نهج البلاغه در کلام اندیشمندان

گنجینه یاقوت‏های سخن
علاّمه بزرگوار، مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی که از کتاب شناسان بزرگ معاصر و صاحب اثر گران سنگ الذریعه است، در جملاتی چند درباره نهج البلاغه چنین می‏نویسد: «بعد از انقطاع وحی الهی، کتابی از نظر اعتماد مانند نهج البلاغه تدوین نشده است. کتابی که راه صحیح علم و عمل را به انسان نشان می‏دهد و پرتویی از علم الهی بر آن تابیده و بوی عطر سخنان پیغمبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از آن می‏تراود. نهج البلاغه صدف مرواریدهای حکمت و گنجینه یاقوت‏های سخن است. مواعظی که در طی خطبه‏های آن دیده می‏شود، تار و پود دل‏ها را به سوی خود می‏کشد. کلمات قصار آن نیز ضامن سعادت دنیا و آخرت است که طالبان حقایق را به دیدن گمشده خود ارشاد می‏کند و فرزانگان را به راه سیاست و سیادتشان رهبری می‏نماید. کتابی که دارای چنین ارزشی است، جا دارد که اندیشمندان در پیشگاهش زانو زنند و کاوش گران آن را مورد مطالعه و بررسی قرار دهند».
با نهج البلاغه بیگانه‏ایم!
استاد و متفکّر شهید مرتضی مطهری رحمه‏الله درباره نهج البلاغه می‏گوید: «سخنان نهج البلاغه کلّیت دارد و محدود به زمان و مکان و افراد معیّن نیست. مخاطب او انسان است و به همین جهت، نه مرز می‏شناسد و نه زمان. نهج البلاغه از همه جهات متأثر از قرآن و در حقیقت فرزند قرآن است». استاد در جای دیگری درباره غربت این گنجینه معارف الهی چنین می‏گوید: «عجیب این است که نهج البلاغه در دیار خودش، در میان شیعیان علی علیه‏السلام غریب و تنهاست؛ هم چنانکه خود علی علیه‏السلام غریب و تنهاست. بدیهی است که اگر محتویات کتابی و یا اندیشه‏ها و احساسات و عواطف شخصی با دنیای روحی مردمی سازگار نباشد، این کتاب و یا آن شخص عملاً تنها و بیگانه می‏ماند، هر چند نامش با هزاران تجلیل و تعظیم برده شود. ما باید اعتراف کنیم که با نهج البلاغه بیگانه‏ایم. دنیای روحی‏ای که برای خود ساخته‏ایم، دنیای دیگری است غیر از دنیای نهج البلاغه».
تحیّر دانشمندان از نهج البلاغه
علامّه سید هِبة‏الدین شهرستانی، فقیه و اسلام‏شناس نامدار شیعی، در بیان دلیل شگفتی و تحیّر دانشمندان و ادیبان از کتاب نهج البلاغه چنین می‏نویسد: «دانشمندان بسیاری نهج‏البلاغه را ستوده و اعتراف کرده‏اند که مطالبِ عالی آن، در حدّ اعجاز است؛ چنانکه عقول ایشان از عظمت درخشش خطبه‏ها و جملات آن به حیرت افتاده‏اند. لیکن باید گفت تعجب ادبا تنها به ملاحظه انسجام الفاظ نهج البلاغه نیست و تحیّر دانشمندان نیز به این نیست که معانیِ بلیغ آن به سر حدّ اعجاز رسیده، بلکه شگفتی و تحیر آنان، همه و همه در تنوع مقاصد و منظورهای گوناگونی است که در خطبه‏ها و کلامِ آن وجود دارد و امام علیه‏السلام از عهده بیان آنها به خوبی برآمده و برتری شخصیت خویش را بر همگان آشکار کرده است».
