غدیر در شعر فارسى از کسایى مروزى تا شهریار تبریزى

(زمان خواندن: 16 - 31 دقیقه)

قسمت اول از ابتدا تا قرن پنجم

اگر حضرت خضر آب حیات نوشید و ماندگار ماند، ادبیات و فرهنگ مسلمانان نیز در سایه سار قرآن مجید و به راهنمایى خدا و رسولش از آب غدیر خم سیراب گشت و جاودانه شد. تو گویى نام و یاد مولاى پارسایان على(ع) آب حیات دلهاست که دیوانها را چنین دلربا ساخته و آثار ادبى وهنرى را از آفت فنا و فراموشى پاک پرداخته است.
و اینک مدح مولا، زینت بخش دلها و دفترهاست. کمتر شاعرى مى توان یافت که دست کم جرعه اى از خم غدیر ننوشیده، جان تشنه اش حلاوت حلالِ عشق علوى ـ این شراب طهور ـ را نچشیده باشد. نه تنها شعراى بزرگ عرب ـ از حسان بن ثابت و کمیت اسدى و دعبل خزاعى گرفته تا سید حیدر حلّى و بولس السلامه و ازرى کبیر، که شاعران حقجو و حقیقت گو هم از هر نژاد و زبان به اصالت این برکه با برکت و به زلالى این چشمه جوشان شهادت داده اند. در این میان شاعران پارسى گوى نیز به حقانیّت غدیرخم گواهى داده و گاه با سرودن چکامه هاى فاخر و بلند، و غدیریّه هاى غرّا و رسا، گوى سبقت از همگنان ربوده اند؛ چرا که ایرانیان مسلمان را از همان نخست به على و آل پاکش گرایشى دیگر و برتر، ارادتى فزونتر و بهتر بود و شاعران بزرگ و بیدار هم که همیشه زبان گویاى ملّت و مردم بوده اند مردمان مسلمان را به همین گرایش سفارش مى کردند چنان که «معروفى بلخى» از سرآمد شعراى ایران رودکى سمرقندى چنین حکایت کرده است:
از رودکى شنیدم استاد شاعران
کاندر جهان به کس مگرو جز به فاطمى
وچنان است که بهار، ملک الشعراى خراسان گفته است:
گرچه عرب زد چو حرامى به ما
داد یکى دین گرامى به ما
گرچه زِ جور خلفا سوختیم
زآل على معرفت آموختیم
گفتنى است که پیشترها دانشمند خبیر علاّمه امینى غدیریّه هاى بسیارى را، که از همان روز نخست در محضر پیامبر اسلام(ص) خوانده مى شده و قرن به قرن در طول تاریخ اسلام توسط دانشمندان و شاعرانِ بنام به زبان عربى سروده شده بود، از لابه لاى متون و منابع بیرون کشیده و در اثر سترگ خود «الغدیر» منتشر ساخته بود پس از او نیز شاگردان و تربیت یافتگان در مکتب پربارش در تکمیل و تداوم آن کوشیده اند که نتایج برخى از آن کوششها هم اکنون انتشار یافته و
بعضى دیگر نیز در دست اقدام و انتشار است. به همین دلیل نیازى نیست در این مقاله به غدیریّه هاى عربى پرداخته شود؛ گستره این کار بسیار بیشتر از آن است که در این مجال اندک بگنجد، زیرا صدها قصیده بلند بویژه پس از انتشار «الغدیر» توسط ارادتمندان ساحت قدس علوى سروده شده و انتشار یافته است، تا آنجا که مى توان گفت کمتر دانشمند و شاعرى را مى توان یافت که قصیده یا قصایدى در توصیف و یادکرد غدیر نسروده باشد؛ حتى آنان که هیچگاه به شاعرى شناخته نشده بودند و کسى از آنان بیت شعرى نشنیده بود، غدیریه هایى سروده اند؛ شاعرانى که در میانشان از مرجع تقلید و فقیه و حکیم و عارف گرفته تا خطیب و ادیب و نویسنده و شاعران پرآوازه هم دیده مى شود و گردآورى این همه خود گروهى از ادیبان و شاعران را مى طلبد تا کارى را همانند و همسان «الغدیر» پى ریزند.
بجاست که همین کار با همان ترتیب «الغدیر» درباره غدیریّه هایى که به زبانهاى دیگر غیر از عربى، بویژه فارسى سامان داده شود. با اینکه بسیارى از متون و دیوانهاى پیشینیان به صورت کامل در دسترس نیست و از گزند روزگاران در امان نمانده و بسیارى دیگر نیز همچنان به صورت نسخه هاى خطّى در کتابخانه هاى جهان خاک مى خورند، باز مشکل مى توان دیوانى را یافت که از نام امیرالمؤمنین على(ع) و مدح مولاى غدیرخم محروم مانده باشد.
براى اثبات این سخن کافى است تا گلگشتى در آثار چهار شاعر بزرگ ایران یعنى فردوسى، سعدى، مولوى و حافظ داشته باشیم. حماسه سراى بزرگ باستان حکیم ابوالقاسم فردوسى (م411ق) گوید:
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحى ***خداوند امر و خداوند نهى
که من شهر علمم، علیّم در است***درست این سخن گفت پیغمبر است
گواهى دهم کاین سخن را ز اوست***تو گویى دو گوشم به آواز اوست
اگر چشم دارى به دیگر سراى***به نزد نبى و وصى گیر جاى
منم بنده اهل بیت نبى***ستاینده خاکِ پاى وصى
خود آن روز نامم به گیتى مباد***که من نام حیدر نیارم به یاد
بر این زادم و هم بر این بگذرم***یقین دان که خاک پىِ حیدرم
حکیم طوس، چنان که از ابیات بالا نیز پیداست، هرگاه از حضرت على(ع) یاد مى کند بیش از هر وصف دیگر به «وصایت» تکیه مى کند و همیشه با تأکید صریح، حضرتش را «وصىّ» مى نامد که همین خود مى تواند حاکى از اعتقادى باشد که فردوسى بى گمان به حقانیّت غدیر داشت.
از فردوسى که بگذریم به ترتیب تاریخى مى رسیم به جلال الدین محمّد مولوى (م670ق) که در حاشیه مثنوی از او نقل شده :
تا صورت پیوند جهان بود على بود***تا نقش زمین بود و زمان بود على بود
شاهى که ولى بود و وصى بود على بود***سلطان سخا و کرم و جود على بود …
آن شیر دلاور که ز بهر طمع نفس***در خوان جهان پنجه نیالود على بود
آن کاشف قرآن که خدا در همه قرآن***کردش صفت عصمت و بستود على بود
آن عارف سجّاد که خاک درش از قدر***از کنگره عرش برافزود على بود
آن شاه سرافراز که اندر ره اسلام***تا کار نشد راست نیاسود على بود
