مقاله ها

فرزندان اميه، همواره خود را در رياست‏بر عرب، سزاوارتر از همه، مى‏دانستند و در اين باره، پيوسته با فرزندان هاشم در نزاع بوده‏اند و به همين خاطر پس از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله به شدت با او مقابله مى‏كردند و تا جايى كه مى‏ توانستند عليه پيامبر اكرم توطئه نموده و جنگ به راه مى‏انداختند . اما سرانجام با ذلت و خوارى تن به شكست داده و مجبور به پذيرش اسلام شدند، ولى هرگز از خيال رياست‏بر عرب بيرون نيامده بودند .
اين گروه به خوبى مى‏دانستند تا زمانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله زنده است جايى براى تحقق آمال و آرزوهايشان وجود نخواهد داشت، پس معلوم بود كه آنان در فكر پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله بودند . اما از آنجا كه از جهت اسلامى، هيچ اعتبارى در ميان مسلمان نداشتند، مى‏دانستند كه به دست‏گيرى حكومت، بلافاصله پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله كارى نشدنى است . در نتيجه، آنان مى ‏بايست‏ برنامه ‏اى درازمدت، براى به دست‏گيرى حكومت تنظيم مى‏كردند و تاريخ گواه آن است كه چنين نيز كردند . اين مطلب يك ادعاى صرف نيست و شواهد بسيارى بر آن دلالت دارد كه بدين شرح است:
1 . دينورى (46) و جوهرى (47) نقل كرده‏اند: در حالى كه عده‏اى در سقيفه با ابوبكر بيعت كرده بودند، «بنى اميه گرد عثمان بن عفان جمع شده بودند و بر خلافت او اتفاق داشتند .» (48) اين خود شاهد بزرگى است‏بر اين‏كه بنى اميه در فكر به دست آوردن حكومت ‏بودند و عثمان را كه تقريبا از چهره ‏هاى مثبت‏ بنى ‏اميه بود و بر خلاف ديگر افراد بنى‏اميه، از سابقه سويى برخوردار نبود، علم كردند، زيرا او را درآن شرايط، بهترين فرد براى اين امر مى‏دانستند . اگرچه به نظر ما، اين امر در آن زمان، چندان جدى نبود و بيشتر مى‏توان آن را يك مانور سياسى دانست كه زمينه را براى آنان آماده مى‏كرد . شاهد اين مطلب آن است كه عمر پس از ديدن اين صحنه، يعنى اجتماع بنى‏اميه در گرد عثمان، به آنان رو كرد و گفت: چرا چنين كرديد، بياييد و با ابوبكر بيعت كنيد! در اين جمع، نخست عثمان برخاست و با ابوبكر بيعت كرد و سپس بنى ‏اميه همگى با ابوبكر بيعت كردند . (49)
2 . جوهرى روايت كرده است: «هنگامى كه با عثمان بيعت‏شد، ابوسفيان گفت: اين امر (حكومت) در قبيله تيم قرار گرفته بود، اما تيم را چه به اين امر، سپس به قبيله عدى منتقل شد پس چه دورتر و دورتر گشت، سپس به جايگاهش بازگشت و در مكانش مستقر شد، پس آن را محكم بگيريد!» (50) اين روايت آن‏چنان گوياست كه ديگر احتياج به توضيح ندارد .
در اينجا اين پرسش مطرح مى‏گردد كه اگر چنين است، پس چرا ابوسفيان در ابتدا با ابوبكر بيعت نكرد و به سوى على عليه السلام رفت و اعلان آمادگى نمود كه اگر على عليه السلام بخواهد، عليه ابوبكر مدينه را پر از لشكر نمايد؟ (51)
در پاسخ مى‏گوييم: بعضى اين مطلب را به تعصبات قبيله ‏اى منسوب كرده و گفته ‏اند ابوسفيان به خاطر تعصبات قبيله‏ اى، اقدام به چنين كارى نموده بود (52) كه در بدو امر اين مطلب موجه مى‏نمايد، ولى به نظر مى‏رسد علت اين امر چيز ديگرى بوده است و آن اين‏كه ابوسفيان يكى از چهره ‏هاى تيزهوش و زيرك بنى ‏اميه بود، و به يقين از اين كار اهداف بلندترى را دنبال مى‏كرد .
به احتمال قوى منظور وى از اين كار، دستيابى به چند چيز بود، يكى اين‏كه با مخالفت‏خويش در امر بيعت‏با ابوبكر، خواستار امتيازاتى از آنان بود و ديگر اين‏كه اگر موفق مى‏شد على عليه السلام را به جنگ مسلحانه با ابوبكر بكشاند، برنده اين درگيرى بنى‏اميه و شخص ابوسفيان بود، زيرا وى مى‏خواست آن دو گروه را به جان هم بيندازد و هر دو را تضعيف كند و جايگاه بنى ‏اميه را مستحكم نمايد و يا لااقل به خاطر مخالفتش با ابوبكر مى‏توانست او را مجبور به دادن امتيازاتى كند، و به واقع، در اين امر نيز موفق شده بود، چون هم از جهت مالى سود برد، زيرا بنا به روايتى، پس از بازگشت ابوسفيان از سفر جمع‏آورى زكوات، ابوبكر به پيشنهاد عمر و به منظور پيش‏گيرى از شرارت او، همه آن اموال را به او داد و او نيز از اين كار راضى شد . (53) علاوه بر اين موفق شده بود وعده امارت را براى پسرش معاويه، به دست آورد . (54)
با اين توضيح، خوب مى‏توان فهميد كه چرا على عليه السلام با پيشنهاد ابوسفيان مخالفت كرد و در واقع او را از خود طرد نمود و فرمود: «به خدا قسم تو از اين كار منظورى جز فتنه ندارى و همواره بدخواه اسلام بوده‏اى، ما احتياج به خيرخواهى تو نداريم .» (55) از مضمون سخنان على عليه السلام مى‏توان فهميد كه منظور ابوسفيان، به راه انداختن توطئه‏اى ديگر بوده و مسئله تعصب قبيله‏ اى نبوده است .
از بيش‏تر رواياتى كه در اين‏باره ذكر شده، فهميده مى‏شود كه در ميان بنى اميه، فقط شخص ابوسفيان، مخالف بيعت ‏با ابوبكر بوده و حتى به جمع بنى‏اميه در مسجد رفته بود و آن‏ها را به قيام عليه ابوبكر دعوت كرده بود، ولى هيچ‏يك از آنان به او جواب مثبت ندادند . (56)
از اين ماجرا مى‏توان فهميد كه اين مخالفت و دعوت به قيام، يك ظاهرسازى بيش نبوده است، زيرا اطاعت‏بنى‏اميه از ابوسفيان و موقعيت ‏بارز او در ميان آنان، غيرقابل انكار است و ممكن نبود بنى‏اميه، روى ابوسفيان را بر زمين بگذارند و به او جواب منفى بدهند . اين امر را مى‏توان از كلمات ابوسفيان خطاب به على عليه السلام فهميد; زيرا وى در آن سخنان، با پشت گرمى بسيارى سخن از پر كردن مدينه از لشكر مى‏كرد، (57) و از نوع پاسخ على عليه السلام، به وى، مى‏توان جدى بودن ابوسفيان در اين ادعا را استنباط كرد .
پس مى‏توان نتيجه گرفت، بنى‏اميه مى‏دانستند بلافاصله پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله، زمينه آن‏قدر آماده نيست كه آنان بتوانند بر سر كار آيند، پس هدفشان از آن سرو صداها، آماده كردن زمينه و برداشتن گام اول براى رسيدن به حكومت‏بوده است، و در واقع، با خلافت ابوبكر - به عنوان پلى براى انتقال قدرت از بنى‏هاشم به بنى‏اميه - كاملا موافق بودند و حتى با آنان همكارى مى‏كردند . اگرچه اثبات اين همكارى، با توجه به تحريف‏ هاى تاريخى بسيار مشكل است، ولى بعضى از قرائن بر اين مطلب دلالت دارد; مانند اين‏كه در روز وفات پيامبر صلى الله عليه و آله، عمر با قاطعيت فوت پيامبر صلى الله عليه و آله را انكار مى‏كرد تا وقتى كه ابوبكر رسيد و عمر با شنيدن آيه‏اى از قرآن از زبان ابوبكر، خبر وفات پيامبر صلى الله عليه و آله را پذيرفت . (58) مشخص بود كه هدف عمر، كنترل اوضاع تا رسيدن ابوبكر بود . اما جالب آن است كه عمر، تنها فرد منكر رحلت پيامبر نبود، بلكه عثمان نيز مدعى شده بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله نمرده است و مانند عيسى بن مريم به آسمان رفته است . (59) اين هماهنگى‏ها نشانگر احتمال توافق‏هاى پنهانى ميان آنان است .
