بحثى پيرامون دعا   
تعريف دعا
دعا از ريشه «دعو» در لغت‏به معنى فراخواندن، دعوت كردن، گوش دادن به كسى يا چيزى و... در اصطلاح: خواندن جمله‏هاى ماثور از پيامبر صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم‏السلام در اوقات معين براى طلب آمرزش و برآورده شدن حاجات است. خواندن و نيايش كردن، مدح و ثنا، نفرين، تحيت و درود و سلام و تضرع و خشوع.
دعا يعنى ارتباط پيگير و مداوم داعى (شخص دعا كننده) با مدعو (طرف خوانده شده) و مترادف كلماتى چون ورد، ذكر، مسئلت (سؤال) و غيره است.
دعا، عرض نياز به درگاه الهى و خواستن نيازمنديها از اوست كه از فيض و فضل نامتناهى‏اش به نويد ادعونى استجب لكم، هر كه او را بخواند درهاى سعادت به روى او، گشاده شود، چه بندگان را نياز و حاجت‏به اوست و اميد گنهكاران تنها به فضل او.
اثرهاى دعا
دعا آرامش‏بخش دلهاست و همين آرامش است كه در روح و مغز آدمى نوعى انبساط ايجاد مى‏كند و روح را از الت‏خمودگى بيرون مى‏آورد و به حركت وامى‏دارد و گاهى روحيه دلاورى و قهرمانى به دعاكننده مى‏بخشد. دعا به انسان متانت در رفتار، انبساط و شادى درونى، استعداد پيروزى، و استحكام در استقبال از حوادث مى‏دهد و بدان وسيله آدمى توجه زيادى به ذات خداوند متعال پيدامى‏كند و مانند ساير عبادات اثر تربيتى دارد. دعا روح ايمان را در نفوس برمى‏انگيزد. و انسان لذت ارتباط با خداوند را درك مى‏كند. انسان را متكى به خدا و مستقل مى‏سازد و از اتكاى به ديگران بى‏نياز مى‏كند. دعا حب الهى را در دل رسوخ مى‏دهد و نفس را از مشغله‏هاى بيهوده رها مى‏كند و چراغ اميد را در قلب و دل انسان روشن مى‏سازد دعا كشش بنده ضعيف و نيازمند به سوى خداوند كريم و توانا است، دعا كليد و وسيله قرب الهى لب عبادت و مغز و اساس طاعات و حيات روح است. دعا موجب نزول بركات و شرح صدر در انسان مى‏شود، دعا چراغ جان است; جانها را برمى‏افروزد و زبانها را معطر مى‏سازد. آرى دعا در فرد و اجتماع اثر سازنده و حياتى دارد. آنان كه به درگاه الهى نيايش نمى‏كنند همواره زير پوشش بازتابهاى روانى و اجتماعى قرار مى‏گيرند. دعا اطمينان‏بخش دلها و فضيلت هر انسان خداجو است، دعا سدى در برابر گناه و انحراف است. امام خمينى قدس سره مى‏فرمايد: «آيا ديده‏ايد كه اهل دعا و كسانى كه مداومت‏به دعا داشته باشند، اين كارهاى ناپسنديده‏اى كه بعضى‏ها انجام مى‏دهند آنها هم انجام دهند، مثلا شراب بخورند، قماربازى كنند، كبوتر بازى كنند، و امثال اين كارها؟ بيشتر كسانى كه محكوميت‏يافته و در زندانهاى دادگاهها محبوس مى‏باشند افرادى هستند كه با دعا سروكار ندارند...»
اجتماعى كه به دعا و نيايش توجه نكند دچار فساد مى‏شود و به تباهى مى‏گرايد. دعا باعث تقويت معنويات و ارج و ارتقاى عبادات مى‏گردد. دعا كننده همواره با ريسمانى استوار خود را با آفريدگار محبوب پيوند مى‏دهد و بدان وسيله از ورطه گرفتاريها رهايى مى‏يابد.
درمان غم خود از خدا بايد خواست دردى كه از او بود دوا بايد خواست ناخواسته گرچه مى‏دهد خواسته را حاجت‏به تضرع و دعا بايد خواست (1)
دعا در كلام خداوند
يكى از نامهاى قرآن مجيد، ذكر است و به عبارتى تمام قرآن نيايش است اما از آن ميان متجاوز از صد آيه به شيوه دعا نازل شده و بندگان را به نيايش و اخلاص دعوت مى‏كند از جمله:
01 «واذا سئلك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان فليستجيبوا لى وليؤمنوا بى لعلهم يرشدون‏» (2) و هنگامى كه بندگان من از تو درباره من سؤال كنند، بگو من نزديكم دعاى دعاكننده را به هنگامى كه مرا مى‏خواند پاسخ مى‏گويم سپس آنها دعوت مرا بپذيرند و سپس ايمان بياورند باشد كه راه راست را بيابند و به مقصد رسند.
در اين آيه كوتاه خداوند هفت مرتبه به ذات پاك خود و هفت مرتبه به بندگان اشاره فرموده است، و به اين وسيله نهايت پيوستگى و قرب و ارتباط و محبت‏خود را نسبت‏به انسان مجسم ساخته است (3).
02 « فادعوالله مخلصين له الدين‏» (4) خدا را بخوانيد در حالى كه دين خود را براى او خالص كرده‏ايد.
03 «وقال ربكم ادعونى استجب لكم...» (5) پرورگار شما گفته است مرا بخوانيد تا دعاى شما را اجابت كنم...
از اين آيه شريفه نكاتى چند استنباط مى‏شود كه عبارتند از: الف) دعا كردن محبوب الهى و مطلوب اوست. ب) بعد از دعا وعده اجابت داده شده است ولى مى‏دانيم كه اين وعده مشروط است (در صورتى اجابت مى‏شود كه شرايط لازم را داشته باشد). ج) دعا نوعى عبادت است چرا كه در ذيل آيه واژه عبادت بر آن اطلاق شده است.
04 «قل مايعبؤا بكم ربى لولا دعاؤكم فقد كذبتم فسوف يكون لزاما» (6) بگو پروردگار براى شما ارجى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد (شما آيات خدا و پيامبران را) تكذيب كرديد. اين آيه آخرين آيه سوره فرقان و درحقيقت نتيجه تمام سوره است.
گرچه از دعا در اين جا معانى متعدد استنباط مى‏شود ولى ريشه همه معانى به يك اصل بازمى‏گردد، مفهوم آيه چنين است: آنچه به شما ارزش و بها مى‏دهد همان توجه به پروردگار است.
