گفتيم كه تشكيل سوره هاى قرآن كريم و تعيين ابتدا و انتهاى آنها توسط رسول خدا- صلى الله عليه و آله - بوده است . اما در ترتيب فعلى قرآن مجيد - سوره هاى مفصل در اوايل و سوره هاى كوچك در اواخر قرآن ، واقع شده - در آن دو قول وجود دارد:
قول اول آنكه : اين ترتيب ، در زمان رسول خدا نبوده بلكه بعد از رحلت ايشان ، به دستور ابوبكر و توسط زيد بن ثابت به وجود آمده است .
قول دوم آنكه : اين ترتيب ، در اواخر عمر آن حضرت ، به دستور وى بوده است . و اينك به تفصيل اين دو قول مى پردازيم :
تفصيل قول اول : بنابراين قول ، قرآن كريم در زمان آن حضرت به اين ترتيب نوشته نشده ، بلكه شخصى كه پس از رحلت پيامبر، قرآن را جمع آورى و در يك جا نوشت((على بن ابيطالب))عليه السلام - بود. در كتاب تاريخ قرآن (1) ، آمده است كه كاتبان وحى ، از نوشته خود، يك نسخه را هم به رسول خدا - صلى الله عليه و آله - مى دادند. و آن حضرت آنها را نزد خود نگاه مى داشت .
در كتاب وافى (2) ، از امام صادق - عليه السلام - نقل نموده است كه : رسول خدا - صلى الله عليه و آله - هنگام رحلت ، به على - عليه السلام - فرمود: يا على ! قرآن ، در پشت خوابگاه من ، در صحيفه ها و حرير و قرطاسهاست ، آن را جمع كنيد. و نگذاريد قرآن كريم ضايع گردد. على - عليه السلام - نيز همه قرآن را در پارچه زردى نوشت و به اتمام رسانيد. و فرمود: تا قرآن را تمام نكنم ، به دوشم عبا نخواهم انداخت . اگر كسى مى خواست دم درب خانه ، آن حضرت را ملاقات كند، حضرت ، بدون عبا به ملاقات مى آمد تا اينكه قرآن كريم را جمع آورى نمود. مشهور است كه وقتى على - عليه السلام - قرآن را به مسجد آورد - چون نمى خواستند امتيازى به آن حضرت بدهند - گفتند: لازم نيست ، ما هم قرآن را در اختيار داريم !
پس از يك سال و اندى - كه از رحلت آن حضرت مى گذشت - جنگ يمامه ، براى كشتن مسيلمه كذاب ، پيش آمد. و در آن 1200 نفر از مسلمانان از جمله هفتصد نفر از قاريان قرآن ، به شهادت رسيدند. در كتاب((قرآن در اسلام))عدد آنها را هفتاد تن گفته است . ولى جرجى زيدان در((تاريخ آداب اللغة العربيه))و((تاريخ تمدن اسلام))عدد آنها را هفتصد نفر از 1200 نفر گفته است .
به هر حال ، شهادت آنها اين فكر را به وجود آورد كه شايد نظير اين جريان پيش بيايد و قاريان ديگر نيز كشته شوند و براى قرآن ، خطرى به وجود آيد. لذا ابوبكر به((زيد بن ثابت))ماءموريت داد كه عده اى از صحابه تحت سرپرستى او قرآن را از الواح و شاخه هاى نخل و قطعات سفيد سنگها و از آنچه در خانه پيامبر و نزد صحابه بود، جمع كرده و در يك مصحف قرار بدهد.
زيد بن ثابت ، اين كار را انجام داد. و همه قرآن كريم را در يكجا نوشت . آن نسخه نزد ابوبكر بود. و پس از وى به عمر رسيد. و پس از مرگ عمر، آن نسخه نزد حفصه دختر عمر بود. در كتاب((قرآن (3) در اسلام))مى نويسد:((نسخه هايى از آن را به اطراف و اكناف فرستادند.)).
در خلافت عثمان بن عفان ، به وى خبر رسيد كه مردم ، قرآن كريم را با قرائتهاى مختلف مى خوانند و با همان اختلاف ، استنساخ ، مى كنند؛ اهل دمشق و حمص از((مقداد))و اهل كوفه از((عبدالله مسعود))و برخى نيز از ديگران ، قرائتهاى خويش را نقل مى كنند.