خلاصه آن‏كه، تلاش بنى‏اميه براى به دست‏گيرى حكومت پس از پيامبر صلى الله عليه و آله، امرى مسلم است و اين امر، براى افراد آگاه آن زمان، همانند انصار به خوبى آشكار بود، چنان‏كه حباب بن منذر در سقيفه خطاب به ابوبكر گفته بود: ما درباره شما چندان حرف نداريم، ولى از اين مى‏ترسيم كه پس از آن، كسانى بر سر كار آيند كه ما پدران و برادرانشان را به هلاكت رسانديم . (60) بايد گفت: حقا، كه او چه خوب فهميده بود و چه درست پيش‏بينى نموده بود .
البته غير از بنى‏اميه، بنى‏زهره نيز براى به دست‏گيرى حكومت تلاش مى‏كردند و آن‏ها نيز بر سعد و عبدالرحمان بن عوف اتفاق داشتند . (61) همچنين در يك روايتى، از مغيرة‏بن شعبه به عنوان كسى كه محرك ابوبكر و عمر براى رفتن به سقيفه بوده، ياد شده است . (62)
سوم . تلاش عده ‏اى از مهاجران
عده‏اى بيش از همه و آشكارتر از همه، براى دست‏يابى به حكومت تلاش مى‏كردند، اينان، ابوبكر، عمر و ابوعبيده بودند كه تلاش‏هاى وسيعى را براى كنار زدن على عليه السلام و در دست گرفتن اوضاع انجام مى‏دادند; بر اين مطلب شواهد بسيارى دلالت دارد كه ما به نمونه‏ هايى از آن اشاره مى‏نماييم:
1 . عمر در خطبه‏اش درباره سقيفه مى‏گويد: «واجتمع المهاجرون الى ابى‏بكر» ; مهاجران درباره ابوبكر متفق بودند . وى سپس مى‏گويد: «به ابوبكر گفتم بيا به سوى انصار كه در سقيفه جمع شده ‏اند برويم .» با دقت در اين عبارات، مى‏توان از ميزان تلاش اين عده مطلع شد، زيرا توافق مهاجران بر ابوبكر، اگر يك ادعاى صرف نباشد، نيازمند مذاكرات بسيار و رايزنى‏هاى فراوان است و نمى‏شود يكباره، پس از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله، همه مهاجران بر ابوبكر اتفاق كنند، زيرا قبل از سقيفه هيچ جلسه‏اى تشكيل نشده بود، تا آنان نظر همه مهاجران را جويا شوند و بفهمند كه آنان چه نظرى دارند، پس مى‏بايست اين افراد، قبل از فوت رسول خدا، به تلاش وسيعى دست مى‏زدند و با يكايك مهاجران به توافق قبلى مى‏رسيدند .
2 . در بسيارى از كتب تاريخى و روايى ذكر شده است كه اين عده از مهاجران، مامور بودند تا تحت فرماندهى اسامة‏بن زيد، از مدينه خارج شوند . در تعدادى از اين روايت تصريح به اسم ابوبكر و عمر و ابوعبيده و ... شده است، مانند روايتى كه در الطبقات الكبرى ذكر شده است كه مى‏گويد: «فلم يبق احد من وجوه المهاجرين الاولين و الانصار الا انتدب فى تلك الغزوه و فيهم ابوبكر الصديق و عمربن الخطاب و ابوعبيدة بن الجراح و سعد بن ابى وقاص و ...» ; (63) هيچ يك از بزرگان مهاجر و انصار باقى نمانده بودند مگر اين‏كه به اين جنگ فراخوانده شدند كه در ميان آنان، ابوبكر صديق و عمربن خطاب و ابوعبيده جراح و سعدبن ابى وقاص و ... بودند .
ولى آنان به بهانه‏ هايى از همراهى اين لشكر امتناع مى‏ورزيدند و با تعلل خود، در حركت اين لشكر، كارشكنى مى‏كردند . (64) با توجه به تاكيدهاى بسيار زياد پيامبر صلى الله عليه و آله مبنى بر حركت لشكراسامه و از طرفى ديگر تعلل اين گروه از همراهى لشكر اسامه، به خوبى مى‏توان از منويات و نقشه‏ هاى اين گروه با خبر شد .
3 . پيامبر صلى الله عليه و آله در آخرين روزهاى زندگى‏اش بر اثر شدت بيمارى، مرتب بى‏هوش مى‏شدند . وقت نماز شد و بلال اذان گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله چون توان رفتن به مسجد را نداشتند فرمودند: «به مردم بگوييد نماز بخوانند» (65) و شخص خاصى را براى امامت آن مشخص نكردند، زيرا شايد اكنون نوبت مردم بود كه با اين همه سفارش‏ها و تاكيدها، مى‏ فهميدند كه پشت‏سر چه كسى نماز بگزارند . همان‏طور كه روايتى به نقل از بلال چنين بيان شده است: پيامبر صلى الله عليه و آله در آن هنگام بيمار بود، وقتى كه براى نماز فراخوانده شد، فرمود: «يا بلال لقد ابلغت فمن شاء فليصل بالناس و من شاء فليدع‏» ; (66) اى بلال من ابلاغ خود را نمودم حال هر كه خواهد با مردم نماز گزارد و هر كه خواهد ترك كند .
بسيار واضح بود كه چه كسى بايد امامت اين نماز را بر عهده داشته باشد، چون گذشته از اين‏كه على عليه السلام جانشين و وصى پيامبر صلى الله عليه و آله بود، اشخاص موجه ديگرى - بنا به امر پيامبر صلى الله عليه و آله مبنى بر حضور بزرگان مهاجر و انصار در لشكر اسامه - در مدينه باقى نمى‏ ماندند; ولى جاى تعجب است كه روايات زيادى در كتب اهل سنت وجود دارد كه مى‏گويند: پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوبكر امر كرده بود كه تا جاى او نماز بگزارد! (67)
اين روايات در ميان خودشان متناقض ‏اند، زيرا هم در تعداد نمازهايى كه ابوبكر به جاى پيامبر صلى الله عليه و آله خوانده و هم در چگونگى آخرين نماز پيامبر صلى الله عليه و آله كه ابوبكر به جاى پيامبر صلى الله عليه و آله ايستاده بود، اختلاف دارند، چنان‏كه بعضى گفته ‏اند: پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوبكر اقتدا كرده است (68) و بعضى مى‏گويند: ابوبكر به نماز پيامبر صلى الله عليه و آله و روايات مختلف ديگرى كه در كتاب الطبقات الكبرى ذكر شده است . (70) اين تناقض‏ هاى داخلى، ما را به بطلان اين ادعا كه پيامبر صلى الله عليه و آله چنين امرى كرده باشند، راهنمايى مى‏كند .
البته اين احتمال هم وجود دارد كه بعضى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله خودشان چنان مطلبى را عنوان كرده باشند و آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت داده باشند، مؤيد اين احتمال، احاديثى است كه مى‏گويد: «پيامبر صلى الله عليه و آله در يكى از روزهاى بيمارى، فرمودند: على عليه السلام را خبر كنيد تا بيايد، ولى عايشه، به دنبال ابوبكر فرستاد و حفصه، به دنبال عمر فرستاد و آنان نزد پيامبر عليه السلام آمدند، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله از آن‏ها روى گرداند .» (71) اين روايت اگرچه مربوط به نماز نيست، ولى اصل تمرد بعضى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله را ثابت مى‏كند . پس آنان كه چنين جراتى داشتند تا خلاف سخنان صريح پيامبر صلى الله عليه و آله عمل كنند، در اينجا نيز مى‏توانستند از جانب خود مطلبى را به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت دهند .