آن قلعه گشایى که در قلعه خیبر***بر کَند به یک حمله و بگشود على بود
چندان که در آفاق نظر کردم و دیدم***از روى یقین در همه موجود على بود
این کفر نباشد سخن کفر نه این است***تا هست على باشد و تا بود على بود
ملاى رومى در این غزل، مولا على(ع) را مانند شاعرى شیعى با اوصاف و امتیازهایى چون: «ولى»، «وصى» و «معصوم به نصّ قرآن» مى ستاید. او در ضمن رباعیات خود چنین مى گوید:
رومى، نشد از سرّ على کس آگاه
زیرا که نشد کس آگه از سرّ الاه
یک ممکن و این همه صفات واجب
لاحول ولا قوّة الاّ باللّه
مولوى در دفتر اوّل از مثنوى معنوى گوید:
از على آموز اخلاص عمل
شیر حق را دان منزّه از دغل
در غزا بر پهلوانى دست یافت
زود شمشیرى برآورد و شتافت
او خدو انداخت بر روى على
افتخار هر نبى و هر ولى
در ادامه همین مثنوى گوید:
در شجاعت شیر ربّانیستى
در مروّت خود که داند کیستى…
اى على که جمله عقل و دیده اى
شمّه اى واگو از آن چه دیده اى
تیغ حلمت جان ما را چاک کرد
آب علمت خاک ما را پاک کرد
باز گو دانم که این اسرار هوست
زانکه بى شمشیر کشتن کار اوست…
بازگو اى بازِ عرش خوش شکار
تا چه دیدى این زمان از کردگار؟
چشم تو ادراک غیب آموخته
چشمهاى حاضران را دوخته…
راز بگشا اى على مرتضى
اى پس از سوء القضا حسن القضا…
چون تو بابى آن مدینه علم را
چون شعاعى آفتاب حلم را
باز باش اى باب رحمت تا ابد
بارگاه ما له کفواً احد
در دفتر ششم مثنوى نیز به تفسیر حدیث من کنت مولاه فعلىّ مولاه مى پردازد و مى گوید:
زین سبب پیغمبر با اجتهاد
نام خود و آن على مولا نهاد
گفت هر کس را منم مولا و دوست
ابن عمّ من على مولاى اوست
کیست مولا آن که آزادت کند
بند رقیّت ز پایت بر کَند
چون به آزادى نبوّت هادى است
مؤمنان را ز انبیا آزادى است
اى گروه مؤمنان شادى کنید
همچو سرو و سوسن آزادى کنید
پس از مولوى مى رسیم به شیخ مصلح الدین سعدى شیرازى (م690ق) و مى بینم که وى نیز کسى از اصحاب پیامبر(ص) را مانند على(ع) نستوده است:
جوانمرد اگر راست خواهى ولى است
کرم پیشه شاه مردان على است
سعدى در این بیت از امیرمؤمنان(ع) با نام «ولى» یاد مى کند. او در ضمن قصیده اى حضرتش را «سردار اتقیا»، «معصوم مرتضى» و… مى نامد:
کس را چه زور و زهره که وصف على کند
جبّار در مناقب او گفته: «هل اتى…»
دیباچهّ مروّت وسلطان معرفت
لشکرکش فتوّت و سردار اتقیا
فردا که هر کسى به شفیعى زنند دست
ماییم و دست و دامن معصوم مرتضى
مرحوم قاضى نور اللّه شوشترى از کتاب «خلاصة المناقب» مولانا نورالدین جعفر بدخشى قصیده اى از قصاید سعدى را نقل مى کند که در ضمن آن سعدى گوید:
به آن روزى که وحى آمد نبى را**که از پالان اشتر ساخت منبر
که بعد از مصطفى در کلّ عالم**نَبُدْ فاضلتر و بهتر ز حیدر
پس از احمد امام حق على دان**که بود او نفس معصوم مطهّر
پس از سعدى به شاعر عارف،حافظ شیرازى (م792ق) مى رسیم و مى بینیم که لسان الغیب نیز همین نوا را مى نوازد و مى گوید:
اى دل غلام شاه جهان باش و شاه باش
پیوسته در حمایت لطف الاه باش
از خارجى هزار به یک جو نمى خرند
گو کوه تا به کوه منافق سپاه باش …
آن را که دوستى على نیست کافر است
گو زاهد زمانه و گو شیخ راه باش
امروز زنده ام به ولاى تو یا على
فردا به روح پاک امامان گواه باش
و در قصیده نخست که دیباچه دیوان نیز به حساب مى آید چنین گوید:
…نوشته بر در فردوس کاتبان قضا**نبى رسول و ولى عهد حیدر کرّار
امام جنّى و انسى على بود که على**ز کل خلق فزونست از صغار و کبار
على امام و على ایمن و على ایمان**على امین و على سرور و على سردار…
على ز بعد محمّد زِ هر که هست بِه است**اگر تو مؤمن پاکى بکن بر این اقرار…
به حقّ دین محمّد بخون پاک حسین**به حقّ مردم نیک از مهاجر و انصار
که نیست دین هدى را به قول پاک رسول**امام، غیر على بعدِ احمد مختار
این رباعى معروف نیز زینت بخش دیوان حافظ است:
قسّام بهشت و دوزخ آن عقده گشاى
ما را نگذارد که درآییم زپاى
تا کى بود این گرگ ر بایى، بنماى
سر پنجه دشمن افکن اى شیر خداى
حافظ شیرازى در این اشعار به پیروى از احادیث معتبر و روایتهاى متواتر، امام على(ع) را «ساقى کوثر»، «کننده در خیبر»، «سرچشمه فیض حقّ»، «ولىِّ عهدِ رسول(ص)»، «امامِ انس و جنّ»، «پس از محمّد(ص) از همه برتر و افضل»، «قسّام بهشت و دوزخ»، «شیر خدا» و بالاخره، «به قول پاک رسول(ص) تنها امام اسلام پس از احمدِ مختار(ص)» مى داند.البته متاسفانه احتمال منسوب بودن بسیاری ازین ابیات به حافظ بیشتر از حتمی بودن سرایش آنان به وسیله اوست!
اینک که با اشعار لسان الغیب شیرازى گلگشت دلنوازمان در دیوانهاى چهار شاعر بزرگ (ارکان اربعه شعر فارسى) به پایان رسید، بر مى گردیم و غدیر خم را در آثار شاعران دیگر پى مى گیریم. در این نوشته از سده چهارم هجرى آغاز مى کنیم و قرن به قرن تا سده چهاردهم پیش مى رویم .
قرن چهارم
1ـ کسایى مروزى، ابوالحسن مجد الدین (متولّد 341ق):
مدحت کن و بستاى کسى را که پیمبر
بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار
آن کیست بدین حال، که بوده است و که باشد
جز شیر خداوندِ جهان، حیدر کرّار؟
این دین هُدى را به مَثَل دایره اى دان
پیغمبر ما مرکز و حیدر، خط پرگار
علم همه عالم به على داد پیمبر
چون ابر بهارى که دهد سیل به گلزار