تشويق به دعا
حمادبن عيسى مى‏گويد: «شنيدم از حضرت صادق عليه‏السلام كه مى‏فرمود: «دعا كن و مگو كار از كار گذشته است زيرا دعا همان عبادت است‏» و خداى عزوجل مى‏فرمايد: «آنان كه از عبادت من تكبر ورزند زود است كه سرافكنده به دوزخ درآيند. (7)
مجلسى (ره) مى‏گويد: مقصود اين است كه چنانچه در پيش گفته شد دعا به خودى خود عبادت است زيرا در اين آيه، آن را عبادت دانسته و خداى تعالى به آن فرمان داده است. پس بر فرض كه به اجابت نيز نرسد، به خاطر اطاعت امر او بايد انجام شود، مانند ساير عبادات و ترك آن موجب خوارى و كوچكى است، و در وعده خويش تخلف نورزد و اين مطلب با تقدير هم منافات ندارد، زيرا دعا نيز مقدر است و فايده‏اى كه بر آن مترتب شود، مقدر گرديده است. (8)
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «اميرالمؤمنين مى‏فرمايد: محبوبترين كارها در روى زمين براى خداى عزوجل دعاست و بهترين عبادت پرهيزگارى و پارسايى است و اميرالمؤمنين مردى بود كه خود بسيار دعا مى‏كرد».
پيامبران كه اسوه‏هاى بشريتند، از آدم تا خاتم‏عليه‏السلام همواره با نيايش و دعا به خالق خويش تقرب مى‏جستند و به هنگام شدايد با سلاح دعا استقامت مى‏ورزيدند و بدان وسيله به خدا توسل مى‏جستند. قرآن مجيد درباره نوح عليه‏السلام مى‏فرمايد: «فدعا ربه انى مغلوب فانتصر ففتحنا ابواب السماء... (9) او پروردگارش را خواند: من مغلوب شده‏ام، انتقام بكش و ما نيز درهاى آسمان را روى او گشوديم. و مى‏گويد: چون يونس عليه‏السلام در شدت ظلمات گرفتار آمد خدا را خواند و دعايش مستجاب شد. (10) همچنين از قول زكريا و ايوب‏عليهم‏السلام و از پيامبران اولوالعزم و قافله‏سالار رسولان حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه وآله نيايشهاى بسيارى آورده است.
فضيلت دعا
قال رسول الله صلى الله عليه وآله «مامن شى‏ء اكرم على الله تعالى من الدعاء» (11) نبى‏اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: هيچ چيز نزد خدا از دعا گرامى‏تر نيست.
از امام باقر عليه‏السلام پرسيدند: كثرة القرائة افضل او كثرة الدعاء؟ آيا تلاوت زياد قرآن افضل است‏يا بسيار دعا نمودن؟ فرمود: «كثرة الدعاء افضل‏» (12) بسيار دعا كردن افضل است.
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «هر كس از فضل و احسان الهى درخواست نكند فقير و بيچاره مى‏شود».
قال النبى صلى الله عليه وآله: «لايرد القضاء الا الدعاء» قضاى الهى را جز دعا برنمى‏گرداند.»
قال رسول الله صلى الله عليه وآله: الدعاء سلاح المؤمن وعمود الدين و نور السموات والارض.» رسول خدا فرمود: دعا اسلحه مؤمن و عمود دين و روشنى بخش آسمانها و زمين است.
اميرالمؤمنين عليه‏السلام فرمود: «محبوبترين اعمال روى زمين در نزد خداى متعال دعاست‏».
عن ابى عبدالله و ابى جعفر عليهم‏السلام قال: «والله ما يلح عبد على الله الا استجاب له‏».
از امام پنجم و ششم نقل شده كه فرمودند: «بخدا قسم هيچ بنده‏اى به درگاه حق الحاح نكند مگر آن كه خداوند جوابش دهد».
در حديثى از پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله آمده است: «الدعاء هوالعبادة‏» (13) دعا خود عبادت است.
در حديث ديگرى از امام صادق‏عليه‏السلام نقل شده است كه يكى از يارانش پرسيد: «ما تقول فى رجلين دخلا المسجد جميعا كان احدهما اكثر صلاة والآخر دعاء فايهما افضل؟ قال كل حسن‏». كدام يك از دو نفر كه هر دو با هم وارد مسجد شدند يكى نماز بيشترى بجا آورد، و ديگرى دعاى بيشتر كرد از ديگرى برتر است؟ فرمود: هر دو خوبند. سؤال كننده باز پرسيد: «قد علمت، وليكن ايهما افضل؟» مى‏دانم هر دو خوبند ولى كدام خوبتر است؟ امام عليه‏السلام فرمود: «اكثرهما دعاء، اما تسمع قول الله تعالى: ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين‏». آن كس كه دعا مى‏كند، افضل است مگر سخن خداوند متعال را نشنيده‏اى كه مى‏فرمايد: مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را اجابت كنم...
سپس افزود: «هى العبادة الكبرى‏» (14) دعا عبادت بزرگ است.
در حديث ديگرى از امام باقرعليه‏السلام نقل شده است كه در جواب اين سؤال كه كدام عبادت افضل است؟ فرمود: «ما من شى‏ء افضل عندالله من ان يسئل و يطلب مما عنده، و ما احد ابغض الى الله عزوجل ممن يستكبر عن عبادته ولايسئل ما عنده‏» (15) چيزى نزد خدا افضل از اين نيست كه از او تقاضا كنند و از آن چه نزد اوست، بخواهند و هيچ كس مبغوضتر و منفورتر نيست نزد خداوند از كسانى كه از عبادت او تكبر مى‏ورزند و از مواهب او درخواست نمى‏كنند. و نيز اميرالمؤمنين مى‏فرمايد: «دعا كليد نجات و گنجينه‏هاى رستگارى است، و بهترين دعا، آن است كه از سينه‏هاى پاك و دلى پرهيزگار برآيد و وسيله نجات در مناجات است و خلوص به اخلاص آيد و چون فزع و بيتابى سخت‏شود مفرع و پناهگاه خداست‏».
و نيز مى‏فرمايد: «اميرالمؤمنين مى‏فرمود: دعا سپر مؤمن است‏».
حضرت رضا عليه‏السلام هميشه به اصحاب خود مى‏فرمود: «بر شما باد به اسلحه پيغمبران‏». عرض شد: اسلحه پيغمبران چيست؟ فرمود: «دعا». (16)
دعا بلا و قضا را دفع مى‏كند
عمربن يزيد گويد: «از حضرت ابى‏الحسن امام كاظم‏عليه‏السلام شنيدم كه مى‏فرمود: همانا دعا برمى‏گرداند آنچه را كه مقدر شده و آنچه را مقدر نشده است; عرض كردم مقدر شده را دانستم، مقدر نشده كدام است؟ فرمود: «دعا جلوى تقدير را مى‏گيرد».
