90   «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولئِكَ هُمُ الضّالُّونَ»
ترجمه:
90. محقّقا كسانى كه پس از ايمان كافر شدند و زياده‏روى كردند در كفر هرگز توبه آن‏ها قبول نخواهد شد و آن‏ها گمراهان هستند.
تفسير:
[در بيان توبه مرتد]
جماعتى به اين آيه استشهاد كردند كه توبه مرتد قبول نمى‏شود، لكن اين حرف خلاف تحقيق است؛ زيرا ادله اربعه ـ كتاب، سنّت، اجماع و عقل ـ قائم است بر قبولى توبه، بلكه مى‏گوييم اگر توبه مرتد قبول نشود آيا مكلف به تكاليف شرعيه مثل نماز و ساير عبادات هست يا نيست؟ اگر بگويى هست تكليف ما لا يطاق لازم مى‏آيد؛ زيرا ايمان شرط صحت كليّه عبادات است و اگر نيست خلاف ضرورت اسلام است، به علاوه اين آيه هم دلالت بر عدم قبول توبه مرتد ندارد به بيانى كه در شرح الفاظ آيه ذكر مى‏شود.
«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ» مراد ارتداد است كه اولاً مؤن بود سپس كافر شد و احتياج به تأويلات بعض مفسرين نداريم كه بگوييم ايمانش ظاهرى بوده و در واقع منافق بوده؛ زيرا خلاف ظاهر آيه است و منافق را تعبير به ايمان نمى‏كنند، بلكه اشدّ كفار است و همچنين بعضى گفتند اين در مورد يهود است كه قبل از بعثت، بشارت به آمدن آن حضرت مى‏دادند و پس از بعثت انكار نمودند. اين هم خلاف ظاهر آيه است؛ زيرا يهود ايمان نياوردند، بلكه مى‏گفتند كه ايمان مى‏آوريم پس از بعثت او.
[در بيان مراد از عدم قبول توبه بعد از معاينه]
«ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً» «ازدياد كفر» با توبه مرتد كه مورد بحث بود نمى‏سازد ؛ زيرا مرتد اگر توبه كند كفر را نابود مى‏كند نه آنكه ازدياد كند و اين جمله دلالت دارد كه تا آخر عمر روز به روز كفر او شديدتر مى‏شود. «لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ»؛ زمان معاينه مرگ است، چنانچه در آيه شريفه مى‏فرمايد: «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّى تُبْتُ الاْنَ...» الآية[1]، و در حقّ فرعون مى‏فرمايد: «حَتّى إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ...» تا آنجايى كه مى‏فرمايد: «الاْنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ...» الآية[2]، و اخبار هم در اين مورد رسيده كه «التوبة قبل المعاينة»[3].
«وَ أُولئِكَ هُمُ الضّالُّونَ»؛ گمراهى اين‏ها اين است كه نه در دسته كفار هستند؛ زيرا برگشتند و نه در دسته مسلمين؛ زيرا توبه نشد؛ يعنى بدون عقيده به هيچ طرفى هستند و همين است معنى گمراهى.
---------------------------------------------
[1] .  و نيست قبولى توبه براى كسانى كه مرتكب معاصى و سيئات مى‏شوند تا زمانى كه مرگ حاضر شود او را، بگويد من الآن توبه كردم. سوره نساء: آيه 18.
[2] .  زمانى كه غرق شد و ديد الآن هلاك مى‏شود، گفت: ايمان آوردم . . .  . آيا در اين حالِ الجاء ايمان مى‏آورى و حال آنكه از پيش معصيت مى‏كردى. سوره يونس: آيات 90 ـ 91.
[3] .  توبه قبل از ديدن مرگ پذيرفته نيست. تفسير ابن عباس : ص54 .