حذيفة بن يمان - كه در جنگ((ارمنيه و آذربايجان))شركت كرده بود - ديد ميان مسلمانان اختلاف قرائت زياد شده است لذا هنگامى كه به مدينه مراجعت كرد، عثمان بن عفان را از اين خطر، مطلع ساخت .
عثمان نيز دستور داد، تا قرآنى را كه به دستور ابوبكر نوشته شده بود، از حفصه دختر عمر به امانت گرفتند و پنج نفر از قراء را - كه يكى از آنها زيد بن ثابت بود. ماءموريت داد تا نسخه هايى از آن بردارند. چندين نسخه از روى آن نوشته شد كه يكى از آنها در مدينه باقى ماند. و بقيه نسخ را به بلاد مكه ، شام ، كوفه ، بصره و به قولى هم به يمن و بحرين فرستادند. و آن نسخه ها را((نسخه امام))مى خواندند كه اصل ساير نسخه ها بود. و بعدا همه قرآنها از روى آن نسخه ها تحرير گرديد.
آنگاه عثمان دستور داد تا ساير قرآنها را كه در ولايت در دست مردم بود، جمع آورى كرده و هر چه را كه به مدينه رسيد سوزاندند. در((تاريخ قرآن))آمده است : عثمان ، مصحف عبدالله بن مسعود و سالم ، غلام ابى حذيفه را گرفت و با آب شست . و نيز نقل مى كند كه : دوازده نفر از صحابه در مجلس مشورت اين كار، شركت داشتند. و نيز نقل مى كند كه : ابى بن كعب ، عبدالله بن مسعود و سالم ، با اين كار مخالفت كردند، ولى عثمان با صلاحديد على بن ابى طالب - عليه السلام - اين كار را انجام داد.
ابن اثير در تاريخ كامل ، در حوادث سال سى ام هجرت ، مى نويسد: چون اميرالمؤ منين - عليه السلام - در زمان خلافت ، وارد كوفه شد، پيرمردى برخاست و از عثمان انتقاد كرد و گفت :((او مردم را بر يك مصحف وادار كرده است)). امام - عليه السلام - صدا زد: ساكت باش ! عثمان در حضور ما و با راءى ما آن كار را انجام داد. و اگر من هم به جاى عثمان بودم اين كار را مى كردم .))معلوم مى شود كه آن كار، با راءى و صلاحديد آن حضرت بوده است .
تفصيل قول دوم : قول دوم آن است كه رسول خدا - صلى الله عليه و آله - در اواخر عمر خويش ، به كاتبان وحى دستور داد تا قرآن كريم را به اين ترتيب بنويسند. و سوره هاى بزرگ را در اول بياورند. و ترتيب فعلى قرآن مجيد مانند تشكيل سوره هاى آن ، توسط رسول خدا انجام گرفته است .
در تاءييد اين قول ، اقوال ذيل را نقل مى نماييم :
1: در مقدمه مجمع البيان ، فن خامس ، از سيد مرتضى علم الهدى - رحمه الله - نقل مى كند كه : قرآن در زمان رسول خدا - صلى الله عليه و آله - به صورتى كه امروز هست ، تاءليف شده بود:((ان القرآن كان على عهد رسول الله صلى الله عليه و آله مجموعا مؤ لفا على ما هو عليه الآن)). به دليل اينكه : قرآن كريم در آن ايام ، تعليم مى شد و همه اش را حفظ مى كردند. و آن را به رسول خدا - صلى الله عليه و آله - نشان مى دادند. و بر وى مى خواندند، و عده اى مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب و ديگران ، آن را چندين بار بر پيغمبر اكرم خواندند.
2: حاكم در مستدرك (4) از زيد بن ثابت نقل مى كند كه مى گويد:((كنا عند رسول الله عليه و آله و سلم نولف القرآن من الرقاع ؛))يعنى : در نزد رسول خدا - صلى الله عليه و آله - بوديم و قرآن را از رقعه ها جمع مى كرديم))علامه خوئى نيز آن را در البيان (5) ، از اتقان سيوطى و مستدرك نقل كرده است .