حکیم کسایى که تخلّص شاعرانه اش را از حدیث کساء برگرفته است در مدح مولا على(ع) قصیده بلندى دارد که با این بیت شروع مى شود:
فهم کن گر مؤمنى فضل امیرالمؤمنین**فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضاى پاکدین
فضل آن کس کز پیمبر بگذرى فاضلتر اوست**فضل آن رکن مسلمانى، امام المتّقین
و در ادامه مى گوید:
اى نواصب، گر ندانى فضل سرّ ذوالجلال**آیت «قُربى» نگه کن و آنِ «اصحاب الیمین»
«قل تعالوا ندع» بر خوان، ور ندانى گوش دار**لعنت یزدان ببین از «نبتهل» تا «کاذبین»
«لافتى الاّ على» برخوان و تفسیرش بدان**یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین؟
آن نبى، وز انبیا کس نى به علم او را نظیر**وین ولى، وز اولیا کس نى به فضل او را قرین
آن چراغ عالم آمد، وز همه عالم بدیع**وین امام امّت آمد وز همه امّت گزین
کسایى مروزى، ممدوح و برگزیده خدا و رسولش را با تصریح به آیه «مودّتِ قربى» و آیه «مباهله» و سوره «هل اتى» مى ستاید و آن حضرت را «رکن مسلمانى»، «ولىِّ بى مانند» و «سرّ ذوالجلال» مى داند و «امیرالمؤمنین»، «امام المتّقین»، «امام امّت»، «برگزیده امّت» توصیف مى کند و با صراحت مى گوید که پیامبر(ص) او را ثنا کرد و ستود و همه کارها را به او سپرد.
2ـ دقیقى طوسى، ابو منصور محمّد بن احمد (م341هـ):
کیوس وار بگیرد همى به چشم آلوس(کیوس نام برادر انوشیروان است و "چشم آلوس یعنی با گوشه چشم نگاه کردن)
بسان فرّخ شهبا امیر روز غدیر
پر واضح است که مراد از «امیر روز غدیر» امیرمؤمنان على(ع) است و تا آنجا که ما تفحّص کردیم توان گفت که این بیت دقیقى، قدیمترین شعرى است که با صراحت تمام از روز غدیر سخن گفته است. معنی بیت احتمالا این است که با گوشه چشم مانند برادر انوشیروان که فاتح بود ، سرزمین ها را فتح کند یا همانگونه که سربلندی امیر غدیر را فرا می گیرد.
قرن پنجم
3ـ منوچهرى دامغانى (م432هـ):
آهنى در کف، چون مرد غدیرخم
به کَتِف باز فکنده سر هر دو کُم
در لغت نامه دهخدا، زیر مدخل «غدیرخم» به همین بیت از منوچهرى استشهاد شده است
و مصحّح دیوان، آقاى دبیر سیاقى نیز نوشته است: «ظاهراً [!] مراد حضرت امیرالمؤمنین على(ع) است.»،با عنایت به بیت مورد بحث، یکى از پژوهشگران نوشته است: «ظاهراً نخستین شعرى که در آن، نامِ غدیرخم آمده، از منوچهرى دامغانى باشد». امّا چنانکه پیش از این آوردیم معلوم شد که یک قرن پیش از منوچهرى، دقیقى طوسى از «امیر روز غدیر» نام برده بود. دیگر اینکه منوچهرى دامغانى یادکرد دیگرى نیز از غدیرخم دارد و با بهره جستن از صنعت ایهام التناسب مى گوید:
کس را خداى، بى هنرى مرتبت نداد
بیهوده هیچ سیل نیاید سوىِ غدیر
باشد همو بزرگ و چنو روزِ او بزرگ
باشد شقى حقیر و چنو روزِ او حقیر
4ـ ناصر خسرو قبادیانى (394ـ481ق):
شرف مرد به هنگام پدید آید از او**چون پدید آمد تشریف على روز غدیر
بر سر خلق مر او را چو وصى کرد نبى**این، به اندوه در افتاد از او، آن به زحیر
حسد آمد همگان را ز چنان کار از او**برمیدند و رمیده شود از شیر، حمیر
او سزاید که وصى بود نبى را در خلق**که برادرش بُد و بِنْ عم و داماد و وزیر
و در ادامه مى سراید:
اى که بر خیره همى دعوى بیهوده کنى**که فلان بودت از یاران، دیرینه و پیر
شرف مرد به علم است، شرف نیست به سال**چه درآیى سخن یافه همى خیره بخیر؟
یافت احمد(ص) به چهل سال مکانى که نیافت**به نود سال براهیم(ع)، از آن عشر عشیر
على آن یافت ز تشریف که در روز غدیر**شد چو خورشید درخشنده در آفاق، شهیر
ناصر خسرو به واسطه شیعه بودن در مدح حضرت امیر اشعار فراوانی دارد که ما به همین بسنده کردیم.
5ـ ابوالمفاخر رازى (م511ق):
بال مرصع بسوخت مرغ ملمع بدن
اشگ زلیخا بریخت یوسف گل پیرهن
این بیت مطلع قصیده پرآوازه اى است که رازى در مدح حضرت امام رضا(ع) سروده که شاعرانِ پس از او به استقبال آن رفته اند، ابوالمفاخر رازى در ضمن آن گوید:
کرده زِخارا خمیر همچو امیر غدیر
از کف پیر فطیر، پشت تنور دمن