حضرت صادق فرمود: «دعا برمى‏گرداند قضايى را كه از آسمان نازل گرديده و بسختى ابرام شده و محكم گرديده است. امام صادق عليه‏السلام فرمود: «الدعاء انفذ من السنان‏» دعا از نيزه برنده‏تر است و نيز به علاءبن كامل فرمود: «عليك بالدعاء فانه شفاء من كل داء» بر تو باد به دعا، همانا دعا درمان هر دردى است.
حضرت رضا مى‏فرمايد: على بن الحسين‏عليه‏السلام فرمود: «همانا بلا و دعا تا روز قيامت‏با هم رفاقت مى‏كنند و همراهند و همانا دعا برمى‏گرداند بلايى را كه به سختى ابرام شده است‏».
حضرت صادق عليه‏السلام فرمود: خداى عزوجل هر آينه دفع مى‏كند به وسيله دعا آنچه را كه مى‏داند اگر براى آن دعا شود، اجابت‏خواهد شد. و اگر نبود كه بنده بر اين دعا موفق شود، به او بلايى مى‏رسد بالاتر كه او را از روى زمين بردارد.
اميرالمؤمنين‏عليه‏السلام فرمود: «الدعاء مفاتيح النجاح و مقاليد الفلاح‏» دعا كليد نجات و گنجينه رستگارى است. و نيز فرمود: «الدعا ترس المؤمن‏» دعا سپر مؤمن است. (17)
آيا دعا با قضا و قدر منافات دارد؟
آنها كه حقيقت و روح دعا و اثرات تربيتى و روانى آن را نشناخته‏اند، ايرادهاى مختلفى به مساله دعا كرده و احيانا در اين زمينه بحث‏هايى مطرح شده است; از قبيل اين كه دعا منافى با اعتقاد به قضا و قدر است! با قبول اين كه هر چيزى با قضا و قدر الهى تعيين شده است اثر دعا چه مى‏تواند باشد؟! و گاهى مى‏گويند: اصولا آيا دعا كردن فضولى در كار خدا نيست؟! خدا هر چه را مصلحت‏بداند انجام مى‏دهد او مصالح ما را بهتر مى‏داند پس چرا ما از او چيزى بخواهيم؟ و بعضى‏ها پا را فراتر از اينها گذاشته مى‏گويند: دعا عامل تخدير است، چرا كه مردم را بجاى فعاليت و كوشش و استفاده از وسايل پيشرفت و پيروزى به سراغ دعا مى‏فرستد و به آنها تعليم مى‏دهد كه به جاى همه اين تلاشها دعا كنند!
براستى آنهايى كه چنين ايرادهايى را مطرح مى‏كنند از آثار روانى، اجتماعى، تربيتى و معنوى دعا و نيايش غافلند; ما در ضمن اين مقاله به پاره‏اى از اين آثار اشاره خواهيم كرد.
دعا و حكمت‏بالغه الهى
از جمله ايرادها و اشكالاتى كه بر دعا كرده‏اند آن است كه با اعتقاد به اين كه خداوند حكيم است و كارها را بر وفق مصلحت انجام مى‏دهد، دعا يا مخالف مصلحت است و يا موافق آن; اگر موافق حكمت است نه ما بايد از خدا خلاف حكمت را بخواهيم و نه خداوند چنين دعايى را مستجاب مى‏كند، مگر ممكن است در اين عالم كه طبق مشيت‏حكيمانه بارى تعالى جريان مى‏يابد، امرى برخلاف حكمت و مصلحت واقع شود؟!
02 دعا و مقام رضا: بعضى گفته‏اند، دعا با مقام رضا و تسليم و اين كه انسان به آنچه از جانب خدا مى‏رسد راضى و خشنود باشد، ناسازگار است! اين بحثها و سؤالها سابقه زيادى دارد، همه اين سؤال از اين جا پيدا شده كه گمان كرده‏اند خود دعا بيرون از حوزه قضا و قدر الهى و خارج از حكمت الهى است در صورتى كه دعا و استجابت دعا نيز جزئى از قضا و قدر الهى است و احيانا جلوى قضا و قدرهايى را مى‏گيرد و به همين دليل نه منافى رضاى به قضا است و نه حكمت الهى. (18)
پيامبران با دعا به مقصود مى‏رسيدند
اين مطلب نمونه‏هاى فراوانى دارد و موارد زيادى در قرآن مجيد آمده است از جمله: اجابت دعاى حضرت زكريا عليه‏السلام در امر مهم خارق‏العاده، پس از آگاهى حضرت از رسيدن ميوه براى حضرت مريم در زمستان در حالى كه خود و همسرش به دوران پيرى رسيده بودند از خدا فرزند مى‏خواستند، پروردگار مهربان در نتيجه دعاى زكريا حضرت يحيى را به او كرامت فرمود». (19)
روحانيت دعا
دعا انسان را به معرفت‏خدا كه برترين سرمايه‏ها است دعوت مى‏كند و باعث مى‏شود كه خود را نيازمند او ببيند و در برابرش خضوع كند و از مركب غرور كه سرچشمه انواع بدبختيهاست فرود آيد و از سوى ديگر همه نعمتها را از او ببيند و به او عشق ورزد و رابطه عاطفى او از اين طريق با ساحت مقدس الهى محكمتر گردد. از طرفى چون خود را نيازمند او و مرهون نعمتهاى او مى‏بيند، موظف به اطاعت از خواست او مى‏شود. دعا به انسان اعتماد به نفس مى‏بخشد و وى را از نااميدى دور مى‏كند و به تلاش و كوشش بيشتر وامى‏دارد.
براستى وقتى انسان توجه خود را يكسره معطوف به درگاه الهى مى‏كند و روى به ساحت مقدس او مى‏آورد همچون آيينه‏اى كه در برابر تابش آفتاب قرار گيرد انوار فيوضات الهى را به تناسب استعداد و آمادگى خود دريافت مى‏كند و آثار آن را منعكس مى‏گرداند، هر اندازه دل از تيرگيها و آلودگيها منزه و به صفا و پاكى نزديكتر باشد به همان اندازه قدرت دريافت انوار ازلى معبود در او افزونتر مى‏شود. آثار روحى و معنوى توجه به خدا به تناسب شدت و ضعف تفكر و توجه متفاوت است كه گاهى در مراتب عالى همراه با جاذبه خاصى صورت مى‏پذيرد كه در تعاليم اسلامى از آن تعبير به نور دلها شده است. اميرالمؤمنين على عليه‏السلام مى‏فرمايد: «عليك بذكر الله فانه نور القلوب‏». (20)
قطع نظر از پاداش و اجر مترتب بر دعا و جدا از اثر استجابتى كه متضمن آن است، دعا اگر از حد لقلقه زبان بگذرد و دل با زبان هماهنگ شود و روح انسان به اهتزاز درآيد، روحانيتى متعالى خواهد داشت. آن وقت انسان درك مى‏كند كه در ساير اوقات چه امور بى‏ارزشى او را به خود مشغول مى‏داشته و او را آزار مى‏داده، و تا چه اندازه اسير حقارتها بوده است. براستى انسان وقتى كه از غير خدا چيزى مى‏خواهد، احساس مذلت مى‏كند و هنگامى كه تنها از خدا مى‏خواهد احساس عزت مى‏كند. لهذا دعا، هم طلب است و هم مطلوب، هم وسيله است و هم غايت، هم مقدمه است و هم نتيجه. بهترين لذايد در نظر اولياى خدا لذت دعا و نيايش با خدا بود همه خواهشها و آرزوهاى دل خود را با محبوب حقيقى در ميان مى‏گذاشتند و بيش از آنچه كه به مطلوبهاى خود اهميت مى‏دادند، به خود، طلب و راز و نياز در نظر آنان اهميت داشت و هيچ‏گونه احساس خستگى و ملالت نمى‏كردند (21).