به علاوه، ادله روشنى وجود دارد كه پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوبكر يا عمر، چنين دستورى نداده‏اند; زيرا:
اول اين‏كه آن‏ها مامور بودند با لشكر اسامه به خارج از مدينه بروند و اگر آنان امتثال امر پيامبر صلى الله عليه و آله را مى‏كردند، در آن زمان مى‏بايست از مدينه خارج شده باشند، و هيچ روايتى يافت نشده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله، ابوبكر را از همراهى لشكر اسامه استثنا كرده باشد، بلكه روايت صريحى وجود دارد كه شخص ابوبكر و عمر و ... وظيفه داشتند لشكر اسامه را همراهى كنند، (72) پس چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله با تاكيدهاى بسيار، آن‏ها را امر به خروج مى‏كند، ولى بعدها خودش مى‏فرمايد: ابوبكر با مردم نماز بگزارد؟!
دوم اين‏كه بعضى از روايات اهل‏ سنت مى‏گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله اصرار مى‏كردند كه ابوبكر نماز بخواند، ولى عايشه مى‏گفت: ابوبكر مردى نازك‏دل است، و پيامبر صلى الله عليه و آله به اصرار خود ادامه مى‏داد، تا اين‏كه بالاخره ابوبكر رفت و به نماز ايستاد . و پيامبر صلى الله عليه و آله در حالى كه از شدت بيمارى توان آمدن به مسجد را نداشت، با تكيه بر دو نفر (كه در بعضى از اين روايات، آن دو نفر، على عليه السلام و فضل بن عباس بودند) به مسجد آمدند . ابوبكر با ديدن پيامبر صلى الله عليه و آله، كنار رفت و پيامبر صلى الله عليه و آله كنار ابوبكر نشست و ابوبكر با نماز پيامبر صلى الله عليه و آله نماز مى‏گزارد و مردم با نماز ابوبكر . (73)
اكنون مى ‏پرسيم اگر پيامبر صلى الله عليه و آله خودشان به ابوبكر امر كرده بودند كه با مردم نماز بگزارد و ابوبكر نيز بر حسب امر پيامبر به جاى ايشان به نماز ايستاد، چه دليلى داشت كه پيامبر با آن شدت بيمارى كه به اعتراف عايشه، دو پاى مبارك رسول خدا بر زمين كشيده مى‏شد و توان ايستادن نداشت، به مسجد بيايد و نماز را خود با حالت نشسته اقامه كند؟ آيا چنين نبود كه پيامبر صلى الله عليه و آله از پيش‏نمازى ابوبكر ناراضى بود و تصميم گرفته بود كه به هر صورت شده، جلوى آن را بگيرد و حتى نگذاشته بود ابوبكر نمازش را تمام كند؟
پس اگر ابوبكر طبق امر رسول خدا و به اصرار او به نماز ايستاده بود، معنا نداشت كه پيامبر صلى الله عليه و آله با آن بيمارى شديد، به مسجد بيايند و بخواهند خودشان نماز را با حالت نشسته اقامه كنند .
خلاصه آن‏كه مسئله پيش‏دستى در نمازگزاردن به جاى پيامبر صلى الله عليه و آله يكى از تلاش‏هايى بود كه آنان مى‏خواستند جانشينى خود را تثبيت كنند و مردم نيز گمان كنند كه چون پيامبر صلى الله عليه و آله به آنان چنين امرى كرده، پس آنان جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله خواهند بود . البته اگر پيامبر صلى الله عليه و آله چنين امرى هم كرده بود، باز دليلى بر جانشينى آنان نمى‏شد، زيرا افراد ديگرى در حالت صحت پيامبر صلى الله عليه و آله به جاى آن حضرت نماز گزاردند . (74) پس اگر چنين امرى دلالت‏بر جانشينى مى‏كرد، آنان‏كه در حال صحت پيامبر صلى الله عليه و آله به جاى او نماز گزاردند، به اين امر سزاوارتر بودند .
4 . نوعى ديگر از تلاش اين گروه، براى دست‏يابى به حكومت، عبارت بود از كسب اخبار از درون خانه پيامبر صلى الله عليه و آله، و فعاليت‏ هايى در درون خانه پيامبر صلى الله عليه و آله جهت‏به دست‏گيرى اوضاع، كه اين كار توسط بعضى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله، همچون عايشه دختر ابوبكر و حفصه دختر عمر انجام مى‏گرفت .
از طريق اهل سنت احاديث‏بسيارى نقل شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن لحظات آخر حياتشان خطاب به بعضى از همسرانش فرمودند: «شما صواحب يوسف‏ايد» (75) و آنان را به زنانى كه بر سر يوسف آن بلا را آوردند تشبيه كرده است . همچنين طبرى در جايى ديگر اين مطلب را نقل كرده است كه: «پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: شخصى را به دنبال على عليه السلام بفرستيد و او را فرا خوانيد، عايشه گفت: به سوى ابوبكر بفرستيد و حفصه گفت: به سوى عمر بفرستيد . اين افراد (ابوبكر و عمر) نزد پيامبر صلى الله عليه و آله حاضر شدند . پيامبر صلى الله عليه و آله به آن‏ها فرمود: برگرديد و برويد كه اگر به شما حاجتى بود، به سوى شما مى‏فرستادم (مى‏فرستم)، پس آن‏ها رفتند .» (76)
اين احاديث، شواهد بسيار خوبى بر مدعاى ما هستند، زيرا بيانگر آنند كه آن‏ها براى مطرح كردن خود و اين‏كه از نزديك‏ترين افراد نزد پيامبرند، پيش ‏دستى كرده و نزد پيامبر رفتند، تا شايد اگر مطلبى را كه مى‏ خواهد به على عليه السلام بفرمايد، به آنان بفرمايد! در بعضى از اين احاديث اگرچه به اسم على عليه السلام، تصريح نشده است و عباراتى مانند: حبيبم را، يا خليلم را فراخوانيد، دارند، (77) ولى در اين‏كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن افراد را رد كردند و يا چهره از آن‏ها برگرداندند مشتركند . پس اگرچه پيامبر صلى الله عليه و آله نمى‏فرمودند: على عليه السلام را خبر كنيد تا بيايد و عبارت ديگرى مى‏فرمود، اما اين مطلب يقينى است كه منظور پيامبر صلى الله عليه و آله آنان نبوده‏اند . در هر صورت پيش‏دستى اين افراد مهم است كه دلالت‏بر تلاش وسيع آنان، حتى در درون خانه پيامبر صلى الله عليه و آله، به منظور كنارزدن على عليه السلام و به دست‏گيرى حكومت توسط آنان مى‏كند .
5 . جلوگيرى عمر و طرفدارانش از «كتابت‏» پيامبر صلى الله عليه و آله، يكى ديگر از تلاش‏هاى اين گروه، براى كنار گذاشتن على و به دست گرفتن حكومت‏بود . ترديدى نيست كه عمر، دريافته بود كه منظور پيامبر صلى الله عليه و آله از كتابت، ثبت‏ خلافت على عليه السلام است و به همين خاطر تلاش كرد كه تا اين كار عملى نگردد و حتى حاضر شد كه به پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت هذيان دهد!
درباره كتابت پيامبر صلى الله عليه و آله احاديث زيادى در كتب تاريخى و روايى نقل شده است كه همگى مسئله نسبت هذيان به پيامبر صلى الله عليه و آله را ذكر كرده‏اند كه بعضى از آن‏ها، به صراحت، گوينده اين كلام را عمر دانسته‏اند، (78) و بعضى ديگر اسم شخص خاصى را نبرده ‏اند و فقط گفته ‏اند: بعضى چنين حرفى زدند . (79)
در مجموع اين روايات، به غير از شخص عمر، از هيچ شخص ديگرى نام برده نشده است كه چنين حرفى زده باشد . پس ترديدى نيست كه آن شخص، عمر بوده است، ولى بعضى از راويان اهل سنت، نخواسته ‏اند به اسم عمرتصريح كنند .