قسمت دوم : از قرن ششم تا قرن سیزدهم

قرن ششم
6ـ سوزنى سمرقندى، شمس الدین محمّد (م569ق):
نگر که دست که بگرفت مصطفى به غدیر
که را امام هُدى خواند و فخر و زین و همام
مرا امام هم از جایگه وصىّ ِ خداست
ز جایگاه نبى، مر ترا امام، کدام؟
شاعر پس از آن که مولاى پارسایان را به عدل و انصاف و اخلاص و ایمانِ ممتاز مى ستاید باز تأکید مى کند که:
امام آن که خداى بزرگ روز غدیر
به فضل کرد به نزدیک مصطفى پیغام
7ـ سنایى غزنوى، ابوالمجد مجدود بن آدم (437ـ525ق):
نامش از نام یار مشتق بود**هر کجا رفت همرهش حق بود
آل یاسین شرف به او دیده**ایزد او را به علم بگزیده
نایب مصطفى به روز غدیر**کرده در شرع مر، ورا، به امیر
بهرِ او گفته مصطفى به اِلاه**کاى خداوند «والَ من والاه»
هر که تنْ دشمن است و یزدانْ دوست**داند «الرّاسخون فى العلم» اوست
دل او عالمِ معانى بود**لفظ او آب زندگانى بود
تنگ از آن شد بر او جهان سترگ**که جهان تنگ بود و مرد، بزرگ
8ـ شرف الشعراء بدرین قوامى رازى(ق6):
چو صاحب شریعت پس از کردگار**ثنا گوى بر صاحب ذوالفقار
سپهدار اسلام، شیر خداى**امیر عرب سیّد بردبار…
ولى نعمت اهل دین از رسول**ولى عهد پیغمبرکردگار
و در چکامه دیگر که با این مطلع شروع مى شود:
مرتضى باید که بعد از مصطفى فرمان دهد**تا بدین در علم دارو وار او درمان دهد
پس از سى و هفت بیت فاخر وغرّا مى گوید:
همچو سلمان گو فضیلتهاى میر مؤمنان**تا جهاندارت دَرَج چون بوذر و سلمان دهد
آن امامِ نصّ، معصوم، آن که زیر ساق عرش**بوسه بر نعلین قدر او همى کیوان دهد
قوامى رازى که از شاعران بنام شیعى است مولا على(ع) را در اشعارش «سپهدار اسلام»، «ولى نعمت اهل دین از جانب رسول خدا(ص)»، «ولى عهد رسول خدا»، «میر مؤمنان» و «امام معصوم» مى خواند و گویاتر از همه اینکه ایشان را «امامِ نصّ» مى داند و پیداست که مراد از نصّ، بیشتر حدیث غدیر است.
قرن هفتم
9ـ فریـد الـدیـن عطّـار نیشـابورى (513ـ 586ق):
رونقى کان دین پیغمبر گرفت
از امیرمؤمنان حیدر گرفت
قلبِ قرآن، قلب پر قرآن اوست
«وال من والاه» اندر شأن اوست
فریدالدین، چامه هاى فاخرى در مدح مولاى غدیر سروده که برخى چون اشعار ذیل بسیار معروف است:
زمشرق تا به مغرب گر امام است**امیرالمؤمنین حیدر تمام است
گرفته این جهان زخمِ سنانش**گذشته زآن جهان وصف سه نانش
چو در سرّ عطا اخلاص او راست**سه نان را هفده آیه خاص او راست…
قرن هشتم
10ـ ابن یمین فریومدى (م769ق):
در قصیده اى به مطلع:
مقتداى اهل عالم چون گذشت از مصطفى
ابن عمّ مصطفى را دان على مرتضى
از غدیر خم و حدیث متواترِ «من کنت مولاه فعلىّ مولاه» یاد مى کند و اینکه آن را نمى توان انکار کرد:
اوست مولانا به فرمانى که از حق ناطق است
چون توان منکر شدن در شأنِ او «من کنت» را؟
11ـ مولانا لطف اللّه نیشابورى (م810ق):
بنازد عقل و جان و دل، به مهر سرور غالب**امیرالمؤمنین حیدر، على بن ابى طالب
نبى اندر مقامِ «انت منّى» مادحش بوده**چنانک اندر خطابِ «انّما» بودش خدا خاطب
اگر قرآن بُوَد بر حق به قول حق امامت را**حواله با که کرد احمد بدان مجمع که بُد ذاهب
بیا اى آن که مى گویى که با ایمان واسلامم**تفکر کن در این معنا، تأنّى کن در این موجب
پیداست که مقصود شاعر از آن مجمعى که پیامبر اسلام(ص) از رحلت خود خبر داده و امامت را در آن مجمع به امام على(ع) حواله کرده است، غدیرخم است و همین موجب آن است که امام و رهبر پس از پیامبر(ص) على(ع) باشد و نه غیر.
12ـ مولانا کاشى، محمّد حسن افضل المتکلمین(ق8هـ):
السلام اى سایه ات خورشید ربّ العالمین
آسمان عزّ تمکین، آفتاب داد و دین
بیت بالا مطلع بند اوّل از ترکیب بند بلندى است که افضل المتکلمین کاشى در امامت و ولایت امیر غدیر انشا کرده است و در بیت چهارم همین بند مى گوید:
مقصد تنزیلِ «بَلِّغ»، مرکز اسرار غیب
مقطعِ «یتلوه شاهد»، مطلعِ «حبل المتین»
پر واضح و عیان است که مراد مولانا کاشى از «مقصد تنزیل بلّغ» آیه شریفه یاایّها الرّسول بلّغ ما انزل الیک…(مائده، 67) است. بجاست که بند آخر این ترکیب بند را بى هیچ کم و کاست نقل کنیم:
اى گزیده مرخدایت یا امیرالمؤمنین**خوانده نفسِ مصطفایت «یا امیرالمؤمنین»
سرکشان دهر را آورده سرها زیر پا**بازوى زور آزمایت یا امیرالمؤمنین
خازنان کان و دریا کیسه ها بر دوختند**روز بازار سخایت یا امیرالمؤمنین
بس که لعل اندر دل کان خاک بر سر مى کشد**از دل دریا عطایت یا امیرالمؤمنین
از نسیم باد نوروزى نشاید یاد کرد**پیش خُلق جانفزایت یا امیرالمؤمنین
آنچه عیسى از نَفَس مى کرد رمزى بود و بس**از لب معجز نمایت یا امیرالمؤمنین
با همه بالا نشینى عقل کل نابرده راه**زیر شأن و روى رایت یا امیرالمؤمنین
گر بُدى بالاتر از عرش برین جاى دگر**گفتمى آنجاست جایت یا امیرالمؤمنین
آنچه تو شایسته آنى زِ روى عزّ و جاه**کس نداند جز خدایت یا امیرالمؤمنین
خاطر همچون منى شوریده خاطر چون کند**وصف قدر کبریایت یا امیرالمؤمنین؟
مدح اگر شایسته ذات تو، باید گفت وبس**کیست تا گوید ثنایت یا امیرالمؤمنین؟
ما همه از درگه لطفت گدایى مى کنیم**وى همه شاهان گدایت یا امیرالمؤمنین
فهم انسانى چه داند عزّت کار تو را**آفرینش برنتابد بار مقدار تو را
قرن نهم
13ـ ابن حسام خوسفى، محمّد بن حسام الدین (783ـ875ق):
در ضمن قصیده اى به مطلع:
شاهى که خسروان دو عالم گداى اوست
ماهى که آفتاب فروغ لقاى اوست
برخى فضایل و مناقب حضرت امیر(ع) مى شمارد تا مى رسد به آنجا که مى گوید:
«یا ایّها الرّسول» خطاب محمّد است
لیک این خطاب، سوى محمّد، براى اوست
14ـ میر سیدعلى قاینى واعظ:
در چکامه بلندى به مطلع:
خاصگان عالم جان، دوش محضر کرده اند
خلوت دل را به نور خود منوّر کرده اند
همانند شاعرى زبده، فضایل و مناقب مولا(ع) را به رشته نظم کشیده و مانند متکلّمى زبردست و حق طلب با مخالفان محاجّه مى کند و مى گوید:
و آن که مى گویند ناکرده خلیفه، نقل کرد
از هوا ترکِ نص و قول پیمبر کرده اند
اى عجب زان قوم کو را تهنیت کرده غدیر
بعد از آن اندر سقیفه رأىِ دیگر کرده اند
بر وفاق رأى، تأخیر مقدّم کرده اند
برخلاف نصّ، تقدیم مؤخّر کرده اند41
قرن دهم
15ـ بابا فغانى(م925ق):