دعا و انقطاع
آنها كه لذت دعا و انقطاع از خلق به خالق را چشيده‏اند، هيچ لذتى را بر اين لذت مقدم نمى‏دارند، اين است كه گفته‏اند:
تو گر لذت ترك بدانى دگر هيچ لذت، تو لذت ندانى
از اين‏رو حضرت سجاد عليه‏السلام مى‏گويد: «واستغفرك من كل لذة بغير لذة ذكرك‏» خدايا از هر لذتى جز لذت ذكر تو طلب مغفرت مى‏كنم‏». (22)
راهى از دل به خدا
هر كس از دل خود به خدا راه دارد، شخصى از صادق آل البيت عليهم‏السلام پرسيد: چه دليلى بر وجود خدا هست؟ فرمود: «آيا تا كنون سوار كشتى شده‏اى؟» عرض كرد: بلى. فرمود: «آيا اتفاق افتاده كه كشتى دچار طوفان شود و در شرف غرق شدن باشد و اميد تو از همه جا بريده شود؟» گفت: بلى. چنين اتفاقى افتاده است. فرمود: آيا دلت در آن وقت متوجه به جايى بود و پناهى مى‏جست و از يك نقطه‏اى خواهش مى‏كرد كه تو را نجات دهد؟ عرض كرد: بلى. فرمود: همان خدا است.
آرى امام صادق عليه‏السلام خداوند را از راه دل او به او شناساند. «وفى انفسكم افلا تبصرون‏». (23)
شرايط پيش از دعا
01 شناخت‏خدا و اخلاص به او، خداى متعال مى‏فرمايد: «فادعو الله مخلصين له الدين‏» (24) خدا را در حالى كه عقيده و دين خود را براى او خالص كرديد بخوانيد».
02 يقين به اجابت. پيامبر اسلام مى‏فرمايد: «خدا را نيايش كنيد و يقين به اجابت داشته باشيد». (25)
03 بايد از نظر ظاهر و معنى پاكيزه باشد. «خداوند توجه كنندگان و پاكيزگان را بسيار دوست دارد». (26) البته كسى را كه خدا دوست دارد دعايش را اجابت مى‏كند.
04 ترك محرمات و عمل به اوامر الهى. چنان كه در قرآن مجيد آمده است: «شما به پيمانى كه با من بستيد وفادار باشيد تا من هم به پيمان خويش عمل كنم‏». (27)
از جمله وعده‏هاى خدا اجابت دعوات است‏بنابر اين شرط وفاى به اين وعده، وفا كردن بندگان اوست. حضرت صادق مى‏فرمايد: هر گاه بنده‏اى خدا را به نيت درستى بخواند و دلش براى خدا خالص شده باشد پس از آن كه به پيمانهاى خدا وفا كرده دعايش مستجاب مى‏شود و هر گاه بنده‏اى خدا را بدون نيت و اخلاص بخواند دعايش مستجاب نمى‏شود. آيا خدا نفرموده است‏به عهد من وفا كنيد، تا من هم به عهدى كه با شما كرده‏ام وفا كنم؟ پس كسى كه به عهد خدا وفا كند به وعده‏اى كه به او داده شده وفا مى‏شود. (28)
05 - صدقه دادن، رفتن به مسجد و استعمال عطر:
حضرت امام صادق‏عليه‏السلام مى‏فرمايد: پدرم گاهى كه حاجتى داشت وقت زوال آفتاب را انتخاب مى‏كرد و قبلا صدقه مى‏داد و عطر مى‏زد و به مسجد مى‏رفت و تا آنجا كه خدا مى‏خواست دعا مى‏كرد و حاجت‏خود را از خدا مى‏خواست. (29)
06 درخواست‏حقيقى و از صميم دل، پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: خداى تعالى دوست دارد كه بنده نيازمند، صميمانه عرض حاجت كند و در پيشگاه او زارى نمايد.
گفت پيغمبر كه چون كوبى درى عاقبت زان در برون آيد سرى چون نشينى بر سر كوى كسى عاقبت‏بينى تو هم روى كسى چون ز چاهى مى‏كنى هر روز خاك عاقبت اندر رسى در آب پاك (30)
در حديث آمده است: وانه ليس باب يكثر فرعه الا يوشك ان يفتح. (31) درى نيست كه زياد كوبيده شود مگر عاقبت گشوده گردد.
در حال دعا چگونه باشيم؟
01 حمد و ثناى خداوند و صلوات بر محمد و آل محمد صلى الله عليه وآله.
امام صادق مى‏فرمايد: پيوسته دعا در پرده است تا درود و سلام بر پيامبر و آل او فرستاده شود. (32)
آرى ستايش و نيايش پيش از دعا باعث آمادگى شخص و زمينه‏ساز پذيرش دعاست.
حارث بن مغيره گويد: از حضرت صادق شنيدم كه مى‏فرمود: چون يكى از شما بخواهد از پروردگار خويش چيزى از حاجات دنيا و آخرت مسالت كند، با سپاس خدا و صلوات بر پيغمبر سخن خود را آغاز كند و سپس حاجات خود را بخواهد.
حضرت صادق فرمود: جز اين نيست كه آداب دعا همان مدح و ستايش است و بعد اقرار به گناه، آنگاه درخواست، به خدا سوگند هيچ بنده‏اى از گناه بيرون نشده جز با اقرار به آن.
02 نام بردن حاجت، بايد حاجت را مد نظر گرفت و عرض نياز كرد.
03 اقرار به گناه و طلب مغفرت،; نخست‏بايد خود را با آب توبه شستشو داد سپس با جانى پاك و دلى تابناك خدا را خواند.
04 دعاى پنهانى امام رضاعليه‏السلام مى‏فرمايد: يك دعا كه در نهان انجام دهى برابر است‏با هفتاد دعا كه آشكار سازى. (33)
قال الله تعالى: ادعوا ربكم تضرعا وخفية. (34) خداوند مى‏فرمايد: پروردگارتان را با حال گريه و زارى و در پنهانى بخوانيد.
