک، و نزدیک را دور جلوهگر میسازد».
ارتباط با بستگان
پیشوایان معصوم همواره بر صله رحم سفارش کردهاند؛ زیرا، موجب تقویت پیوندهای خانوادگی و از بین رفتن اختلافات و کینهها میگردد و رویارویی افراد را با سختیها آسان میگرداند. امیرمؤمنان علیهالسلام در سفارشی به ارتباط با بستگان چنین میفرماید:«ای مردم! هیچ کس از طایفه و خویشان خود بینیاز نیست، هر چند صاحب مال و ثروت باشد. آدمی همواره به دست و زبان آنها که از او دفاع کنند، محتاج است. آنها بهتر میتوانند گرفتاریهای او را برطرف سازند و در هنگام سختیها و پیشامدهای ناگوار، بر او مهربانند». آن حضرت در قسمت دیگری میفرماید:«آگاه باشید! هیچ کدام از شما نباید از خویشان خود روی گرداند؛آن گاه که آنها را در فقر و پریشانی میبیند، باید به ایشان احسان کند». ایشان در نامهای به فرزند برومندشان امام مجتبی علیهالسلام مینویسد:«بستگان خویش را گرامی دار؛ زیرا آنها بال و پر تواند که با آنها پرواز میکنی، و ریشه تواند که به آنها باز میگردی، و دست تواند که با آن به دشمنان حمله میکنی».
تفاوت بین اعمال
امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید:«چه تفاوت بسیاری بین دو گونه عمل و کردار انسانها وجود دارد؛ عملی که لذت و خوشی آن به سرعت میگذرد، ولی نتایج زیانبار آن باقی میماند، و عملی که رنج و زحمت آن، زود تمام میشود، ولی پاداش آن بر جای خواهد ماند».
خداوند متعالی، انسان را آزاد آفرید و به او اختیار داد، تا آزادانه راه زندگی خویش را برگزیند و هر عملی را که دلش خواست، انجام دهد. اما در روز قیامت، کسی که عمل خوب انجام داده پاداش میگیرد و کسی که مرتکب اعمال ناپسند شده، به کیفر و مجازات میرسد. امیرمؤمنان علیهالسلام در این فرمایش نورانی، به انسانها هشدار میدهد که هرگز فریب ظاهر را نخورند. کار خوب و بد، هر دو به زودی میگذرد و تمام میشود؛ در حالی که پی آمد آن از بین نمیرود و در کارنامه عمل انسان باقی میماند.
اخلاص
اخلاص، پایه همه ارزشهای اخلاقی و رهنمودی قرآنی است که موجب میشود ایمان در وجود انسان جا گیرد و آدمی به رشد و کمال برسد. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در نهج البلاغه میفرماید: «اساس دین، شناخت خدا و کمال شناخت، در تصدیق خدا و نهایت و کمال تصدیق، در یگانهپرستی و کمال توحید، در خالص ساختن اعمال برای خداوند است». نیز از آن حضرت است که:«کسی که اعمال خود را برای خدا خالص گرداند، در نتیجه حق تعالی هم او را برای خود اختیار میکند و او از جمله معادن دین خدا روی زمین میگردد».
تمرین بردباری
امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید:«اگر بردبار نیستی، خو را وادار به بردباری کن؛ زیرا کسی که خود را به گروهی شبیه کند، به زودی از آنان میشود». بعضیها در برابر کوچکترین ناملایمت، آرامش خود را از کف میدهند و دست به کارهایی میزنند که ناراحتیهای فراوانی در پی دارد. چاره این افراد آن است که با اراده و تمرین، اندک اندک خود را شبیه بردباران کنند تا سرانجام این صفت، ملکه رفتاری شان گردد و جزو صابران شوند.
اهمیت حیا
حیا، یکی از فضیلتهای مهم اخلاقی است که در روایات اسلامی بسیار به آن توجه شده است. حیا، سبب بازداشتن انسان از ارتکاب بسیاری از گناهان گردیده، مروارید گرانبهایی است که فرد و جامعه را پاکیزه و درخشان میکنند. امیرمؤمنان علیهالسلام درباره حیا میفرماید:«هیچ ایمانی مانند حیا و صبر نیست». نیز از آن حضرت است که: «هر که جامه حیا و شرم بپوشد، مردم زشتیهای او را نخواهند دید».
ویترین تهمت
مؤمن، نه تنها از انجام کارهای زشت و نادرست دوری میکند، بلکه باید از قرار گرفتن در فضای آلوده به گناه هم بپرهیزد. امیرمؤمنان علیهالسلام میفرماید: «کسی که خود را در معرض بد نامی و جایگاه تهمت قرار میدهد، نباید کسی را که به او گمان بد میبرد، سرزنش کند»؛ زیرا تقصیر از خود اوست که زمینه بدگمانی دیگران را فراهم آورده است.
عزّت نفس
امیرمؤمنان میفرماید: « نفست را از هر زبونی و پستی گرامی بدار، هر چند تو را به نعمتهای بیشمار رساند؛ زیرا هرگز برابر آنچه از نفس خویش صرف میکنی، عوض نخواهی یافت و بنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است». یکی از شعارهای والای اسلام، عزّت نفس است. انسان مسلمان با عزّت نفس، طعم واقعی ایمان را میچشد و از شر دشمن درونی، یعنی هوای نفس و دشمن خارجی در امان میماند. از این رو، امیرمؤمنان علیهالسلام در این کلام نورانی تصریح میکند که اگر در برابر کرامت و عزت نفس، انسان هر قدر هم از نعمتها و ثروت دنیا بهرهمند شود، باز خسارت و ضرری جبرانناپذیر دیده است.
اهمّیت وفای به عهد
اسلام درباره وفای به عهد سفارشهای بسیاری کرده است تا جایی که یکی از تفاوتهای آشکار انسان مسلمان را با دیگران، در وفای به عهد و پیمان میداند. از این رو، مسلمان واقعی باید به عهد و پیمانهایش اهمیت دهد و دیگران را آزرده خاطر نکند. شخصی که عهدی میبندد و قولی میدهد، در گرو آن عهد باقی میماند تا انجامش دهد. امیرمؤمنان علیهالسلام در این باره میفرماید: «کسی که از او درخواستی میشود، تا زمانی که وعده انجامش را نداده باشد، آزاد است».
گذشت
گذشت، از ویژگیهای مؤمنان به شمار میرود. از بین رفتن کینهها، نزدیک شدن قلبها و در نتیجه تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، از آثار مهم گذشت است.
امیرمؤمنان علیهالسلام نیز در نامهها و خطبههای خویش میفرمود: «خشم را فرو بنشان و هنگام توانایی و قدرت، گذشت کن، و هنگام تندخویی، بردبار باش تا برایت پاداش نیکو بنویسند». نیز از آن حضرت است که: «بخشش و گذشت، نگهبان آبروهاست».