قسم به خالق بى چون و صدر بدر انام**که بعد سیّد کونین، حیدر است امام
امام اوست به حکم خدا و قول رسول**که مستحقّ امامت بود به نصّ کلام
امام اوست که قایم بود به حجّت خویش**چراغ عاریت از دیگرى نگیرد وام
امام اوست که داند رموز منطق طیر**نه آن که رهزن مردم شود به دانه و دام
روشن است که منظور باب فغانى از «نصّ کلام» و «حکم خدا و قول رسول» بیشتر غدیرخم است. او مى گوید مولا على(ع) امامى است که قایم به حجّت و نصّ و دلیل است و هیچ نیازى به بیعت مردم ندارد.
ناگفته نماند که بابا فغانى را در مدح امیر غدیر(ع) قصاید بسیارى است که قصیده اى به این مطلع شهرت فراوان دارد:
تا جهان بحر و سخن گوهر و انسان صدفست
گوهر بحر سخن، مدحتِ شاه نجف است
16ـ مولانا نظام استرآبادى (م921ق):
امیر صفدر غالب، على ابوطالب**وصىّ احمد مرسل، ولىّ حىّ قدیر
خمیر مایه علمش نبودى ار بودى**هنوز نان فضیلت به خوانِ دهر، فطیر
شهنشها صفت ذات اشرف تو بُوَد**برون ز کنه الهى ز حیّز تقریر
شکستِ رونق دین شد، نه قیمت گهرت**چه اهل غدر شکستند عهد روز غدیر
قرن یازدهم
17ـ صائب تبریزى (1016ـ1086ق):