و فى رواية، قال الرضا عليه‏السلام: «دعوة العبد سرا دعوة واحدة تعدل سبعين دعوة علانية‏»، در روايت ديگرى حضرت رضا عليه‏السلام مى‏فرمايد: يك دعاى بنده در نهان بهتر است از هفتاد دعاى آشكار. (35)
05 اجتماع در دعا
امام صادق مى‏فرمايند: هرگز چنين نيست كه چهار طايفه براى دعا كردن و درخواست‏يك چيز از درگاه خدا جمع شده باشند و خدا دعايشان را به استجابت نرساند. (36)
امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايند: شيوه پدرم (امام باقر عليه‏السلام) اين بود كه چون از امرى غمگين مى‏شد، زنان و كودكان را جمع مى‏كرد، سپس دعا مى‏كرد و آنها آمين مى‏گفتند. (37)
حضرت صادق فرمود: (38) هيچ گاه چهل نفر مرد براى دعا نزد هم اجتماع نكنند و خداى عزوجل را در كارهاى خود نخوانند جز اين كه خداوند دعاى آنها را مستجاب كند سپس اگر چهل نفر نبودند و چهار نفر بودند ده مرتبه خداى عزوجل را بخوانند دعايشان را مستجاب كند و اگر چهار نفر هم نباشند و يك نفر باشد كه خداى عزوجل را چهل مرتبه بخواند، خداى عزيز و جبار او را اجابت كند.
جاى اين پرسش است كه از طرفى فضيلت دعا كردن پنهانى هفتاد برابر يا بيشتر از دعاهاى ديگر است، از سويى مى‏بينيم دعا در اجتماع مستجاب است جمع بين اين دو دسته از روايات چگونه ممكن است؟
در پاسخ اين پرسش مرحوم مجلسى مى‏فرمايد: اول اين كه اجتماع در اجابت مؤثر است اگر چه ثوابش كمتر است. دوم اين كه اهميت دعاى دسته‏جمعى در صورتى است كه از ريا و خودنمايى مامون باشد و آنچه در آن باب (دعاى در خفا و خلوت) گذشت در صورتى است كه از ريا ايمن نيست. (39)
و نيز آن حضرت فرمود: دعا كننده و آمين گو در مزد و اجر شريكند. (40)
06 در وقت رقت قلب باشد.
البته هر وقت انسان بخواهد مى‏تواند دست‏به دعا بردارد اما اوقاتى معين شده كه اجابت دعا را تسريع مى‏كند، از آن جمله است: هنگامى كه دل شخص رقت مى‏يابد و يك حالت نرمى و شكستگى پيدا مى‏كند. (41)
حضرت صادق مى‏فرمايد: هر گاه دعا كردى گمان كن كه حاجتت‏بر در خانه‏ات است، در صورتى كه دعا با شرايط آن خوانده شود.
07 با حال خضوع، تضرع و دست‏به درگاه خدا بلند كردن.
08 دعا براى همه. حضرت صادق فرمود: «رسول خدا صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: هرگاه يكى از شما دعا مى‏كند سپس عموميت دهد (همه را دعا كند) زيرا كه آن به اجابت نزديكتر است‏». (42)
09 يارب، يارب گفتن.
010 دعا براى برادران دينى در پشت‏سر آنان.
011 دعا كردن در اوقات مخصوص دعا.
012 درخواست نكردن حرام يا مقامى چون مقام نبوت يا امامت.
013 توسل بر پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله و اهل بيتش عليهم‏السلام .
014 توجه: حالتى كه بدان توجه گويند در دعا لازم است چرا كه بدون توجه ايجاد رابطه قوى با پروردگار و اجابت دعا بسيار بعيد مى‏نمايد، زيرا خداوند دعاى شخص بى‏توجه و غافل را كه از زبان او برمى‏خيزد و نه از دلش مستجاب نمى‏كند. (43)
015 يقين: دعاكننده بايد به استجابت دعاى خود كاملا يقين داشته باشد و يا گمان كند حاجت او بزودى برآورده مى‏شود.
016 فروتنى در هنگام دعا.
017 گريه و زارى و تضرع توام با دعا، منافع دنيوى و اخروى فراوان دارد.
018 پافشارى در طلب اجابت دعا.
پس از دعا
01 اصرار و الحاح، اگر دعايى كه دعاكننده به درگاه خداوند كرده به اجابت نرسيد، رابطه را قطع نكند بلكه چون گدايى دست از كوبيدن در، برندارد و با اميدوارى اصرار بر اجابت درخواست‏خود نمايد كه گفته‏اند:
من جد شيئا ثم جد وجد ومن لج‏بابا ثم لج ولج: هر كه چيزى را به جد، بجويد بيابد و هر كه درى را به اصرار بكوبد وارد شود.
02 ختم به صلوات بر پيامبر صلى الله عليه وآله و اهل بيت عليهم‏السلام.
رسول اكرم فرمود: «اجعلونى فى اول الدعاء وفي وسطه و فى آخره‏». (44) مرا در اول دعا و وسط دعا و آخرش ياد كنيد.
03 ترك گناه.
04 ختم به ماشاءالله لاقوة الا بالله.
05 نااميد نشدن. چون خداوند خود مى‏فرمايد: از رحمت‏خدا نااميد نشويد. (45) زيرا نااميدى و ياس از درگاه خدا گناه بزرگ و عامل سقوط و بدبختى است.
دعا نبايد جانشين كوشش و فعاليت‏شود
شرط ديگر دعا اين است كه واقعا بيانگر حاجت‏باشد و در موردى باشد كه انسان دسترسى به حاجت مطلوب خود نداشته باشد، لذا پيشوايان دين فرموده‏اند: دعا بايد براى كسب توانايى باشد نه مايه تنبلى.
شرايط كلى اجابت دعا
با اين كه سه دسته از آداب را براى پيش از دعا و حين دعا و پس از دعا بيان كرديم، شكى نيست كه براى اجابت دعا شرطهاى ديگرى نيز وجود دارد، البته مهمتر از همه همان خلوص نيت، پاكى نفس و طهارت جسم است و در دعا نبايد توجه به ظاهر كلام و سخن‏پردازى شود، كه اين پرداختن به ظواهر منافى با فروتنى و تذلل و مسكنت در برابر پروردگار است. رعايت زمان و مكان نيز از شرايط مؤثر در اجابت دعا است.
بعضى از بزرگان در آداب دعا و نيايش با خدا بتفصيل وارد شده‏اند، آن جا كه راجع به استجابت دعا و ارتباط با خدا سخن گفته‏اند شرطهايى را به شرح زير نقل كرده‏اند: (46)
01 دعا بايد از روى معرفت و اخلاص به خدا و پس از عرض اخلاص و ارادت به ساحت مقدس اشرف پيامبران باشد.