بعضى از علماى اهل سنت‏ براى كم كردن قبح اين كلام عمر كه گفته بود: «ان رسول ‏الله يهجر» ، آن را توجيه كرده ‏اند و گفته ‏اند: منظور عمر از اين كلام آن بود كه بيمارى، بر پيامبر صلى الله عليه و آله غلبه كرده است . (80) اما اين توجيه از جهت لغوى چندان مستند نيست، زيرا همان‏گونه كه لسان العرب از قول ابن اثير ذكر كرده است: اين جمله عمر بايد به صورت استفهام باشد (اهجر) تا بتوان آن را به معنى «تغير كلامه واختلط لاجل ما به المرض‏» دانست، ولى اگر جمله، اخبارى باشد، (كه در بسيارى از روايات چنين است) يا به معنى فحش است و يا به معنى هذيان . وى سپس مى‏گويد: چون گوينده اين كلام عمر است، چنين گمانى به او نمى‏رود .
بر فرض كه چنين توجيهى را بپذيريم، معنايش آن است كه پيامبر به خاطر شدت بيمارى‏اش نمى‏داند چه مى‏گويد! بنابراين، كلام پيامبر صلى الله عليه و آله در اين حالت ديگر اعتبار ندارد . آيا چنين نسبتى به پيامبر صلى الله عليه و آله كه به تصريح قرآن «و ما ينطق عن الهوى‏» (نجم: 3) ; «و هرگز از روى هوا سخن نمى‏گويد» ، قبحش كمتراز مطلب قبلى است؟!
وانگهى، معناى سخن عمر هرچه بوده باشد، مهم آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از اين كلام عمر، سخت ناراحت‏شدند، چنان كه بعضى از روايات اهل سنت مى‏گويد: غم وجود پيامبر را فرا گرفت، (81) و بعضى ديگر مى‏گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله از اين سخن عمر، برآشفت و عمر را از خود راند . (82) سپس بعضى از اطرافيان، به پيامبر گفتند، آيا وسايل كتابت را بياوريم؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: آيا بعد از آنچه گفتيد؟ نه، ولى شما را درباره اهل‏بيتم سفارش به خير مى‏كنم . (83)
معلوم است كه چرا پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آن كلام عمر، ديگر نخواستند بنويسند، چون بر فرض پيامبر صلى الله عليه و آله اقدام به نوشتن هم مى‏كردند، همان افرادى كه در حضور پيامبر جرات چنان سخنى را داشتند، به يقين پس از پيامبر صلى الله عليه و آله بر آن مى‏افزودند و نسبت‏هاى ديگرى به پيامبر مى‏دادند و عملا اين نوشته از اعتبار ساقط بود .
6 . يكى ديگر از مسائلى كه نشانگر نقشه‏ هاى اين گروه است، جريان انكار وفات پيامبر صلى الله عليه و آله توسط عمر است . اين ماجرا در بسيارى از كتب تاريخى و روايى ذكر شده است . (84) علت اين كار عمر، آرام نگه داشتن اوضاع تا رسيدن ابوبكر بود و به محض اين‏كه ابوبكر رسيد و اعلام كرد كه پيامبر صلى الله عليه و آله وفات يافته است، عمر تازه وفات پيامبر صلى الله عليه و آله را قبول كرد . اين جريان به خوبى بيانگر نقشه ‏هاى مشترك و هماهنگى‏ هاى قبلى در ميان آنان است .
7 . خبر اجتماع انصار در سقيفه به طور سرى فقط به عمر و ابوبكر داده شد (85) و هنگامى كه آن‏ها شتابان روانه سقيفه شده بودند، افراد حاضر در خانه پيامبر صلى الله عليه و آله از آن ماجرا، بى‏خبر بودند و عمر و ابوبكر نيز آن را با عموم مسلمانان، يا لااقل با ديگر بزرگان قوم، در ميان نگذاشتند تا اگر شرى هست، با همفكرى ديگران براى آن چاره ‏انديشى كنند . آيا اين‏ها نشان از نقشه و هماهنگى قبلى در به دست گرفتن حكومت ندارد؟
تلاش ‏هاى پيامبر صلى الله عليه و آله براى خنثى كردن توطئه ‏ها
پس از آن‏كه پيامبر صلى الله عليه و آله به فرمان الهى، على عليه السلام را در غدير خم به جانشينى خود منصوب كرد، در فرصت‏هاى گوناگون آن را يادآورى مى‏نمود . اما فعاليت‏ بسيار زياد گروه ‏هاى متعددى كه سعى در به دست‏گيرى حكومت داشتند، پيامبر صلى الله عليه و آله را مجبور ساخت تا براى تثبيت جانشينى على عليه السلام، اقداماتى انجام دهد . يكى از اين اقدامات، آماده كردن لشكرى براى مبارزه با روم بود . اين لشكر در آخرين روزهاى حيات پيامبر صلى الله عليه و آله شكل گرفت و پيامبر صلى الله عليه و آله اسامة بن زيد را به فرماندهى آن برگزيد و به عموم بزرگان مهاجر و انصار كه در ميان آنان ابوبكر و عمر و ابوعبيده و ... بودند امر كرد تا تحت فرمان اسامه درآيند، و با تاكيد فراوان از آنان خواست تا از مدينه خارج شده و به سرزمينى كه پدر اسامه در آنجا به شهادت رسيده، رهسپار شوند .
پيامبر صلى الله عليه و آله با اين كار اهدافى را دنبال مى‏كرد، يكى از آن اهداف همان‏طور كه شيخ مفيد فرموده است، اين بوده كه در مدينه كسى نباشد تا در رياست على عليه السلام نزاع كند . (86) از اين مهم‏تر، انتخاب اسامه جوان، كه 17 سال بيشتر نداشت (87) به فرماندهى اين لشكر بود در حالى كه بسيارى از بزرگان و مشايخ باسابقه و جنگجو، كه تجربه جنگ‏هاى عظيمى همچون بدر و احد و خندق را داشتند، در اين لشكر حضور داشتند، اما پيامبر صلى الله عليه و آله اسامه را به فرماندهى همه اين افراد برمى‏گزيند و همه آنان را ملزم به اطاعت از اسامه مى‏نمايد . اين انتخاب پيامبر صلى الله عليه و آله پيامى بسيار عظيم و گويا براى همه مسلمانان داشت كه مبادا در امر خلافت‏خدشه كنند و جوان بودن على عليه السلام را بهانه‏اى براى اطاعت نكردن از او قرار دهند .
البته عده ‏اى به همين انتخاب اسامه نيز اعتراض كردند، ولى پيامبر خشمگين شد و بر منبر رفت و لياقت و شايستگى او را متذكر شد . (88) اما پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله عمر از ابوبكر خواست تا اسامه را از فرماندهى لشكر بردارد، ولى ابوبكر ريش عمر را گرفت و گفت مادرت به عزايت‏ بنشيند! پيامبر او را به اين امر منصوب كرد، حال تو مى‏گويى من او را بردارم؟ (89)
آنان‏كه نمى‏توانستند از امر خلافت و رياست‏بگذرند، در رفتن لشكر اسامه كارشكنى مى‏كردند و به بهانه‏ هايى آن را به تاخير مى‏انداختند . اسامه وقتى تعلل اين افراد را مى‏ديد خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و از او خواست تا بهبودى او، لشكر حركت نكند و ان‏شاءالله پس از بهبودى پيامبر رهسپار شود، اما پيامبر به او فرمود: حركت كن و از مدينه خارج شو، اسامه پى در پى بيمارى پيامبر را مطرح مى‏كرد و پيامبر صلى الله عليه و آله هر بار، دستور رفتن مى‏داد، تا اين‏كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: آنچه به تو امر كردم انجام ده و حركت كن! پس از آن پيامبر بى‏ هوش شد . پس از به هوش آمدن، فورا درباره لشكر اسامه پرسش كرد و تاكيد فرمود، لشكر اسامه را حركت دهيد! خدا لعنت كند هر كس را كه از آن تخلف كند! و اين جمله را چند بار تكرار كردند . (90)
لشكر اسامه بالاخره حركت كرد و در جرف متوقف شد . (91) اين عده، مدام به مدينه مى‏آمدند و مى‏رفتند تا جايى كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله به خاطر بيمارى شديد نتوانست‏به مسجد برود، بلافاصله ابوبكر به جاى پيامبر رفت و نماز را شروع كرد .