قصیده اى را در تعمیر تربت پاک نجف و آوردن نهرى از فرات به نجف به مطلع زیر سروده:
منّت خداى را که به توفیق کردگار
از ناف کعبه، چشمه زمزم شد آشکار
و در بیت بیست و یکم و بیست و دوم همین قصیده گوید:
زین پیش اگر چه اهل نجف ز آب تلخ و شور
بودند در شکنجه غم، تلخْ روزگار
آخر ز فیض ساقى کوثر، تمام شد
عید غدیر شد به مقیمان این دیار
صائب در قصیده دیگرى که پیش از قصیده فوق در دیوانش ثبت شده است همچنین در مدح مولا على(ع) گوید:
چون لباس کعبه بر اندام بت، زیبنده نیست
جز تو بر شخص دگر، نام امیرالمؤمنین
18ـ فیاض لاهیجى(م1072ق):
در قصیده بلندى که در مدح امام على(ع) به مطلع زیر سروده است:
سزاى امامت به صورت، به معنى
علىّ ولى آن که شاهست و مولى
پس از هفتاد بیت مى رسد به آنجا که مى گوید:
به تنزیل شد «هل اتى» از چه مُنزَل
نبى را زِ «بلِّغ» چرا کرد عتبى
و پیداست که مرادش از «بلّغ» آیه تبلیغ ولایت است که در غدیر خم نازل شد. ملاعبدالرزاق فیّاض لاهیجى خود در ادامه همین چکامه چنین گوید:
به روز غدیر از براى که مى گفت**به بالاى منبر نبى «لست اولى»
براى که بود این که گردید صادر**حدیثى که نقل است در «طیر مشوى»
چرا کرد امرِ سلامِ امامت**چرا اجر تبلیغ شد حبّ قربى
کسى کاین فضایل مر او راست ثابت**کسى کاین دلایل در او هست مجرا
بود در امامت ز هر غیر سابق**بود در خلافت ز هر غیر اَحرى
19ـ نظیرى نیشابورى(م1083ق):
فراز منبر یوم الغدیر، این رمزیست**که سر زحبیب محمّد، على برآورده
حدیث «لحمک لحمى» بیان این معنى ست**که بر لسان مبارک پیمبر آورده
خداى از آدمشان تا به آل عبد مناف**به صلب پاک و به بطن مطهّر آورده
نهاده وقت ولادت به خاک کعبه جبین**نیاز و بندگى از بطن مادر آورده
هزار شاهد صادق به مجمع اسلام**به دعوى «انا صدّیق اکبر» آورده
قرن دوازدهم
20ـ حزین لاهیجى(1103ـ 1181ق):

آن طایر قدسم که چکد خون ز صفیرم**با درد و غم عشق سرشتند خمیرم…
مستى مرا نیست به دنباله خمارى**پیمانه کش میکده خمّ غدیرم
پس از چند بیت در ادامه گوید:
مى گویم و دانم که ره رسم و ادب نیست**نامى که بود صیقل زنگار ضمیرم
برهان ازل، فیض ابد، مظهر اوّل**ایمان من و دین من و هادى و پیرم
سلطان قدر، حیدر صفدر که ز مدحش**بگرفته بلندى سخن عرشْ سریرم
21ـ عاشق اصفهانى، محمّد (1111ـ 1181ق):
در چکامه اى به مطلع:
چند باشد از قضا فرمانده و فرمان پذیر
در چمن زاغ سیه دل، در قفس، بلبل اسیر
پس از گلایه و شکواى شاعرانه از روزگارش به نام مولاى غدیر پناه مى برد و مى گوید:
چرخ با من دشمن و جز آستان بوتراب
نیست جاى دیگر از بهرِ پناهم دلپذیر
آن که پیش از مهد بستى صولت او دست دیو
آن که در گهواره کُشتى گاه اژدر گاه شیر
آن که حاصل گشت از وى دین ایزد را کمال
چون به نصّ مصطفى مخصوص شد روز غدیر
22ـ محمّد رفیع لامع (متولّد 1076ـ ؟ق):
محمّد رفیع بن عبدالکریم درمیانى، متخلّص به «لامع» اشعار بسیارى در مدح حضرت امیر(ع) دارد که در ضمن یکى از آنها گوید:
«من کنت مولاه» از نبى در شأن او شد منجلى
مولاى انس و جان على، قسّام نیران و جنان
23ـ میر شمس الدین فقیر دهلوى(1115ـ 1183ق):
با عنایت به آیه شریفه «الیوم اکملت لکم دینکم …» (مائده،3) گوید:
آن وارث ملک لایزالى**شاهنشه دین، علىّ عالى
آن مجمل شرع از او مفصّل**وآن دین خدا به او مکمّل
24ـ لطفعلى بیک آذر بیگدلى(1134ـ 1195ق):
شنیدم به فرمان حىّ قدیر**على را پیمبر به روز غدیر
به بالاى سر برد و با خلق گفت**که تا چند از این راز باید نهفت
از آنان که دارندم آیین و کیش**شمارد مرا هر که مولاى خویش
پس از من بداند که مولا علیست**ز هرکس به مولایى اولى علیست
بود بس صحیح این خبر پیش من**تو گفتى که بودم در آن انجمن

قسمت سوم : از قرن سیزدهم تا هم اکنون

قرن سیزدهم
25ـ وصال شیرازى(1197ـ1262ق):