قال رسول الله: «لايرد دعاء اوله بسم‏الله الرحمن الرحيم‏» دعايى كه آغاز آن با بسم‏الله باشد، رد نمى‏شود.
و قال صلى الله عليه وآله «اذا صلى احدكم فليبدا بحمدالله ثم ليصلى على‏» و نيز فرمود: هرگاه يكى از شما بخواهد دعا كند بايد با سپاس خدا آغاز نمايد و سپس بر من صلوات بفرستد و خدا را تمجيد كند - و چنين بگويد -: «يا من هو اقرب الى من حبل الوريد يا فعالا لما يريد يا من يحول بين المرء وقلبه يا من هو بالمنظر الاعلى يا من ليس كمثله شى‏ء».
و در جايى ديگر مى‏فرمايد: در آغاز و انجام نيايش، بر من صلوات بفرستد، خدا كريمتر از آن است كه اول و آخر دعا را قبول كند و ميانه را ترك كند، همانا در آنجا دعا محجوب نگردد.
03 بايد قلبا از همه مردم قطع اميد كند و فقط به خدا اميد داشته باشد.
04 با حضور قلب و دل شكسته و با معرفت و حسن ظن و اميدوارى به استجابت دعا و با اصرار در تقاضا (لااقل سه مرتبه تكرار شود) همراه باشد.
05 انگشتر عقيق و فيروزه در دست داشتن.
06 رو به قبله بودن.
07 چهل نفر، يا چهار نفر ده مرتبه يا يك تن چهل مرتبه از خدا حاجت را بخواهند.
08 پايان دادن دعا با گفتن ماشاءالله «لاحول ولاقوة الا بالله‏».
09 از حضرت ابى‏الحسن عليه‏السلام روايت‏شده دعاى هيچ كس را كوچك نشماريد، دعاى يهودى و نصرانى درباره شما مستجاب مى‏شود.
010 تاثير گفتن «يا رب و يا الله‏» در اصول كافى از امام صادق عليه‏السلام نقل شده است كه فرمود: هر كه ده مرتبه ياالله ياالله بگويد، به او گفته مى‏شود: لبيك: چه حاجتى دارى؟ (47)
011 تاثير زيارت و گريه بر پيشوايان معصوم.
ثواب و تاثير هر يك از اعمال تابع اهميت آن و ثمرات حاصله و فوايد آن عمل است مانند: مذاكره علم و حضور در مجلس عالم. تمام اين مراتب و ثوابى كه از آن عمل حاصل مى‏شود باعث مقرون شدن به اجابت دعاست‏بويژه در مشاهد مشرفه و تحت قبه مطهره امام حسين‏عليه‏السلام و در زيارت قبور پيشوايان دين.
012 خواص اسماء حسنى در اجابت دعا:
خداى متعال را نامهاى زيادى است كه جامع همه نامهاى پروردگار نام الله - الرحمن - الرحيم است و هر يك خاصيتى دارد، خواندن نيازمند خدا را با آن نامها به شرط ايمان، سبب اجابت دعا مى‏شود.
013 از حضرت صادق عليه‏السلام روايت‏شده: «دعاى شما مستجاب نمى‏شود براى اين كه به پيمانهايى كه خدا از شما گرفته در عمل به اوامر او و ترك مناهى وفا نمى‏كنيد». خدا مى‏فرمايد: «به عهد و پيمان من وفا كنيد تا به عهد و پيمان شما وفا كنم‏». هر چه قابليت‏بنده كاملتر باشد، مشمول فيض و رحمت‏بيشتر مى‏شود.
014 مبالغه و الحاح در نيايش را خدا دوست دارد و بر دعاكننده رحم مى‏كند. آرى پروردگار دوست دارد كه بندگان او نيازمندى خود را در پيشگاهش ابرار كنند.
015 از شرايط و آداب دعاء آن است كه ديگران را از خوان احسان خدا فراموش نكنيم و در خواستن حاجت از بارى تعالى آنها را شريك كنيم، چنانچه خداوند در سوره فاتحه اين آداب را به ما آموخته است و خود را بر رحمانيت و رحميت و صفات لطف و رحمت‏ستايش فرموده است. پيامبر فرمود: دعا را عموميت‏بدهيد و ويژه خود نگردانيد كه به استجابت نزديكتر است.
016 سه گروهند كه دعايشان مستجاب است:
الف. كسى كه به حج‏بيت‏الله مشرف شود (و در آن مكان مقدس صميمانه خدا را بخواند).
ب . آن كه به جهاد فى سبيل‏الله برود.
ج . نيايش شخص بيمار.
در احاديث دعا، علاوه بر اينها از دعاى امام عادل و نيايش فرزند پاكدامن و صالح براى پدر و مادر و نيايش پدر صالح براى فرزندش ياد شده است و همچنين نفرين پدر كه اگر فرزند عاق او شود از شمشير برنده‏تر است و نفرين ستمديده براى ستمكار، و مؤمن پريشان حال در حق توانايى كه از كمك به او خوددارى كند و دعاى آن كه به سفر رفته باشد تا بازگشت از سفر و دعاى روزه‏دار تا افطار كند.
017 در حال وفور نعمت و پيش از نزول بلا و نيازمندى به آفريدگار، نيايش و زارى نمايد و با وجود هزاران نيازمندى در هر آن او را فراموش نكند تا در سختيها، پناهندگى به بارى تعالى نتيجه بخشد و دعايش را ملائكه با سابقه نيكو بشناسند و از آسمان منع نكنند تا مستجاب شود و باعث رفع بلا گردد.
در حديث نبوى است: دعاى بى‏عمل صالح مانند تيرانداختن از كمان بى‏زه است.
018 در آغاز دعا اقرار به گناه كند و توبه نمايد. لباس و مكان و خوراك او حلال باشد، نيازمندى خود را نام ببرد. حاجت از خدا بخواهد اگر چه خواسته او نعلين (كفش پا) باشد و در وقت دعا شكم را از حرام خالى نگهدارد. (47)
نظر ديگران در مورد دعا و نيايش
آلكسيس كارل جراح و دانشمند و فيزيولوژيست و محقق فرانسوى و برنده جايزه نوبل، در يكى از كتابهاى خود دعا را از نظر آثار جسمى و روانى مطالعه كرده و آن را عميقترين و ظريفترين نياز انسان معرفى مى‏كند و درباره اثر تسكين دهندگى و تحريكى دعا مى‏گويد: «دعا را نبايد با هر فيض ديگر همرديف داشت، زيرا دعا در عين اين كه آرامش مى‏آورد... در فعاليتهاى مغزى انسان يك نوع شگفتى و انبساط باطنى و گاه قهرمانى و دلاورى را تحريك مى‏كند».