پيامبر براى خنثى كردن اين توطئه با همان حالت و با تكيه بر على عليه السلام و فضل بن عباس به مسجد آمد و اشاره كرد كه ابوبكر كنار رود و پيامبر به نماز ابوبكر اعتنايى نكرد و از اول شروع به نماز كرد . (92) پيامبر پس از نماز به خانه برگشت و ابوبكر و عمر و جماعتى از مسلمانان را كه در مسجد حاضر بودند طلبيد و به آنان فرمود: مگر من به شما امر نكردم كه با لشكر اسامه حركت كنيد؟ گفتند: آرى يا رسول الله، پيامبر فرمود: پس چرا به آن عمل نكرديد؟ هريك بهانه‏اى آوردند . سپس پيامبر سه مرتبه تكرار كردند: لشكر اسامه را حركت دهيد . (93)
از ديگر تلاش ‏هاى پيامبر صلى الله عليه و آله در اين رابطه، فرستادن ابوسفيان به خارج از مدينه براى جمع‏آورى زكات بود كه رواياتى بر اين مطلب دلالت دارد . (94) و شايد واگذارى اين مسئوليت ‏به ابوسفيان فقط به همين خاطر بوده است .
يكى ديگر از تلاش‏هاى پيامبر صلى الله عليه و آله براى خنثى كردن توطئه ‏ها، مسئله كتابت ‏بود . اما همان‏طور كه قبلا متذكر شديم عده‏اى نگذاشتند چنين امرى عملى شود . البته ممكن است‏سؤال شود كه چرا پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از آن و در حالت ‏سلامت اقدام به نوشتن آن نكرد تا ديگر شبه ه‏اى در آن نباشد؟
در پاسخ مى‏گوييم: اول اين‏كه همان ماجرا، چهره بسيارى از مدعيان دروغين را آشكار كرد و نشان داد كه اعتقاد و انقياد افراد نسبت‏به پيامبر تا چه اندازه است .
دوم اين‏كه پيامبر صلى الله عليه و آله با ترتيب دادن لشكر اسامه، مسئله را حل شده مى‏ديدند، ولى با تخلف عده‏اى از اين فرمان، مسئله عوض شده بود، زيرا تا آن زمان چنان مخالفت علنى و گسترده‏اى از دستورات پيامبر صلى الله عليه و آله نشده بود و همان‏طور كه شيخ مفيد ذكر كرده است: پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آن‏كه تخلف ابوبكر و عمر و تعدادى از مسلمانان را از همراهى لشكر اسامه ديد، تصميم به كتابت گرفت . (95)
پس پيامبر صلى الله عليه و آله تمام تلاش‏هاى ممكن را براى تثبيت ولايت على عليه السلام انجام داده ‏اند، اما اين مسئله را نمى‏توان ناديده گرفت كه پيامبر هرگز قصد نداشتند تا على عليه السلام را بر مردم تحميل كنند و يا كارى كنند كه چنين تصورى شود، بلكه فقط مى‏خواستند وظيفه الهى خويش را مبنى بر ابلاغ رسالت، به نحو احسن انجام دهند و به مردم بفهمانند كه در اين كار، جز خير و صلاح و هدايت آنان نمى‏ خواهند، و به يقين نيز چنين كرده‏اند، حال هر كه خواهد هدايت‏ شود و هركه خواهد گمراه گردد .
حضرت على عليه السلام نيز قصد نداشت تا به هر قيمتى كه شده و با، زد و بندهاى سياسى، جايگاه خويش را تثبيت كند، زيرا على عليه السلام حكومت را فقط براى هدايت انسان‏ها مى‏خواست و هدايت انسان‏ها با اجبار و تحميل و جوسازى‏ هاى سياسى سازگار نيست و همين زد و بنده اى سياسى، خود نقض غرض است .
پس على عليه السلام بزرگ‏تر از آن است كه به دنبال چنين حكومتى بدود و بخواهد خود را بر مردم تحميل كند، چون اگر مردم طالب او بودند به توصيه‏هاى پيامبرشان عمل مى‏كردند و گرنه، دوندگى او، اثرش بيش‏تر از سفارش ‏هاى اكيد پيامبر صلى الله عليه و آله نبود . شاهد اين مطلب آن است كه پس از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله، عباس (عموى پيامبر صلى الله عليه و آله) به على عليه السلام گفت: دستت را پيش آر تا با تو بيعت كنم و بنى‏ هاشم با تو بيعت كند . حضرت فرمود: آيا كسى هست كه حق ما را انكار كند؟ عباس گفت ‏به زودى خواهى ديد كه چنين كنند . (96)
به نظر ما هر آنچه را كه عباس مى‏ديد، على عليه السلام نيز بهتر از او و آشكارتر از او مى‏ديد، ولى بحث اين است كه اگر مردم بخواهند به توصيه‏ هاى پيامبر عمل كنند، ديگر احتياج به بيعت‏ هاى پنهانى و در اصطلاح امروزى احتياج به كودتا نبود و اگر مردم قدر على عليه السلام را نشناسند و او را نخواهند، اين تلاش‏ها ارزش معنوى ندارد، بلكه فايده‏اى هم ندارد، چون پيامبر صلى الله عليه و آله هر چه را كه گفتنى بود به مردم فرمودند واكنون اين عموم مسلمانان بودند كه مى‏بايست ميزان انقياد و اطاعت ‏خويش را نسبت‏به خدا و رسولش نشان دهند .
اين مطلب با دقت در سخنان على عليه السلام پس از قتل عثمان و روى آوردن عموم مسلمانان به آن حضرت، به خوبى قابل فهم است . البته اين هرگز بدان معنا نيست كه على عليه السلام تسليم آنان شده باشد و با ديگران هم‏سخن شده و آنان را بر حق بداند، بلكه مخالفت‏خويش را آشكار كرد و هرگز در اين امر كوتاهى نكرد و به يقين اگر موافقان او زياد مى‏بودند، هرگز كار على عليه السلام به انزوا نمى‏كشيد و با آن تعداد اندك كه موافق او بودند، هرگز به مصلحت نبود تا پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله اقدام به قيام مسلحانه نمايد . اين روش كه همواره سيره امامان معصوم عليهم السلام بوده است، جاى بحث گسترده‏ترى دارد كه در اين مبحث نمى‏گنجد .

با توجه به مطالبى كه در مباحث گذشته به اثبات رسيد، پاسخ اين پرسش كه چرا انصار در سقيفه اجتماع كردند، به خوبى معلوم مى‏گردد، زيرا اين جريانات امور پنهانى نبوده‏اند كه بر ديگران پوشيده باشد، پس مهاجران و انصار همه مى‏دانستند كه مدينه آبستن تحولاتى است و به زودى حوادث مهمى رخ خواهد داد، ولى كسى به طور دقيق نمى‏دانست چه خواهد شد، زيرا گروه‏ هاى متعددى براى به دست‏گيرى حكومت تلاش مى‏كردند .
پس اين مسئله به راحتى قابل فهم بود كه اوضاع پس از پيامبر صلى الله عليه و آله به گونه ‏اى نخواهد بود كه جانشينى على عليه السلام تحقق يابد، تا جايى كه حتى عباس‏بن عبدالمطلب (عموى پيامبر صلى الله عليه و آله) نيز شك مى‏كند كه آيا پس از پيامبر، مردم به جانشينى على عليه السلام راضى مى‏گردند يا خير؟ بايد توجه داشت كه پرسش عباس هرگز از اين نيست كه چه كسى سزاوار اين امر است، چون عباس هيچ‏كس را سزاوارتر از على نمى‏دانست و همواره به حضرت على عليه السلام پيشنهاد بيعت مى‏داد . (97) و در هيچ يك از منابعى كه به اين مطلب اشاره كرده ‏اند، يافت نشده است كه عباس بپرسد چه كسى پس از پيامبر صلى الله عليه و آله سزاوار جانشينى است، بلكه پرسش عباس اين است كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله چه مى‏شود؟ آيا امر ولايت در خاندان بنى هاشم مستقر مى‏شود يا خير؟
شيخ مفيد در اين‏باره تعبير لطيفى دارد، وى مى‏گويد عباس از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد: «ان يكن هذا الامر فينا مستقرا بعدك فبشرنا ...» (98) «اگر اين امر پس از شما در ميان ما مستقر مى‏شود پس به ما بشارت ده‏» و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز درجواب فرمودند: «شما بعد از من از مستضعفانيد .» پس سخن از اين نيست كه چه كسى سزاوار اين امر است، بلكه سخن آن است كه آيا اين امر كه حق على عليه السلام است، استقرار پيدا خواهد كرد؟ پس هرگز عباس از واقعه غدير خم بى‏خبر نبود، ولى جرياناتى كه پس از آن پديد آمد، سبب شد كه عباس چنين پرسشى را مطرح كند .
