تاريخ، قيافه قم را قبل از ظهور اسلام درست نشان نمي دهد، ولي آنچه كه مسلم است اين است كه قم قبل از اسلام آباديِ داراي سكنه بوده و در لابلاي تاريخ به آن اشاره اي شده است، اما حدود قم به طور كلي، خصوصيات آن در زمان ها و قرون قبل از ظهور اسلام به خوبي روشن نيست.
به نظر مي رسد كه قم قبل از اسلام به صورت قلعه هاي متعدد بوده و ساكنان برخي از آنها زرتشتي و بعضي ديگر يهودي بوده اند، و شهر شدن آن چنان كه خاطر نشان مي شود به دست اشعري ها كه اصلاً از نژاد عرب يمني و شيعه بودند شده و لذا ايشان نزد اهل تاريخ از مفاخر قم به شمار آمده اند، و شهر شدن قم ملازم با تشيع و ولايت خاندان نبوت(عليه السلام) بوده است.
برخي از مورخان قديم، نام بعضي از نامداران پيش از ظهور اسلام را كه در قم حكومت كرده اند، ذكر كرده اند.
نويسنده كتاب انوار المشعشين(1)به نقل از كتاب سيرالملوك عجم مي گويد: بهرام گور(2)به جانب بلاد ارمنيه مي رفت، گذرش به سوي اطراف ساوه افتاد، قم و روستاهاي آن را بنا كرده و به نام"ممجان" گذاشت.(3)ولي با توجه به محل اصلي شهر قم كه خرابه هاي آن اكنون در يك كيلومتري شرقي شهر مشاهده مي شود و همچنين از نام هاي روستاهاي اطراف شهر، و وضع زندگي ساكنان اين روستاها، براي انسان شكي باقي نمي ماند كه شهر قم بر خلاف گفته"ياقوت حموي"(4)ا ز شهرهاي ساخته شده دوره اسلام نيست، بلكه مدتها پيش از ظهور اسلام وجود داشته و از شهرهاي آباد ايران بوده است.
نام قم و توصيف زعفران آن در كتاب"خسرو و كواذان وريذك" از آثار زمان ساساني(5)ذكر گرديده است.
به علاوه سندي در دست داريم كه اسكندر مقدوني(6)قم را نيز ويران كرد، به احتمال قوي آبادي قم از زمان هخامنشيان(7)شروع گرديده است.(8)
قدمت اين شهر به پايه اي است كه بناي آن را به يكي از پادشاهان پيشدادي يعني تهمورث(9)نسبت داده اند، شكي نيست كه در زمان ساسانيان، قم معروف بوده است... و در شاهنامه فردوسي(10)هم سه جا نام قم ذكر شده است.(11)
---------------------------------------------------
(1) ـ صاحب كتاب شريف"انوار المشعشين" محدث خبير مرحوم محمد علي بن حسين بن علي بن بهاء الدين كاتوزيان، كچوئي قمي ازعلماي قرن چهاردهم است و كتاب نامبرده را در سال 1325 هجري قمري نگاشته است. وي داماد مرحوم حجه الاسلام آقاي آميرزاابوالحسن فرزند مرحوم حجه الاسلام آقاي حاج ملاصادق صاحب مدرسه معروف در قم(مدرسه حاج ملاصادق) بوده و ا ين كتاب سه جلد است. جلد اول آن فقط طبع شده كه دربارة قم و تاريخ ورود حضرت معصومه (سلام الله عليها) و...مي باشد جلد دوم آن دربارة امامزادگان و جلد سوم آن دربارة محدثين قم است كه هنوز طبع نشده است. جلد اول با چاپ سنگي است كه در سال 1327 قمري در 243 صفحه به طبع رسيده است.
(2) ـ پسر يزدگرد از پادشاهان دلاور ايران باستان است كه پس از پدر به جاي او نشست و در زمان سلطنت خود فتوحات و پيروزي هاي او بر دشمن بسيار بوده است، وي در سال 184 قبل از هجرت ديده از جهان فرو بست.
(3) ـ انوار المشعشعين، ج 1، ص 15.
(4) ـ شهاب الدين ابوعبدالله،‌ياقوت بن عبدالله حموي صاحب كتاب"معجم البلدان" از علماي برجسته و جغرافي دان هاي برازنده اسلام در قرن 13 ميلادي(وفات يافته 1229 ميلادي) است.
(5) ـ ساسانيان پادشاهاني بودند كه پس از اشكانيان، يعني در حدود 226 سال قبل از ميلاد، زمام حكومت ايران را به دست گرفتند، پس از ظهور اسلام در قرن اول هجري توسط حمله مسلمانان شكست خوردند.
(6) ـ اسكندر مقدوني، در سال 330 قبل از ميلاد به ايران حمله كرد و برايران مسلط شد، در همان عصر سلسله هخامنشي پايان يافت وي در سال 323 قبل از ميلاد درگذشت.
(7) ـ هخامنشينان، سلسله پادشاهان ايران باستان هستند كه در سال 558 قبل از ميلاد سلطنت آنان توسط كورش بزرگ شروع شد تا آنكه سال 330 قبل از ميلاد توسط اسكندر مقدوني منقرض گرديد.
(8) ـ قم را بشناسيد، ص 37.
(9) ـ دومين شاه پيشدادي كه اولي آنها كيومرث بوده است.
(10) ـ حكيم ابوالقاسم فردوسي طوسي بزرگ ترين حماسه سراي تاريخ ايران در يكي از برجسته ترين شاعران جهان است، وي در حدود هشتاد سال عمر كرد و در سال 329 قمري در دهكده"باژ" يا"باز" طوس متولد شد و در سال 411 قمري ديده از جهان فروبست(ناگفته نماند: در تاريخ تولد و فوت او اختلاف است آنچه در اينجا نگاشتيم صحيح تر به نظر مي رسد).(لغتنامه دهخدا)
(11) ـ راهنماي قم، صفحه ب.
------------------------------------
محمد محمدي اشتهاردي

نوشتن دیدگاه