ديل كارنگى روان‏شناس مشهور مى‏گويد: «ايمان مذهبى بطور قطع عاليترين وسيله معالجه غم و نگرانى است‏يا كسى كه پايبند به مذهبى باشد هرگز رنگ امراض عصبى را نخواهد ديد».
براستى دعا چراغ اميد را در دل انسان روشن مى‏سازد، آنجا كه همه وسايل را به كار بستيم آنجا كه دست ما از همه جا كوتاه شد و به بن‏بست رسيديم به سراغ دعا مى‏رويم و با توجه به خدا روح اميد و حركت را در خود زنده مى‏كنيم و از كمكهاى بى‏دريغ آن مبدا بزرگ مدد مى‏گيريم.
آلكسيس كارل در قسمتى ديگر از كتاب «نيايش‏» خود مى‏نويسد: «نيايش خصايل خويش را با علامات بسيار مشخص و منحصر به فرد نشان مى‏دهد صفاى نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادى درونى، چهره پر از يقين، استعداد هدايت و نيز استقبال از حوادث، اينهاست كه از وجود يك گنجينه پنهان در عمق روح ما حكايت مى‏كند و تحت اين قدرت حتى مردم عقب‏مانده و كم استعداد نيز مى‏توانند نيروى عقلى و اخلاقى خويش را بهتر به كار بندند و از آن بيشتر بهره گيرند. اما متاسفانه در دنياى ما كسانى كه نيايش را در چهره حقيقيش بشناسند بسيار كمند». (49)
روانشناسان به استناد آمارهاى ممالك مختلف به اين نتيجه رسيده‏اند كه تعداد نسبى طلاق و اعمالى كه در حالات ياس و غضب انجام مى‏شود، در اقوام معتقد و مؤمن خيلى كمتر از ملل بى‏دين و لاقيد است. اهل ايمان و دعا كمتر به امراضى از نوع زخم‏معده و عوارض ناشى از عقده‏ها و فشارهاى روانى و عصبى دچار مى‏شوند.
اوقاتى كه در آن اميد استجابت است
عن ابى عبدالله قال: «اذا رق احدكم فليدع فان القلب لايرق حتى يخلص‏».
از امام ششم عليه‏السلام نقل شده، مى‏فرمايد: «چون قلب شما رقت پيدا كرد دعا كنيد كه قلب هر گاه رقت آورد خلوص پيدا مى‏كند».
عن ابى جعفر قال: «كان ابي اذ كانت له الى الله عزوجل حاجة طلبها هذه الساعة يعنى زوال الشمس‏».
از امام باقر عليه‏السلام نقل شده، فرمود: «پدرم هر گاه حاجتى داشت وقت ظهر آن را از خدا مسالت مى‏نمود».
عن ابى عبدالله عليه‏السلام قال اميرالمؤمنين عليه‏السلام: «اعتصموا الدعا و عند اربع عند قراءة القرآن و عند الاذان و عند نزول الغيث و غير التقاء الصفين للشهادة‏». «دعا را چهار جا غنيمت‏شماريد: (1) هنگام قرائت قرآن; (2) هنگام اذان گفتن; (3) هنگام نزول باران; (4) هنگام برخورد دو صف حق و باطل براى پيكار».
حضرت صادق فرمود: «دعا را چهار هنگام بخوانيد: هنگام وزيدن باد، هنگام برطرف شدن سايه‏ها يعنى هنگام ظهر و هنگام فرو شدن باران و هنگام ريخته شدن اولين قطره خون مؤمن در جهاد. زيرا به وسيله اينها درهاى آسمان باز مى‏شود» (50).
براى بعضى اين اشكال پيش آمده است كه چگونه در حالى كه خداى سبحان وعده اجابت داده و خلف وعده او محال ست‏بسيارى از دعاها اجابت نمى‏شود؟
جواب اين است كه:
1 - وعده خدا مشروط به مشيت اوست‏يعنى اگر بخواهد اجابت كند، در قرآن مى‏فرمايد:
«و برطرف كند آنچه را كه به درگاه او دعا كنيد اگر بخواهد». (51)
2 - و نيز اجابت دعا مشروط به داشتن مصلحت‏براى دعاكننده است زيرا خداى حكيم به دلخواه بندگان از آنچه خير و صلاح آنهاست نمى‏گذرد.
3 - لازم نيست اجابت دعا فورى باشد، ممكن است دعا مستجاب شده باشد ولى ظهور آثار آن به خاطر يك سلسله مصالح، مدتى تاخير افتد. چنانچه در تفسير گفتار خداى تعالى «قد اجيبت دعوتكما» (52) كه خدا به موسى و هارون كه دعا كردند: «پروردگارا اموال ايشان را تباه ساز» خطاب فرمود: كه همانا دعاى شما مستجاب شد، در حديث آمده است كه ميان اين خطاب و ميان غرق فرعون و نابودى پيروانش چهل سال طول كشيد.
دعا به مؤمن الهام مى‏شود
هشام بن سالم گويد: حضرت صادق فرمود: «آيا طولانى بودن بلا را از كوتاهى آن تميز مى‏دهيد؟» عرض كردم: نه. فرمود: «چون در هنگام بلا به كسى از شما الهام شد كه دعا كنيد، بدانيد كه بلا كوتاه است و مدت آن سپرى شده است‏».
پيش از نزول بلا
حضرت صادق فرمود: «هر كه در دعا از بلا پيش افتد، (يعنى هميشه دعا مى‏كند و اختصاص به هنگام رسيدن بلا ندارد). بلايى كه به او برسد، دعايش مستجاب شود و فرشتگان گويند: صداى آشنايى است و از بالا رفتن به آسمان ممنوع نگردد و كسى كه پيشدستى نكند، چون بلا به او رسد، دعايش مستجاب نشود و فرشتگان گويند: اين آواز را نشناسيم‏». (53)
كسانى كه دعايشان مستجاب است
وعن الصادق عليه‏السلام: «من قدم اربعين من المؤمنين ثم دعا استجيب‏».
امام صادق‏عليه‏السلام مى‏فرمايد: «هر كه چهل مؤمن را پيش از خود دعا كند و بعد حاجت‏خود را بخواهد، دعايش مستجاب گردد».
عن ابى‏عبدالله عليه‏السلام: «ثلاثة دعوتهم مستجابة: الحاح فانظروا كيف تخلفونه والغازى فى سبيل الله فانظروا كيف تخلفونه والمريض فلا تعرضوه ولا تضجروه‏».
امام ششم عليه‏السلام فرمود: «سه عده دعايشان مستجاب است: حاجيان و جنگجويان در راه خدا (و بنگريد كه آنها را با چه حالى نسبت‏به خود بدرقه كرده‏ايد) و بيماران، بيماران را فراموش نكنيد و عيادت نماييد و دلتنگشان نسازيد».
