فرض اينكه جهان، داراي دو يا چند خدا باشد از چند حال، بيرون نخواهد بود: يا اينكه هر يك از پديده هاي جهان، مخلوق و معلول همه آنها فرض مي شوند، و يا هر دسته از آنها معلول يكي از خدايان مفروض، به حساب مي آيند، و ياهمگي آفريده يك خدا شمرده شده خدايان ديگر يه عنوان مدبر و كارگردان جهان، فرض مي شوند.
اما فرض اينكه هر پديده اي داراي چند آفريننده باشد محال است زيرا معناي اينكه دو، يا چند آفريننده (=علت هستي بخش) موجودي را بيافرينند اينست كه هر كدام از آنها موجودي را افاضه كنند و در نتيجه، چند وجود پديد مي آيد در صورتي كه هر موجودي فقط يك وجود دارد و گرنه موجود واحدي نخواهد بود.
اما فرض اينكه هر يك از آنها آفريننده يك مخلوق يا مجموعه خاصي از مخلوقات باشند لازمه اش اين است كه هر مخلوقي قائم به آفريننده خودش باشد و نيازي به موجود ديگري نداشته باشد مگر نيازي كه در نهايت به آفريننده اش منتهي شود و چنين نيازي تنها به آفريدگان همان آفريننده خواهد بود.
به ديگر سخن، لازمه فرض چند خدا براي جهان، وجود نظام هاي متعدد جدا از يكديگر است، در صورتي كه جهان، نظام واحدي دارد وهم پديده هاي همزمان، با يكديگر مرتبطند و بر يكديگر اثر مي گذارند و به يكديگر نياز دارند، و همين بين پديده هاي گذشته با پديده هاي فعلي، و بين پديده هاي فعلي با پديده هاي آينده،ارتباط برقرار است و هر پديده قبلي زمينه پيدايش پديده بعدي را فراهم مي كند. پس چنين جهاني كه داراي اجزاء همبسته و مرتبط مي باشد و نظام واحدي بر آن حكم فرماست نمي تواند معلول چند علت هستي بخش باشد.
و اگر فرض شود كه آفريننده همه آفريدگان، يكي است و ديگران عهده دار اداره و تدبير جهان مي باشند چنين فرضي هم صحيح نخواهد بود زيرا هر معلولي با تمام شئون هستيش قائم به علت هستي بخش مي باشند و هيچ موجود مستقل ديگري راهي براي تصرف در آن ندارد مگر تأثير و تأثراتي كه بين معلولات يك علت، حاصل مي شود و همگي در حيطه قدرت و سيطره فاعل هستي بخش، قرار دارد و با اذن تكويني او انجام مي گيرد. و در اين صورت هيچ كدام از آنها در حقيقت رب نخواهد بود زيرا معناي حقيقي رب اين است كه تصرف استقلالي در مربوب خود انجام دهد و فرض اين است كه اين گونه تصرفات و تأثيرات، استقلالي نيست بلكه همگي آنها در شعاع ربوبيت آفريننده و با نيرويي كه اومي دهد انجام مي گيرد و فرض چنين ارباب و كارگرداناني منافاتي با توحيد در ربوبيت ندارد چنانكه خالقيتي هم كه به اذن الهي باشد منافاتي با توحيد در خالقيت نخواهد داشت و در قرآن كريم و روايت شريفه، وجود اين گونه خلق و تدبيرهاي طفيلي و غير استقلالي براي بعضي از بندگان خدا ثابت شده است چنانكه درباره حضرت عيسي (عليه السلام) مي فرمايد: و اذ تخلق من الطين كهيئة الطير باذني فتنفخ فيها فتكون طيراً باذني[5] و نيز مي فرمايد: فالمدبرات امراً[6].
حاصل آنكه: توهم امكان چند خدا براي جهان، از مقايسه خدا با علل مادي و اعدادي برخاسته است كه تعدد آنها براي معلول واحد، اشكالي ندارد. در صورتي كه علت هستي بخش را نمي توان به اين گونه علت ها تشبيه كرد و براي هيچ معلولي نمي توان چند علت هستي بخش يا چند رب و مدبر استقلالي فرض نمود.
بنابراين، براي دفع اين توهم بايد از يك سوي، در معناي علت هستي بخش و ويژگي هاي اين نوع عليت، دقت كرد تا معلوم شود كه تعدد چنين علتي براي معلول واحد، محال است. و از سوي ديگر بايد در همبستگي جهان، تأمل نمود تا روشن گردد كه چنين نظام همبسته اي نمي تواند آفريده چند خدا يا تحت تدبير چند رب مستقل باشد.
ضمناً روشن شد كه قائل شدن به ولايت تكويني براي بعضي از بندگان شايسته خدا در صورتي كه به معناي خالقيت و ربوبيت استقلالي نباشد منافاتي با توحيد نخواهد داشت چنانكه ولايت تشريعي پيغمبر اكرم (صلي الله عليه و آله) و ائمه اطهار (عليهم السلام) منافاتي با ربوبيت تشريعي الهي ندارد چون از طرف خداي متعال و با اذن الهي است.
[5] - سوره مائده، آيه 110.
[6] - سوره نازعات، آيه 5.