غنای فکری نهج البلاغه
استاد محمدتقی جعفری رحمه‏الله که خود از شرح‏نویسان کتاب شریف نهج‏البلاغه است، درباره این کتاب می‏گوید: «آن روز که نهج‏البلاغه علی‏بن ابی‏طالب علیه‏السلام بی‏طرفانه و با دقت رسیدگی شود، از تمامی مکتب‏های اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی و فلسفی بی‏نیاز خواهیم شد».
صدای امام از آن سوی کلمات نهج البلاغه
عباس محمود عَقّاد، نویسنده و تاریخ نگار معروف مصری، در جملاتی درباره نهج‏البلاغه چنین می‏گوید: «در کتاب نهج البلاغه نور آیات توحید و حکمت الهی، چنان درخشان و پرتوافکن است که بررسی و تحقیقِ همه پژوهندگان معارف الهی را شامل می‏شود. به طور کلّی، مهر شخصیت علوی از پشت سطرها و از میان حروف این کتاب پدیدار است که اگر خوب دقت کنی و گوش فرا دهی، صدای امام را از آن سوی کلمات می‏شنوی، و نه صدای دیگری را».
تقویت روح مردانگی
دکتر زَکی مُبارک، استاد دانشگاه الازهر مصر، درباره تأثیر مطالعه کتاب نهج البلاغه می‏نویسد: «من اعتقاد دارم که مطالعه کتاب نهج البلاغه، روح شهامت و مردانگی انسان را تقویت می‏کند؛ زیرا از روح بزرگ و پرتوانی صادر شده است که در برابر تمام دشواری‏ها، چون شیر ایستاده است».
محتوای ژرف
عبدالوَهّاب حَمورا، استاد علوم اسلامی دانشگاه فؤاد قاهره، درباره محتوای عمیق و گستردگی دامنه علوم مختلف در نهج البلاغه چنین می‏گوید: «نهج البلاغه شامل همه آن چیزهایی است که پژوهشگران بزرگ، استادان اخلاق، فیلسوفان، دانشمندان، پیشوایان مذاهب، و سیاست مداران پرهیزکار می‏توانند بگویند یا بنویسند. نیروی شگرف پندها، توصیه‏ها، عمق بینش و ژرفای محتوای نهج البلاغه، به خوبی نشان می‏دهد که این اثر جاودانه، از اندیشه بی‏نظیر امام علی علیه‏السلام است».
موزونی واژه‏ها
علی الجُندی، رئیس دانشکده علوم دانشگاه قاهره، درباره سَجع و نظم کلمات و عبارت‏های نهج البلاغه می‏گوید: «بامطالعه نهج البلاغه نوعی خاص از آهنگ موسیقی بر اعماق احساسات انسان پنجه می‏افکند. این کتاب از نظر سَجع و نظم و ترتیب کلمات و جملات، طوری مرتب است که می‏توان آن را شعر مَنثور نامید».
ذخیره جاودانه ادب جویان
استاد ناصیف یازجی، نویسنده معروف مصری، درباره تأثیرگذاری کتاب نهج البلاغه بر ادبیات و لغت عرب می‏گوید: «مهارت من در فنّ نویسندگی، در اثر مطالعه و بررسی قرآن کریم و خطبه‏های شیوای نهج البلاغه است؛ زیرا این دو کتاب با عظمت، گنج بی‏پایان زبان عربی و ذخیره جاودانه ادب جویان است و محال است که یک نفر ادیب لغت عربی، بدون اینکه شب‏ها را تا سحر به مطالعه و غور و بررسی این دو کتاب و اندیشه در بهترین اسلوب‏های آن مشغول باشد، نیازمندی خود را برطرف نماید».
الهام رستگاری
شیخ محمد عبده، دانشمند و مفتی اهل سنت و استاد دانشگاه الازهر مصر، درباره آشنایی خود با کتاب نهج البلاغه چنین می‏نویسند: «من در مطالعه نهج البلاغه علی علیه‏السلام ، از فصلی به فصلی دیگر می‏رسیدم و حس می‏کردم که پرده‏های سخن عوض می‏شود و آموزشگاه‏های پند و حکمت تغییر می‏یابد.