انصار نيز كه سابقه مبارزاتى درخشانى عليه قريش داشتند خوف همين را داشتند كه اگر على عليه السلام جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله نشود، كه شواهد و قرائن بسيارى نيز بر آن دلالت داشت، چه مى‏شود؟ بيش‏ترين خوف انصار از اين بود كه مبادا عده‏اى از قريش، بخصوص بنى اميه كه تلاش فراوانى براى به دست‏گيرى حكومت داشتند، موفق به چنان امرى گردند، كه در آن صورت انصار وضع خوبى نخواهند داشت، زيرا از انتقام آن‏ها در امان نخواهند ماند .
در نتيجه، انصار بايد براى خود چاره‏اى مى ‏انديشيدند و از آنجا كه شهر مدينه موطن اصلى آنان بود و مهاجران در واقع به آن‏ها پناهنده شده بودند، به طور طبيعى آنان براى خود نوعى اولويت در تعيين سرنوشت‏ حكومت‏ بر مدينه مى‏ديدند، به همين خاطر پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله بلافاصله در سقيفه جمع شدند، تا براى آينده خود و مدينه چاره‏اى بينديشند و هدف اصلى آنان از اين اجتماع، چاره‏انديشى براى خودشان بود كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله چه كنيم و اگر حوادثى اتفاق افتاد چگونه عمل كنيم .
اما از آنجا كه شواهد و قراين نشان مى‏داد كه جانشينى على عليه السلام تقريبا منتفى است، در نتيجه، آن‏ها پس از تشكيل جلسه، بهتر ديدند خودشان كسى را براى اين كار برگزينند، پس به دنبال سعد بن عباده فرستادند تا در آن جمع حاضر شود و با او بيعت كنند، زيرا حال كه قرار است على عليه السلام نباشد، چه كسى از آن‏ها سزاوارتر براى اين كار است .
در تاييد گفته ‏هايمان شواهد چندى وجود دارد كه بدين شرح است:
1 . انصار درباره خلافت على عليه السلام هيچ حرفى نداشتند و كاملا بدان راضى بودند، چنان‏كه طبرى (99) و ابن اثير (100) نقل كرده‏اند: «تمام انصار يا بعضى از آن‏ها گفتند: ما به غير از على با هيچ‏كس بيعت نمى‏كنيم‏» اين سخنان را انصار در سقيفه و در حضور ابوبكر و عمر گفته بودند . همچنين يعقوبى در اين‏باره گفته است: «و كان المهاجرون والانصار لا يشكون فى على عليه السلام‏» (101) و در جايى ديگر نقل كرده است كه «وقتى عبدالرحمان بن عوف خطاب به انصار گفت: در ميان شما افرادى مثل ابوبكر و عمر و على عليه السلام نيست، يكى از انصار گفت: ما فضل اين افراد را انكار نمى‏كنيم زيرا در ميان آنان شخصى است كه اگر اين امر را طلب كند، احدى در او نزاع نمى‏كند، يعنى على بن ابيطالب .» (102)
پس انصار از واقعه غدير خم بى‏خبر نبودند و هيچ حرفى درباره على عليه السلام نداشتند و هرگز تشكيل شوراى سقيفه براى كنار گذاشتن على عليه السلام نبود، ولى آنان به وضوح مى‏ديدند كه افرادى براى به دست آوردن خلافت‏سخت در تلاشند و به آب و آتش مى‏زنند . از طرفى ديگر چنين تلاش‏ها و زد و بندها و معاملات سياسى را از على عليه السلام مشاهده نمى‏كردند . در نتيجه برايشان واضح بود كه على عليه السلام با اين اوضاع و احوال به خلافت نخواهد رسيد و يا بهتر بگوييم عده ‏اى نخواهند گذاشت كه على عليه السلام به خلافت ‏برسد . پس انصار مى ‏بايست‏ براى خود چاره‏اى مى‏انديشيدند و به اصطلاح، گليم خود را از آب بيرون مى‏كشيدند .
2 . پيشنهاد اين مطلب از جانب انصار كه «از ما اميرى و از شما اميرى‏» خطاب به مهاجران حاضر در سقيفه، نمونه بسيار بارزى است كه انصار مى‏خواستند به نوعى در حكومت‏ شريك باشند و با اين كار، از خطر انتقام قريش در امان باشند .
3 . سخنان انصار در سقيفه بيان‏كننده منظور آن‏هاست . روايتى از قاسم بن محمد بن ابى‏بكر نقل شده است كه به خوبى منظور انصار از اين اجتماع را نشان مى‏دهد، و آن چنين است: «. . و لكنا نخاف ان يليه اقوام قتلنا ابائهم و اخوتهم‏» (103); لكن خوف ما از آن است كه پس از آن، كسانى بر سر كار آيند كه ما پدران و برادرانشان را به قتل رسانديم .» همچنين دينورى و جوهرى نقل كرده‏اند كه انصار گفتند: «لكن ما ترس فردا را داريم و مى‏ترسيم كسانى كه نه از ما هستند و نه از شما، بر اين امر غلبه پيدا كنند .» (104)
از اين سخنان به خوبى مى‏توان فهميد كه انصار به وضوح دريافته بودند كه عده‏اى براى به دست آوردن حكومت در تلاشند كه ساليان متمادى در حال جنگ و ستيز با اسلام بودند و آن‏ها همان كسانى بودند كه انصار، در جنگ‏ها، پدران و برادرانشان را به هلاكت رساندند، و اگر آنان زمام امور را در دست گيرند، انصار از انتقام آن‏ها در امان نخواهند بود . آن گروه جز بنى‏اميه و طرفدارانشان نبودند . پس اگرچه انصار از شخص ابوبكر چندان ترسى نداشتند، (105) ولى بزرگان و آگاهان انصار، همچون حباب بن منذر، به خوبى مى‏ديدند كه اگر امروز افرادى مثل ابوبكر بر سر كار آيند، پس از آن‏ها كسانى بر سر كار مى‏آيند كه به يقين با انصار سر سازش ندارند و راه دشمنى و انتقام را در پيش مى‏گيرند . اين آينده‏نگرى حباب بن منذر جدا ستودنى است، زيرا همان‏گونه كه پيش‏بينى نموده بود واقع شد و طولى نكشيد كه فرزندان طلقا بر سر كار آمدند و بر سر اسلام و مسلمين و اهل‏بيت پيامبر صلى الله عليه و آله همان آوردند كه فقط يكى از نمونه‏ هايش قتل عام فجيع كربلاست .
4 . اصل اجتماع انصار در سقيفه مخفيانه بود; يعنى بدون اطلاع ديگران اقدام به اين كار كردند . حال اگر آنان قصد تعيين خليفه‏اى براى همه مسلمانان داشتند، جلسه‏اى چنين خصوصى، شايسته آن نبود . اگر چه پس از تشكيل جلسه، به اين نتيجه رسيدند كه خليفه‏اى تعيين كنند، ولى خودشان مى‏دانستند كه چنين امرى مقبول همه مسلمانان نخواهد بود، ولذا در روايت ابومخنف ذكر شده است (106) كه انصار گفتند: اگر مهاجران قريش نپذيرند چه بگوييم؟ اين‏ها همه نشانگر آن است كه قصد اوليه آنان براى اجتماع در سقيفه، چاره ‏جويى براى خود بود و در آنجا تصميم به تعيين خليفه‏اى براى خود گرفتند .