وصال شیرازى در نزدیک به بیست مورد از غدیرخم یاد کرده و غدیریه هاى بلند و بالایى سروده است که نقل همه در مجال این مقال نمى گنجد.
26ـ قاآنى شیرازى (1222ـ1270ق):
قاآنى شیرازى چندین غدیریّه دارد که در یکى از آنها گوید:
گفت که فردا مگر نه عید غدیر است
عیدى بادش چو بوى عود معطّر
در به چنین روزى از جهاز هیوبان
ساخت نشستنگهى رسول مطهّر
گرد وى انبوه از مهاجر و انصار
فوجى چو فوج بحر بى حد و بى مر
خرد و کلان، خوب و زشت، بنده و آزاد
پیر و جوان، شیخ و شاب، منعم و مضطر
بر شد و گفتا: «الست اولى منکم»
گفتند: آرى، زما به مایى بهتر
دست على را سپس گرفت و برافراخت
قطب هُدى را پدید شد خط محور
گفت که اى قوم بنگرید تناتن
گفت که اى قوم بشنوید سراسر:
هر کس مولا منم، على اش مولاست
اوست پس از من به خلق سید و سرور
و در غدیریّه دیگرى گوید:
شراب تاک ننوشم دگر زِ خُمّ عصی**شراب پاک خورم زین پس زِ خُمّ غدیر
از آن شراب کز آن هر که قطره اى بچشد**شود ز ماحصل سرّ کاینات خبیر
به جان خواجه چنان مستِ آل یاسینم**که آید از دهنم جاى باده بوى عبیر
نهفته مهر نبى گنج فقر در دل من**که گنج نقره نیرزد برش به نیم نقیر
اگر چه عید غدیر است و هر گنه که کنند**ببخشد از کرم خویش کردگار قدیر[!]
ولیک با دهن پاک و قلب پاک اولاست**که نعت حیدر کرار را کنم تقریر
27ـ شمس الشعراء میرزا محمّد على سروش اصفهانى (1228ـ1285ق):
از سروش اصفهانى آثار زیادى در مدح و مناقب و مراثى اهل بیت(ع) به یادگار مانده است؛ مثل: «زینة المدایح»، «روضة الاسرار» (مانند «زبدة الاسرار» صفى و «گنجینة الاسرار» عمان سامانى) و دیوان اشعار که چاپ شده است. سروش اصفهانى در دهها مورد از غدیرخم یاد کرده است که تنها به نقل بخشى از یکى بسنده مى شود:
اگر هزار نذیر آمد و بشیر آمد**محمّد است که بى مثل و بى نظیر آمد…
على ولىّ خدا، صاحب ولایت بود**على معین رسول آمد و وزیر آمد
به پاس قدمت پیمان، شه ولایت شد**که مست جام ولا از خم غدیر آمد
على به خدمت اسلام، فضل سبقت داشت**که پاس خدمت دیرینه ناگزیر آمد
اسیر نَفْس نشد یک نَفَس علىّ ولى**نشد اسیر که بر مؤمنان امیر آمد
امیر خلق کجا و اسیر نفس کجا**که سر بلند نشد هر که سر به زیر آمد
على نداد به باطل حقى ز بیت المال**که از حساب و کتاب خدا خبیر آمد
على نخورد غدایى که سیر برخیزد**مگر که سیر خورد آن که نیم سیر آمد
على غنى نشد الاّ به یُمن دولت فقر**که دولتش به طرفدارى فقیر آمد
على ستم نکشید و حقیر ظلم نشد**نشد حقیر که ظالم برش حقیر آمد
على زمظلمه خلق سخت مى ترسید**که حق به مظلمه خلق سختگیر آمد
درود باد بر آن ملّتى که رهبر وى**چنین بلند مقام و چنین خطیر آمد
28ـ جیحون یزدى، میرزا محمّد (م1301ق):
در قصیده اى به مطلع:
مست از غدیرخم نگر مهر و مه و ارض و سما
آرى مجو هوشى دگر چون شد سقایت با خدا
مى، وحى و خمّش عقل کل، پر زو غدیر از بوى گل
بخشنده سلطان رُسل، نوشنده شاه اولیا
چون شد على بر انس و جان مولاى پیدا و نهان
مقصود ایزد شد عیان ز ارسال خیل انبیا
شاعر سپس واقعه غدیرخم را بر استفاده از متون و تاریخ با بیان شیرین شعر روایت مى کند و در مقطع مى گوید:
تا بیش باشد محترم عید غدیر از عیدجم**یارَت ز عشرت مغتنم، خصمت به عُسرت مبتلا
29ـ وامق یزدى، میرزا محمد على (م1255ق):
شد عید غدیر خم، اى ساقى گلرخسار**شکرانه این نعمت، خشت از سر خم بردار
روزى است که از داور، شد حکم به پیغمبر**تا خود به سر منبر، بى پرده کند اظهار
کان را که منم مولا، اوراست على مولا**فرمود شه لولاک، کس را نرسد انکار
تصدیق کنان یکسر، بر گفته پیغمبر**آن کز همه دشمنتر، برخاست نخستین بار
«بَخٍّ لَکَ» اندر لب،لیکن ز حسد در تب**صد کینه ز حکم رب، در سینه منافق وار
30ـ اختر طوسى، میرزا غلامحسین (1268ـ1334ق):
در قصیده بلندى گوید:
باشد از شرح نبى ظاهر که در شرع نبى**کرده حق نایب منابت یا امیرالمؤمنین
کرده مولا در غدیرخم محمّد بعدِ خویش**بر جمیع شیخ شابت یا امیرالمؤمنین
از سده سیزدهم غدیریه ها و غدیرواره هاى زیادى در میان آثار شاعران به جاى مانده که براى پرهیز از اطناب سخن، تنها به نام شاعر و مرجع شعر بسنده مى شود:
31ـ حسین على منشى کاشانى(1271ق ـ 1349ش) در ترکیب بند مربع خویش.
32ـ نسیم شمال، سیّد اشرف الدین گیلانى (1288ـ1313ق) در دیوانش.
33ـ آشفته شیرازى، کاظم(م1287ق) در دیوانش (ص388و152).
قرن چهاردهم
34ـ صبورى کاشانى (م1322ق):