گاهی خودم را در جهانی می‏یافتم که روح بلند معانی، با زیور و عبارت تابناک آن را آباد ساخته است. این معانی بلند، دل‏ها و روان‏ها را روشن می‏سازد تا بدانها الهام رستگاری بخشد و از لغزش‏ها دورشان کند و به شاهراه فضیلت و کمال هدایتشان نماید. نیز گاهی احساس می‏کردم که عقل نورانی که هیچ شباهتی با اجسام ندارد، از عالم الوهیت جدا گشته و به روح یک انسان اتصال یافته و او را از لابه لای پرده‏های طبیعت بیرون آورده و تا سراپرده ملکوت اعلی بالا برده و به شهودگاه فروغ فروزنده آفرینش رسانیده است».
آیات و نشانه‏های حکمت
استاد حسین نائل مِرْصَفی، استاد علوم بلاغت در دانشگاه الأَزهر مصر درباره نهج‏البلاغه می‏گوید: «نهج البلاغه کتابی است که خداوند آن را دلیل روشنی قرار داد تا ثابت کند که علی علیه‏السلام بهترین شاهد زنده نورانیّت و پرتو بخش قرآن، حکمت، دانش، هدایت، اعجاز و فصاحت آن کتاب آسمانی است. آیات و نشانه‏های حکمت ارزنده، قوانین صحیح سیاست، پندهای روشن و دل‏نشین، و برهان‏های گویا و استواری که علی علیه‏السلام در این کتاب آورده، خود دلیل فضیلت مافوق تصور و بهترین آثار پیشوایی بحق است که هیچ یک از حکمای بزرگ، فیلسوفان عالی مقام و نوابغ روزگار، نظیر آن را نیاورده‏اند».
چشمه‏های بلاغت
محمّد مُحیی الدین عبدالحمید، استاد دانشگاه الازهر مصر، راجع به فصاحت و بلاغت بی‏نظیر نهج البلاغه چنین می‏گوید: «نهج البلاغه کتابی است که در آن، چشمه‏های بلاغت و فنون آن گردآمده و برای کسانی که در آن می‏نگرند، اسباب فصاحت مهیّا و میوه رسیده آن در دسترس است؛ چرا که آن از سخنان فصیح‏ترین انسان‏ها بعد از پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است و آن کلمات، از قدرتمندترین و برترین انسان از لحاظ منطق و استدلال سرچشمه گرفته، و آن عبارات از کسی است که صاحب اختیار لغت عرب است و هر گونه اراده کند، آن را می‏گرداند. حکیمی که حکمت از بیانش جاری می‏شود، خطیبی که سحر بیانش دل را مالامال می‏کند، عالمی که از رهگذر حشر و نشر با رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و نوشتن وحی الهی آموزش‏ها از آن حضرت دیده، و رزمنده‏ای که با شمشیر و زبان، از دین دفاع کرده است».
دریای معارف اسلامی
محمد امین النَواوی، از استادان دانشگاه قاهره می‏نویسد: «علی علیه‏السلام در خطبه‏های نهج‏البلاغه، روشی تازه، راهی نو و دریایی بزرگ از مباحث خداشناسی و فلسفه عالی الهی پیش روی دانشمندان ربّانی قرار می‏دهد که برای هیچ کس جز پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله سابقه نداشته است.