5 . انصار پس از سخنان ابوبكر و وعده ابوبكر مبنى بر وزارت انصار، و اين‏كه ابوبكر قول داد كه كارى را بدون مشورت انصار انجام ندهد، (107) دچار اختلاف شدند، بعضى مثل حباب بن منذر و سعد بن عباده به كلام ابوبكر اعتماد نداشتند و گفته بودند كه به سخنان او گوش ندهيد، ولى بعضى ديگر مثل بشير بن سعد كه پسر عموى سعد بن عباده بود و نسبت‏به سعد حسادت مى‏كرد، متمايل به ابوبكر شد و اولين كسى بود كه با ابوبكر بيعت كرد . (108) پس از آن، اختلاف ديگرى كه ريشه در رقابت اوس و خزرج داشت پيش آمد و سبب شد كه اوسيان اقدام به بيعت‏ با ابوبكر كنند (109) و اتفاق افتاد آنچه كه اتفاق افتاد .
در اين‏باره، كلامى از شيخ مفيد نقل مى‏كنيم كه بسيار متين است، وى گفته است: «آنچه كه براى ابوبكر اتفاق افتاد به اين دليل بود كه انصار در بين خود اختلاف داشتند و طلقا و مؤلفة قلوبهم نمى‏خواستند اين امر به تاخير بيفتد تا مبادا بنى‏ هاشم راغت‏ يابند و اين امر در جايش قرار گيرد، پس چون ابوبكر در آن مكان حاضر بود با او بيعت كردند .» (110)
از مجموع مسائلى كه مطرح شد، چنين استنباط مى‏شود كه پيش‏بينى انصار درباره آينده و دغدغه آنان براى آينده كاملا بجا و حساب شده بود، اما اصل اجتماعشان قبل از فراغت از تجهيز و دفن پيامبر صلى الله عليه و آله كارى نادرست ‏بوده و نشانگر شتاب‏ زدگى و بى‏برنامگى آنان بوده است و حتى زمينه را براى ديگران فراهم كرد تا نظرات خود را بر آنان تحميل كنند . البته اين احتمال نيز مى‏رود كه از قبل، بر روى انصار تبليغ شده بود و آنان را بيش از حد از بنى ‏اميه ترسانده بودند . در حالى كه اگر آنان صبر مى‏كردند و يا در همان سقيفه بر حمايت از على عليه السلام پافشارى مى‏كردند، به يقين گروه ‏هاى ديگر، موفق نمى‏ شدند به راحتى حكومت را از دست على عليه السلام بگيرند، زيرا جايگاه انصار در اين امر بسيار ممتاز بود . شاهد اين ادعا، اصل حضور ابوبكر و عمر در جمع انصار است; حال اگر انصار نقش تعيين‏كننده‏اى نداشتند، پس ابوبكر و عمر شتابان خود را به جمع آنان نمى‏رساندند و امر خويش را از آن‏جا بنا نمى‏نهادند .
مسئله سقيفه از اهميت ويژه‏اى برخوردار است و از زواياى ديگرى قابل بررسى است كه اين مقاله را گنجايش آن نيست و اميدواريم ديگر انديشمندان به بررسى زواياى ديگر اين واقعه مهم بپردازند و جامعه علمى و دينى را از آن بهره‏مند سازند .
__________________________________
× اين مقاله با عنوان «عوامل انحراف امت اسلامى از پيام غدير» به كنگره علمى حضرت فاطمه عليها السلام و غدير در مازندران ارائه شده است كه با اندكى تغييرات ارائه مى‏گردد .
1 - تمام طرق اين روايت در كتاب الغدير، علامه امينى ج 1 ذكر شده است .
2 - از طريق شيعه در الارشاد، ج 1، ص 184 و از طرق اهل سنت در كتب الطبقات الكبرى، ج 1، ص 245/الامامه و السياسه، ص 21/السقيفه و فدك، ص 45/تاريخ‏الطبرى، ج‏3، ص‏192 و 193 .
3 - عبدالملك بن هشام، السيرة النبويه، تحقيق مصطفى السفا، افست مصر، انتشارات ايران، مهر قم، 1363 ه . ش، ج 2، ص 73 .
4 - ابوجعفر محمدبن جرير طبرى، تاريخ الطبرى، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، 1387 ه . ق، ج 2، ص 372/فخر رازى، التفسير الكبير، تحقيق مكتب تحقيق دار احياء التراث العربى، بيروت، 1995 م، ج 6، ص 50 .
5 - حشر: 9 .
6 - ابن واضح، تاريخ اليعقوبى، منشورات الشريف الرضى، امير قم ، 1414 ه.ق، ج 2، ص 45 - 46 .
7 - ابن اثير، الكامل فى التاريخ، تحقيق مكتب التراث مؤسسة التاريخ العربى، بيروت، 1414 ه . ق، ج 1، ص 539 .
8 - ابن واضح، پيشين، ج 2، ص 48 .
9 - ابن اثير، پيشين، ج 1 ، ص 568 .
10 - ابن واضح، پيشين، ج 2، ص 50 .
11 - ابن سعد، الطبقات الكبرى، دار بيروت، 1405 ه . ق، ج 2، ص 5 و 6 (تعداد غزوات 27 و تعداد سرايا 47).
12 - ابن‏واضح، پيشين، ج‏2، ص‏60 (واسلمت‏قريش طوعا و كرها)
13 - ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 300/ابن سعد، پيشين، ج 1 ، ص 250 و 251/بلاذرى، انساب‏الاشراف، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، دارالفكر، بيروت، 1417 ه . ق، ج 2، ص 721/نهج‏البلاغه، ترجمه دكتر شهيدى، انتشارات علمى و فرهنگى، 1374 ه . ش، خطبه 68، ص 52 .
14 - نصر: 1 .
15 - ابن سعد، پيشين، ج 1، ص 192 و 193 .
16 - همان، ص 181 .
17 - مانند حديث طائر، منزلة و ...
18 - سيد محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسير القرآن، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1365 ه . ش، ج 6، ص 44 .
19 - محمدبن مسعود بن عياشى، تفسير العياشى، تحقيق سيد محمدهاشم رسولى محلاتى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، ج 1، ص 360/محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بيروت، داراحياء التراث العربى، مؤسسة الوفا، 1403 ه . ق، ج 37، ص 165/محمدبن محمد الشعيرى، منشورات المكتبة الحيدريه و مطبعتها فى النجف، 1385 ه . ق، جامع‏الاخبار، ص 10 .
20 - شيخ مفيد، الارشاد فى معرفة حج‏الله على العباد، تحقيق مؤسسة آل‏البيت لاحياء التراث، چاپ مهر قم، ناشر مؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، 1413 ه . ق، ج 1، ص 175 .
21 - مائده: 67 .
22 - به دليل رواياتى كه مى‏گويند: مردم پس از فوت پيامبر صلى الله عليه و آله مرتد شدند; همانند روايتى كه ابن اسحاق نقل مى‏كند كه «ارتد العرب‏» (ابن هشام، السيرة‏النبويه، ج 4، ص 316)
23 - تفاسير شيعه و سنى اين مطلب را بيان كرده‏اند .
24 - بلاذرى، پيشين، ج 2، ص 742 .
25 - محمدبن جرير طبرى، پيشين، ج 3، ص 184/ابن اثير، پيشين، ج 2، ص 5 .
26 - رژى بلاشر، تاريخ ادبيات عرب، ترجمه آ . آذرنوش، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، تهران، 1443 ه . ش، ص 35 (مبحث روان‏شناسى فردى)
27 - محمدبن جرير الطبرى، تفسير الطبرى، دارالفكر، بيروت، 1415 ه . ق، ج 14، جزء 28، ص 148 (حديث 26482)
28 - ابى‏بكر عبدالعزيز الجوهرى، السقيفه و فدك، تقديم، جمع و تحقيق محمدهادى الامينى، مكتبة النينوى الحديث، تهران، ص 52 و 70 .
29 - ابن قتيبه دينورى، الامامة و السياسة، تحقيق على شيرى، انتشارات الشريف الرضى، قم، 1413 ه . ق، ص 29 .
30 - ابن هشام، السيرة النبوية، ج 4، ص 299 و 300/الطبقات الكبرى، ج 1، ص 190 و 249/تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 113/الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 5 .
31 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 187/الارشاد، ج 1، ص 174 .
