از آنجائي كه خداوند سرشت انسان را خداپرست آفريده و خداشناسي و خداگرايي فطري است، لذا بشر در طول تاريخ همواره به دنبال پرستش و عبادت معبودي بوده است كه مظهر و نمود عيني آن عبادت در اديان الهي در نماز تجلّي يافته است. امّا اگر بيشتر درباره اين موضوع بخواهيم كنكاش كنيم درمي يابيم كه مسأله نيايش به ويژه نماز، مخصوص اديان وحياني نبوده بلكه در اديان غير وحياني يا غير الهي هم مطرح بوده كه در زير به برخي از آنها اشاره مي كنيم.
به طور مثال در تاريخ اديان جان ناس مي خوانيم كه تبّتيان در مواقعي كه در دير يا صومعه اي جشن معيّن بر پا مي شد زوّار از هر طرف به آنجا روي مي آوردند و هدايايي از جنش قماش و كره و غيره براي راهبان مي آوردند و در آنجا چند روز اقامت كرده، به طواف و نماز و دعا و رقص مشغول مي شدند و پس از يك سلسله عمليات سحرآميز به اوطان خود مراجعت مي كردند[1]. و نيز ياد آوري شده: «در اواسط قرن 14 ميلادي بعد از اين كه امپراطوري مغول از ديار چين محو و منقرض گرديد، يكي از راهبان تبّتي به نام «شونگ ـ خا ـ پا» در صدد اصلاحاتي در دين «لاما» بر آمد و شريعتي بنيان نهاد كه به نام معبد زرد موصوف است. اين اصلاح مذهبي انتظامات ديرها را شديدتر و سخت تر گرداند و استعمال نوشابه هاي به كلّي حرام و عبادت و نمازها زيادتر معمول گرديد.»[2] همچنين جان ناس به نقل از كتاب پنجلي كه به نام «راجه يوگه» موسوم است هشت قاعده براي جوكي سالك (يكي از مكاتب هندوان) مقرّر داشته است كه از جمله آن ها رعايت نظامات (يناما)، خودداري، نظافت، آرامش نفس، مطالعه و نماز.[3]
ويل دورانت در تاريخ تمدّن خود در مورد عبادت يونان باستان مي نويسد: «مؤمنان در جريان عبادت، خود را به مذبح، كه در جلوي معبد قرار داشت مي رساندند و به وسيله قرباني و نماز از خشم خدا ايمني مي يافتند و ياري او را جلب مي كردند».[4] و طبق آماري كه جان ناس در كتاب تاريخ اديان خود مي آورد، معابد مذهبي شينتو (مذهب وطن پرستي ژاپن) تعدادشان در سال 1945 يكصد هزار مي رسيد. اين معابد عموماً داراي حصار مقدّس و دروازه هايي موسوم به «توري» كه شهرت جهاني دارد و مناره اي به سبك گلدسته هاي مساجد اسلامي و برج زنگ و بالاخره رواِ عبادت بود. پيش از آغاز پرستش، زائر بايد تطهير مي كرد و دست و دهان خود را مي شست و در وضو خانه معبد وضويي مي ساخت و با بر هم نهادن دو كف دست به مجازات سينه كه شيوه مخصوص پرستش ژاپني است، تعظيم و با به صدا در آوردن زنگ و انجام نماز و نيايش و تعظيم محدود و در حالت مراقبه و تأمّل از واجبان معابد بود[5].