اين سخن ، صريح است در اينكه جمعى از كتاب وحى نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را - كه در رقعه ها و پارچه ها بود - جمع و مرتب مى كرده اند. عبدالله بن عمر مى گويد: قرآن را جمع كردم و هر شب آن را مى خواندم . اين خبر به آن حضرت رسيد، فرمود: قرآن را در يك ماه بخوان ...((جمعت القرآن فقرات به كل ليله فبلغ النبى (ص ) فقال اقراه فى شهر... (6) ))اين حديث نيز دلالت به جمع شدن قرآن كريم در عصر آن حضرت دارد.
3: شيعه و اهل سنت بالاتفاق نقل كرده اند كه رسول خدا - صلى الله عليه و آله - فرموده است :((لا صلوة الا بفاتحة الكتاب))مى دانيم كه سوره حمد، اولين سوره نازل شده از قرآن نيست . مگر در يك نقل افسانه اى كه مرحوم طبرسى از حاكم نيشابورى نقل كرده است . پس فاتحة الكتاب بودن((حمد))در زبان رسول خدا - صلى الله عليه و آله - نشان مى دهد كه قرآن كريم در عصر آن حضرت جمع شده و((حمد))در اول آن قرار داده شده بود.
4: در حديث متواتر ثقلين ، نقل شده است كه رسول خدا - صلى الله عليه و آله - فرمود:((انى تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتى ...))پس مشكل است كه آن حضرت از((كتاب الله))يك چيز درهم و برهم و غير مرتب و مفرق را در نظر گرفته باشد. پس نظرش به كتاب تاءليف يافته و مرتب شده بوده است .
5: در روايات آمده است : عده اى از صحابه ، قرآن را در زمان رسول خدا- صلى الله عليه و آله - جمع كردند كه از آن جمله آنها((على بن ابيطالب - عليه السلام))سعد بن عبيد، ابوالدرداء، معاذ بن جبل ، ثابت بن زيد بن نعمان ، ابى بن كعب و زيد بن ثابت بوده اند. در تاريخ قرآن (تاءليف ابوعبدالله زنجانى ) بعد از نقل اين سخن در اين زمينه ، چند روايت از بخارى واتفان سيوطى و از بيهقى و مناسب خوارزمى ، نقل كرده است . و اينها در البيان ، تاءليف آية الله خوئى ، فصل((جمع القرآن))نيز مشروحا نقل شده است . ظهور اين روايات ، در جمع ترتيب و تدوين قرآن كريم است كه قهرا زير نظر آن حضرت بوده است .
6: بالاتر از همه اينها اين است كه ائمه اهل بيت - عليهم السلام - به اين ترتيب ، اعتراضى نكرده و آن را پذيرفته اند. اگر اين تدوين و ترتيب در زمان رسول خدا - صلى الله عليه و آله - و تحت نظر آن حضرت انجام نگرفته بود، ائمه معصومين - عليهم السلام - آن را بازگو مى كردند. ولااقل مى فرمودند كه : اين قرآن همان است كه نازل شده ولكن اين ترتيب ، بعد از آن حضرت بوده است .
وانگهى ، اهتمام بى حد رسول خدا- صلى الله عليه و آله - نسبت به قرآن ، مانع از اين بود كه اين كار را انجام ندهد و از دنيا برود.
نگارنده قول دوم را قبول دارد. على هذا، كار على بن ابى طالب - عليه السلام - يكجا نوشتن بود، نه اينكه ترتيب جديدى را به وجود آورد. (7)
-----------------------------------------
1- تاريخ قرآن ص 47.
2- وافى ، ج 5، ص 274 (آخر كتاب صلوة ).
3- قرآن در اسلام ، ص 114.
4- مستدرك ، ج 2، ص 229 (كتاب التفسير).
5- البيان ، ص 269 - 273.
6- البيان ، ص 269 (به نقل از الاتقان ).
7- در اين باره ، ر.ك : البيان ، تاءليف آيت الله خوئى ، ص 258 - 278.
---------------------------------------
حجت الاسلام و المسلمين حاج سيد على اكبر قرشى