امروز روز رونق دین پیمبر است**امروز روز جلوه آیین داور است
امروز روز تقویت دین مصطفاست**امروز روز تهنیت شرع انور است
امروز از ولایت سالار اولیا**دین را همه کمال و جمال است و زیور است
امروز باده اى ز مبارک خم غدیر**در جام خلق از کف ساقى کوثر است
امروز عید ملت اسلامیان بود**روز کمال دین خداوند داور است
گر خطبه ولایت او بایدت شنید**بشنو که حق خطیب وى و عرش، منبر است
«یاایّها الرّسول» به ابلاغ جبرئیل**در شأن او ز قول خداوند اکبر است
مرحوم صبورى که افتخار ملک الشعراى آستان قدس رضوى را نیز داشت چهارده قصیده غدیریّه دارد که برخى را در دیوان او (ص78، 120، 149، 161، 351 و…) مى توان دید.
35ـ میرزا حبیب اللّه خراسانى (1266ـ 1327ق):
امروز که روز داروگیر است**مى ده که پیاله دلپذیر است
چون جام دهى به ما جوانان**اول به فلک بده که پیر است
از جام و سبو گذشت کارم**وقت خم و نوبت غدیر است
مى نوش که چرخ پیر امروز**از ساغر خور پیاله گیر است
امروز به امر حضرت حق**بر خلق جهان على امیر است
امروز به خلق گردد اظهار**آن سرّ نهان که در ضمیر است
آن پادشه ممالک جود**در ملک وجود بر سریر است
چندانکه به مدح او سرودیم**یک نکته زصد نگفته بودیم
و در غدیریّه غرّاى در حدود صد وسى بیت،روز ولایت را مى سراید که مطلعش چنین است:
روزگارى است که از جور خزان، فصل بهار**بار بربست و به یکبار برفت از گلزار
36ـ ادیب الممالک فراهانى (1277ـ 1336ق):
برآمد بامدادان، مهر روشن**به پهناى فلک گسترده دامن
چو ترکى آتشین رخ بر نشسته**فراز صحن، دیباى ملوّن
تا مى رسد آنجا که گوید:
امیرالمؤمنین شاه ولایت**خداوند جهان صدر مهیمَن
ز امر حق ـ تعالى ـ در چنین روز**به تخت خسروى آمد مُمَکَّن
میان یثرب و بطحا نبى بود**چو موسى در میان مصر و مدین
خطاب آمد ز یزدان کاى پیمبر!**على را بر خلافت کن معیّن
چراغ کفر را بنماى خاموش**سراج عقل را فرماى روشن
37ـ صغیر اصفهانى (1312ـ 1390ق):
دهید مژده به رندان مى پرست امروز
که پیر میکده آمد قدح به دست امروز
به هر که بنگرى از شیخ و شاب و خرد و کلان
بود ز باده خمّ غدیر مست امروز
زهى علوّ که على را به دست پیغمبر(ص)
بلند کرد خداى بلند و پست امروز
به امتحان بلى گفتگانِ روز الست
گرفت پرده ز رخ شاهد الست امروز
رساند عهد به پایان و شد سعید ابد**هر آن که با على از مهر عهد بست امروز
ولى هر آن که به تلبیس و حیله بیعت کرد**یقین که عهد خداوند را شکست امروز
به عشق حضرت مولا خوشند اهل ولا**چه باک از اینکه روان حسود خست امروز
رسید امر نبوّت به منتهى برخاست**نبى ز جاى و به جایش على نشست امروز
مرحوم صغیر در حدود پانزده غدیریّه سروده است که مى توان در دیوانش دید.
38ـ آیت اللّه شیخ محمد حسین غروى اصفهانى (1296ـ1361ق):
غدیریه ی زیبای او را اینجا بخوانید .
39ـ ملک الشعراى بهار، محمد تقى (1266ـ1330ش):
در غدیرخم امروز، باده اى به جوش آمد
کز صفاى او روشن، جان باده نوش آمد
وان مبشّر رحمت، باز در خروش آمد
کان صنم که از عشّاق، برده عقل و هوش آمد
با هیولىِ توحید، در لباس انسانى
در غدیرخم یزدان، گفت مر پیمبر را
کز پى کمال دین، شو پذیره حیدر را
پس پیمبر اندر دشت، بر نهاد منبر را
برد بر سر منبر، حیدر فلک فر را
شد جهان دل روشن، زان دو شمس روحانى
گفت بشنوید اى قوم! قول حق تعالى را
هم به جان بیاویزید! گوهر تولاّ را
پوزش آورید از جان، این ستوده مولا را
این وصىّ بر حق را، این ولىّ والا را
با رضاى او کوشید، در رضاى یزدانى
40ـ سیّد محمد حسین شهریار(1283ـ 1367ش):
اگر سنجند هر سهمى در اسلام
هر آن کو سهمگین تر، حصّه من
نه احمد در «مؤاخاتم» به خود خواند
نه خود با من پسر عمّ و پدر زن؟
شهریار ملک شعر و سخن در اینجا یکى از «مناشده ها» و احتجاجهاى امام على(ع) را به روایت مى نشیند و در ادامه مى گوید:
نه با آن خطبه «من کنت مولاه»
على را بُرد بر اعلا و اعلن؟
نه خود فریادِ «بخّاً بخ» کشیدید
من اینها شور خوانم یا که شیون؟
چه شد عهد خدا بر من شکستید
الا اى حاسدان عهد بشکن …
شهریار تبریزى به هر دو زبان فارسى و ترکى دلسروده هاى بسیارى درباره غدیرخم دارد که در اینجا به نقل غدیریّه اى از ایشان که به صورت مستزاد سروده است بسنده مى شود:
یا على نام تو بر دم نه غمى ماند و نه همّى
بأبى انتَ و اُمّى
گوییا هیچ نه همّى به دلم بوده نه غمّى
بأبى انتَ و اُمّى
تو که از مرگ و حیات، این همه فخرى و مباهات
على اى قبله حاجات
گویى آن دزد شقى تیغ نیالوده به سمّى
بأبى انتَ و اُمّى
گویى آن فاجعه دشت بلا هیچ نبود است
در این غم نگشود است
سینه هیچ شهیدى نخراشیده به سُمّى
بأبى انتَ و اُمّى
حق اگر جلوه با وجهِ اَتَمَ کرده در انسان
کان نه سهل است و نه آسان
به خودِ حق که تو آن جلوه با وجهِ اَتمّى
بأبى انتَ و اُمّى
منکر عید غدیرخم و آن خطبه و تنزیل
کر و کور است و عزازیل
با کر و کور چه عید و چه غدیرى و چه خُمّى
بأبى انتَ و اُمّى
در تولاّ هم اگر سهوِ ولایت چه سفاهت
اف بر این شمِّ فقاهت
بى ولاى على و آل چه فقهى و چه شمّى
بأبى انتَ و اُمّى…
با جرأت مى توان گفت که در چهارده قرن گذشته شاعران پارسى گوى بیش از صد غدیریّه و غدیرواره از خود به یادگار گذاشته اند و اگر تفحص کنیم خواهیم دید که تنها در پنجاه سال اخیر صدها قصیده و غزل و قطعه و… درباره غدیرخم انتشار یافته است که مجال نقل تمامی آن اشعار نیست . امید که در مجالی دیگر به نقل اشعار معاصر بیشتر بپردازیم.
-------------------------------------
محمد صحّتى سردرودى

نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

سلام ، برای ارسال سؤال خود و یا صحبت با کارشناس سایت بر روی نام کارشناس کلیک و یا برای ارسال ایمیل به نشانی زیر کلیک کنید[email protected]

تماس با ما
Close and go back to page