او در زمینه اسرار جهان آفرینش، روحیات مردم و جامعه‏شناسی، راه‏های پیشروی و عقب نشینی شیطان، دنیا و گرفتاری‏های آن، آغاز آفرینش، مرگ، زمین، آسمان، فرشتگان و فرشته مرگ، سخنِ نغز گفته است. آن حضرت در خطبه‏های خود، وارد میدان سیاست شده و درباره بیعت، پیمان بستن، انتخاب فرد شایسته و...، حقایقی را بیان می‏کند. نیز درباره طب و تشریح و توصیف ویژگی های حیوانات، سخنانی جالب دارد... . خلاصه آن حضرت، پس از تشریح موضوعات مختلف با عبارت‏های صحیح و روشن، ارزش‏های عالی انسانی را در برابر همه به نمایش درآورده، برنامه اصیل و صحیح اسلامی را برای نیل به هدف‏های کامل زندگی نشان می‏دهد».
علی علیه‏السلام پیشوای سخنوران
ابن ابی الحدید مُعتَزِلی، دانشمند، تاریخ نگار و شاعر معروف اهل سنت که خود نیز از شارحان نهج البلاغه است، درباره سخنان امام علی علیه‏السلام در این کتاب ارزشمند چنین می‏گوید: «امام علی علیه‏السلام پیشوا و سرورِ سخنوران و انسان‏های بلیغ است. کلام او را بحق از سخن خداوند فروتر و از کلام مخلوق فراتر دانسته‏اند، در ارزش سخنان امام در کتاب نهج البلاغه همین بس است که فنونِ سخنوری و نویسندگی را همگان از آن آموخته‏اند».
تنها هدف هر نویسنده و گوینده
شیخ محمدعبده، دانشمند و مفتی اهل سنت، درباره ابعاد گوناگون کتاب نهج البلاغه چنین می‏نویسند:«نهج البلاغه با مطالبی که در بردارد، می‏تواند هدف‏های هر نویسنده و گوینده را تأمین کند. در این کتاب ترغیب، تنفّر، سیاست، جدل،اصول، تمدّن، حقوق متقابل اجتماع و رهبر، قوانین عدالت، و پند و نصیحت وجود دارد و هیچ اندیشه و خواسته‏ای بر دل انسان نمی‏گذرد، جز آنکه بهتر و کامل‏ترش در این کتاب یافت می‏شود». او در ادامه، راجع به عظمت کلام امیر مؤمنان علیه‏السلام چنین می‏گوید: «در میان دانشمندان و سخن شناسان زبان و ادبیات عرب، کسی نیست که به عظمت امام علی علیه‏السلام اعتراف نکند. کلام امام علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام پس از کلام خدای متعال و پیغمبرش صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شریف‏ترین و برترین سخن و سرشارترین کلام از لحاظ محتوا، و دارای بهترین شیوه است و بیشترین معانی را در بر دارد».
شگفتی از این همه عمق و معنا
دکتر زکی نَجیب، از استادان دانشگاه الازهر مصر، درباره نهج البلاغه چنین می‏گوید: «هنگامی که به همین منتخب کلمات امام علی علیه‏السلام که شریف رضی برگزیده و بدان نهج البلاغه نام نهاده است به دقت می‏نگرم، خود را در مقابل دنیایی از شگفتی تعبیر و عمق معنا، شگفت زده می‏یابم».
انتشار نهج البلاغه در سراسر جهان
دکتر صُبحی صالح، استاد دانشگاه ادبیات دانشگاه لبنان که خود به عنوان شارح و محقق کتاب نهج البلاغه به شمار می‏رود، درباره این کتاب چنین می‏گوید: «اعتقاد دارم که ضروری است نهج البلاغه امیر مؤمنان امام علی علیه‏السلام در سراسر جهان چاپ و توزیع گردد، تا نسل جدید مسلمان از آن بهره‏مند شود».
منابع
1ـ محمد مهدی، علیقلی، سیمای نهج البلاغه، تهران، نشر غیاث، 1376، چاپ دوم.
2ـ نهج البلاغه و گردآورنده آن، قم، بنیاد نهج البلاغه، 1373، چاپ دوم.
3ـ عبدالزهراء، حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه، قم، بنیاد نهج البلاغه، 1372، چاپ دوم.