32 - الارشاد، ج 1، ص 174 .
33 - تاريخ الطبرى، ج 2، ص 634 .
34 - ابن هشام، السيرة‏النبوية، ج 4، ص 299 و 300/الطبقات الكبرى، ج 1، ص 190 .
35 - الارشاد، ج 1، ص 183 و 184 .
36 - السقيفه و فدك، ص 74 و 75 .
37 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 244/انساب الاشراف، ج 2، ص 738/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 192 .
38 - السقيفه و فدك، ص 73 .
39 - نجم: 3 «و هرگز از روى هوا سخن نمى‏گويد» .
40 - تفسير العياشى، ج 1، ص 360 .
41 - همان، در پاورقى و الميزان فى تفسير القرآن، ج 6، ص 54 .
42 - فخر رازى در تفسيرالكبير، شبيه‏اين‏اشكال‏را در ذيل‏آيه‏اكمال‏مطرح‏كرده‏است .
43 - علامه امينى، الغدير، دارالكتب الاسلامية، تهران، 1366 ه . ش، ج 1، ص 11/التفسير الكبير، ج 4، ص 401 (هنيئا لك ياابن ابى‏طالب اصبحت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة) .
44 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 204/انساب الاشراف، ج 2، ص 716/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 198/الارشاد، ج 1، ص 181/الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 6 .
37
45 - الامامة و السياسة، ص 28 .
46 - السقيفه و فدك، ص 60 .
47 - «اجتمعت‏بنواميه الى عثمان بن عفان .»
48 - الامامة و السياسة، ص 28/السقيفة و فدك، ص 60 .
49 - السقيفة و فدك، ص 37 .
50 - السقيفة و فدك، ص 37/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 209 .
51 - علامه سيد مرتضى عسكرى، عبدالله بن سبا، ترجمه احمد فهرى زنجانى، انتشارات مجمع علمى اسلامى، چاپ سپهر، 1360، ج 1، ص 151 .
52 - السقيفة و فدك، ص 37 .
53 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 209 .
54 - همان، ج 3، ص 209/الارشاد، ج 1، ص 189 .
55 - الارشاد، ج 1، ص 190 (فحرضهم على الامر فلم ينهضوا له)
56 - السقيفة و فدك، ص 37/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 209 .
57 - ابن هشام، السيرة‏النبوية، ج 4، ص 305 و 311/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 210/ابن كثير، البداية و النهاية، تحقيق مكتب تحقيق التراث، بيروت، مؤسسة التاريخ العربى، داراحياء التراث العربى، 1412 ه . ق، ج 5، ص 262 و 263/انساب الاشراف، ج 2، ص 742 .
58 - انساب‏الاشراف، ج 2، ص 744 .
59 - همان، ج 2، ص 762/الطبقات الكبرى، ج 3، ص 182 .
60 - السقيفة و فدك، ص 60/الامامة و السياسة، ص 28 .
61 - السقيفة و فدك، ص 68 .
62 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 190 .
63 - الارشاد، ج 1، ص 184 .
64 - انساب الاشراف، ج 2، ص 729/الارشاد، ج 1، ص 182 (يصلى بالناس بعضهم)
65 - السقيفه و فدك، ص 68 .
66 - انساب الاشراف، ج 2، ص 727 و 729 و 731 - 732 و 735/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 197 .
67 - الطبقات الكبرى، ج 2، ص 222 و 223/ابى‏بكر احمدبن الحسينى البيهقى، دلائل النبوة، تحقيق عبدالمعطى قلعجى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1405 ه . ق، ج 7، ص 191 و 192 .
68 - همان و الطبقات الكبرى، ج 2، ص 218/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 197 .
69 - الطبقات الكبرى، ج 2، از ص 215 تا 224 و ج 3، از ص 178 تا 181 .
70 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 196 .
71 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 190 و 249/السقيفة و فدك، ص 74و75/تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 113/الكامل فى‏التاريخ، ج 2، ص 5 .
72 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 197 (از عايشه)
73 - الطبقات الكبرى، ج 4، ص 205 درباره عبدالله بن ام مكتوم چنين مى‏گويد: «و كان رسول الله صلى الله عليه و آله يستخلفه على المدينه يصلى بالناس فى عامة غزوات رسول الله صلى الله عليه و آله .»
74 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 197/انساب الاشراف، ج 2، ص 731 و 732 و 735/الامامة و السياسة، ص 20/دلائل النبوة، ج 7، ص 186 و 187 و 188/الارشاد، ج 1، ص 183 (شيخ مفيد در اين‏باره مى‏گويد: «وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله حرص آنان را ديد كه هريك مى‏خواهند پدرانشان را براى نماز فراخوانند، چنين سخنى را فرمود» ، ولى عموم روايات اهل سنت اين سخن را درباره امر پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوبكر درباره نماز ذكر كرده‏اند كه در آن عايشه مايل نبود كه ابوبكر نماز بگزارد، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله بر اين امر اصرار ورزيدند! البته مخفى نماند كه بيشتر اين روايات از عايشه نقل شده است .
75 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 196/الارشاد، ج 1، ص 185 .
76 - الامامة و السياسة، ص 20 .
77 - السقيفة و فدك، ص 73/الطبقات الكبرى، ج 1، ص 243 و 244/الارشاد، ج 1، ص 184 .
78 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 242 و 243/انساب الاشراف، ج 2، ص 738/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 192 .
79 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 193 (در پاورقى) /السقيفة و فدك، ص 73 (در ضمن يك روايت) .
80 - انساب الاشراف، ج 2، ص 738 .
81 - الطبقات الكبرى، ج 1، ص 243 و 244/السقيفة و فدك، ص 73 «فرفضه النبى صلى الله عليه و آله‏» (پس به اين معنا، پيامبر اولين رافضى است).
82 - الارشاد، ج 1، ص 184 .
83 - ابن هشام، السيرة النبوية، ج 4، ص 305 و 311/انساب الاشراف، ج 2، ص‏742/تاريخ الطبرى، ج‏3، ص‏210/البداية و النهاية، ج 5، ص 262 و 263 .
84 - انساب الاشراف، ج 2، ص 764/السقيفة و فدك، ص 55/تاريخ الطبرى، ج 3، ص 203 .
85 - الارشاد، ج 1، ص 180 و 181 .
86 - تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 113 .
87 - ابن هشام، السيرة النبوية، ج 4، ص 299 و 300/الطبقات الكبرى، ج 1، ص 190 و 249 .
88 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 226 .
89 - السقيفة و فدك، ص 74 و 75 .
90 - ابن هشام، السيرة النبوية، ج 4، ص 300 (فخرج اسامه و خرج جيشه معه حتى نزلوا الجرف من المدينه على فرسخ) .
91و92 - الارشاد، ج 1، ص 183/ج 1، ص 184 .
93 - السقيفة و فدك، ص 37 (البته انساب الاشراف، ج 2، ص 773 به نقل از واقدى گفته است: «اجماعى است كه ابوسفيان به هنگام وفات پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه بوده است‏» ، كه در اين صورت اين استدلال موجه نيست).
94 - الارشاد، ج 1، ص 184 .
95 - انساب‏الاشراف، ج 2، ص 767 .
96 - انساب الاشراف، ج 2، ص 767/الامامة و السياسة، ص 21 .
97 - الارشاد، ج 1، ص 184 .
98 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 202 .
99 - الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 10 .
100 - تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 124 .
101 - تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 124 .
102 - الطبقات الكبرى، ج 3، ص 182/انساب الاشراف، ج 2، ص 762/السقيفة و فدك، ص 49 .
103 - الامامة و السياسة، ص 23/السقيفة و فدك، ص 57 .
104 - الطبقات الكبرى، ج 3، ص 182 .
105 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 218 و 219 .
106و107 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 220/الطبقات الكبرى، ج 3، ص 182 .
108 - تاريخ الطبرى، ج 3، ص 221 .
109 - الارشاد، ج 1، ص 189 . «واتفق لابى بكر ما اتفق، لاختلاف الانصار فيما بينهم و كراهة الطلقا و المؤلفة قلوبهم من تاخر الامر حتى يفرغ بنوهاشم، فيستقر الامر مقره، فبايعوا ابابكر لحضوره المكان .»