عن ابى‏عبدالله عليه‏السلام: «قال كان ابى يقول خمس دعوات لايحجبن عن الرب تبارك وتعالى: دعوة الامام المقسط و دعوة المظلوم يقول الله عزوجل وعزتى وجلالى لانتصفن لك ولو بعد حين ودعوة الولد الصالح لوالده ودعوة الوالد الصالح لولده ودعوة المؤمن لاخيه بظهر الغيب فيقول ولك مثله‏».
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «پدرم فرمودند: پنج دعاست كه به اجابت مقرون است و بر پروردگار تبارك و تعالى پوشيده نيست:
1) دعاى پيشواى عادل; 2) دعاى ستمديده كه خداى عزوجل خطاب به او مى‏فرمايد: به عزت و جلالم سوگند و با تو به انصاف رفتار مى‏كنم و انتقام تو را مى‏گيرم ولو بعد از گذشت زمانى باشد;3) دعاى اولاد نيكوكار و با احسان در حق پدر; 4) دعاى پدر نيكوكار درباره فرزندش; 5) دعاى مؤمن براى مؤمن ديگر در غياب او كه دعاى او مستجاب مى‏شود و به او مى‏گويند: براى تو نيز مثل آن درخواست‏براى برادرت قرار داديم‏».
عن الصادق عليه‏السلام: «من دعا لاخيه بظهر الغيب وكل الله عزوجل به ملكا يقول ولك مثله‏».
از امام ششم نقل شده، فرمود: «هر كه پشت‏سر برادر مؤمن برايش دعا كند خداوند ملكى را بگمارد كه با او مى‏گويد مثل همين دعا براى تو نيز خواهد بود». (54)
كسى كه دعايش به اجابت نمى‏رسد
حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «لايقبل الله دعاء قلب ساه‏». يعنى: «خداوند دعاى كسى را كه دلش توجه به خدا ندارد، نمى‏پذيرد».
و نيز امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: «ان الله عزوجل لايستجيب دعاء بظهر قلب ساه‏» يعنى: «محققا خداوند متعال دعاى كسى را كه تنها به زبان دعا مى‏كند و قلبش متوجه درگاه الهى نيست مستجاب نمى‏كند». (55)
همچنين در روايات آمده است كه خداوند به حضرت عيسى عليه‏السلام مى‏فرمايد: «... وتكن فى ذلك الدعا حيا ولاتكن ميتا»... در آن هنگام (موقع دعا كردن) زنده باش و مرده نباش‏». (56)
چهار كس هستند كه دعايشان به اجابت نرسد:
01 مردى كه در خانه نشسته و مى‏گويد: خدايا به من روزى بده، پس به وى گفته مى‏شود: آيا به تو دستور ندادم كه به جستجوى روزى برو...
02 مردى كه زنى دارد و بر او نفرين كند كه به او گفته شود: آيا كار او را به تو واگذار نكردم؟
03 مردى كه مالى دارد و آن را از بين برده و فاسد كرده، مى‏گويد: خدايا به من روزى بده. پس به وى گفته مى‏شود: آيا به تو دستور ميانه‏روى ندادم؟
04 مردى كه مالى را بدون شاهد و گواه به ديگرى وام دهد، كه به او گفته مى‏شود: آيا به تو دستور ندادم، گواه بگيرى؟
پى‏نوشتها و مآخذ
1- بيست گفتار، 1/221.
2- بقره /186.
3- تفسير نمونه، 1/638.
4- مؤمن /14.
5- مؤمن /60.
6- فرقان /77.
7- مؤمن /60.
8- اصول كافى، ترجمه رسولى، 4/214، 211.
9- قمر /10 ، 11.
10- انبياء /87.
11- مكارم اخلاق، تاليف رضى‏الدين ابى‏نصر، ترجمه سيد ابراهيم ميرباقى، صص‏7-5.
12- تفسير صافى، ذيل آيه‏77 سوره فرقان.
13- مجمع البيان، 8/528.
14- همان، ص‏529.
15- كافى، ج‏2، باب فضل الدعا، ص 338.
16- اصول كافى (مترجم)، 2/214.
17- همان، ج‏4، صص 214-217-219.
18- بيست گفتار، استاد شهيد مطهرى، چاپ ششم، ص‏236-235، چاپ پنجم، ص‏297.
19- آئين درود و سلام و صلوات، از حسن مظفرى معارف، ص‏233.
20- غررالحكم.
21- بيست گفتار، چاپ ششم، ص‏227.
22- مناجات الذاكرين.
23- بيست گفتار، چاپ پنجم، ص‏287.
24- مؤمن /14.
25- وسايل الشيعه، 4/1105.
26- بقره /222.
27- بقره /40.
28- اصول كافى (مترجم)، 4/267.
29- وسايل الشيعه، 4/1116.
30- مثنوى مولوى.
31- عدة‏الداعى، ص‏143.
32- اصول كافى (مترجم)، 4/247. كل دعاء يدعى الله عزوجل به محجوب عن السماء حتى يصلى على محمد و آل محمد.
33- همان، 4/241، باب اخفاء الدعاء: دعوة تخفيها افضل عندالله من سبعين دعوة تظهرها.
34- اعراف /54.
35- اصول كافى (مترجم، 4/241 و257.
36- همان.
37- همان.
38- همان، ص 4/241 و 242.
39- همان، 4/242.
40- همان، 4/242.
41- همان، باب اوقات دعا.
42- همان، 4/243. عن ابى عبدالله قال: قال رسول الله‏صلى الله عليه وآله: اذا دعا احدكم فليعم فانه اوجب للدعاء.
43- ارشاد القلوب، باب‏47.
44- وسايل الشيعه، 4/1136.
45- لاتقنطوا من رحمة الله، سوره زمر /53.
46- با اين كه به بعضى از آنها قبلا نيز اشاره شد ولى مناسب ديديم كه جهت اطلاع علاقه‏مندان، مجموعه را يكجا نقل كنيم. ضمنا درباره يكايك اين شرايط در كتب معتبره از جمله اصول كافى رواياتى رسيده است.
47- ترجمه اصول كافى، 4/302-289.
48- با استفاده از كتاب آئين درود و صلوات، از حسن مظفرى معارف، ص‏233-225.
49- نيايش، الكسيس كارل.
50- مكارم الاخلاق، ترجمه ابراهيم ميرباقى، ص‏7.
51- انعام /41.
52- يونس /89.
53- اصول كافى (مترجم)، 4/220-219.
54- مكارم الاخلاق، ترجمه و شرح سيد ابراهيم ميرباقى، ص‏9-7.
55- وسايل الشيعه، 4/1105.
56- همان، ص 1171. 
فصلنامه مشكوة، شماره 50، محمدرضا عطايى؛

نوشتن دیدگاه