درباره كنفسيوس آمده است، او ادّعاي اين كه پيامبر بوده و به او وحي مي شده اشاره اي نكرده است، و در واقع بيشتر حكيم بوده تا اين كه مرد دين باشد، ولي با وجود اين احساس ديني داشت كه منجر به احترام خدايان و مداومت بر اقامه شعائر ديني مي شد. او نماز مي خواند، در حالي كه ساكت بوده، حرفي نمي زده است بر خلاف عادت مردم در زمان خودش و زشت مي دانست نماز بخواند تا اين كه خداوند او را ببخشد و يا نعمتي به او بدهد، زيرا او معتقد بود نماز هدفي جز تنظيم سلوك افراد و الفت ميان آن ها نمي باشد.[6]
از اديان ديگر در زمان پارت ها و ساسانيان «صابئين و مندائيان» هستند. اين قوم خود را صابي مي ناميدند. صابي دين كساني است كه در زبان عربي «مغتسلة» خوانده مي شدند يعني كساني كه در امر پاكيزگي تن و جامه و شستشوي در آب رودخانه دلبستگي كامل داشتند.[7]نماز در آئين مندايي شبيه نماز مسلمانان بود و حتّي قبل از نماز، وضو گرفتن را هم لازم مي دانستند و يكي از اساسي ترين آداب و واجبات در دين مندايي ـ قبل از اين كه به نماز بايستند ـ انجام رشامه (وضو) است زيرا هر فرد مندايي بايد سه بار در روز، صبح، ظهر و عصر عمل رشامه (وضو) را انجام دهد و اين كار در بسياري از مراسم ديگر مانند تعميد و غيره هم به جا آورده مي شود و هر فرد براي اين كار در بسياري از مراسم ديگر مانند تعميد و غيره هم به جا آورده مي شود و هر فرد براي اين كه بخواهد وضو بگيرد بايد اوّل نيّت كند و نيز فكر خويش را پاك و از هر گونه آلودگي افكار مادّي آزاد كند، آنگاه خالصانه به كنار رودخانه بيابد و با تواضح به طرف مجراي آب بايستد و دعاهايي را بخواند و به طريق خالص وضو بگيرد.[8]
همچنين براخته (نماز)، دعايي است كه بعد از رشامه (وضو) خوانده مي شود. «براخه» هر روزي سه بار يعني صبح، ظهر و عصر بعد از رُشامه (وضو) انجام مي شود. براخه در هر مكان كه مقدور باشد مي توان به جا آورد و نمازشان را با بوثه ي (آيه) زير كه بوثه ي توحيد است آغاز مي كردند. «به نام خداي بزرگ، خداوند را با قلبي پاك ستايش باد! پروردگار وجود دارد به شهادت تو اي خداي جاويدان كه مالك عالم انواري و از ذات خويش منبعث شده اي و كسي را در وجود آمدنت دخالتي نبوده و نيست، نام تو هيچ گاه از بين نخواهد رفت و بعد نوبت به اداي احترام به پيامبران و مقدّسين مي رسد كه طولاني است.»[9]
براي تأييد اين مطلب در كتاب آثار الباقيّة، ابوريحان بيروني مي گويد: صابئين سه نماز واجب دارند. نسخت هنگام طلوع خورشيد كه هشت ركعت مي باشد. دوم قبل از زوال خورشيد از وسط آسمان كه پنج ركعت مي باشد. و سوم هنگام غروب آفتاب كه پنج ركعت مي باشد و در هر ركعت از نماز شان سه سجده است و در ساعت دوم روز يك نماز نافله مي خواندند و يكي را در ساعت نه روز و سومي را در ساعت سوم از شب و از براي نماز طهارت و وضو به جا مي آورند و غسل جنابت مي كنند.[10] و شاهد ديگري كه اين مطلب را تأييد مي كند سخني از مرحوم شهرستاني در ملل و نحل مي باشد آنجا كه او مي گويد: «صابئون همه آن ها سه نماز مي خواندند و غسل جنابت و مس ميّت مي كنند.»[11]
بالاخره در مورد ماني و آئين او گفته شده كه در شبانه روز چهار نماز را واجب مي دانستند و نماز گزار بايد با آب روان يا راكد مسح كند و روبروي آفتاب بايستد و به سجده رود و بگويد: «مبارك است راهنماي ما، فاراقليط، پيامبر ما و مبارك است فرشتگان نگهبان او و مسبّحان، لشكريان پرتو افشان او» پس از گفتن اين كلمات برخيزد و راست بايستد و بعد به سجده دوم رود، بگويد: «به پاكي ياد شده اي تو اي ماني پرتو افشان و راهنماي ما، كه ريشه روشنايي و نهال زندگي و شجره بزرگي هستي كه تمامش بهبودي بخش است» باز بلند شود و بايستد و به سجده سوم رود و دعاهايي بگويد تا سجده دوازدهم.[12]
اوقات نمازهاي آن ها عبارتند از: 1ـ وقت نماز اوّل در هنگام زوال است. (متمايل شدن خورشيد از ميانه آسمان به سوي مغرب) 2ـ وقت نماز دوّم بين زوال و غرب آفتاب است. 3ـ وقت نماز سوّم كه نماز مغرب ناميده مي شود بعد از غروب آفتاب تا سه ساعت بعد از آن مي باشد. 4ـ وقت نماز چهارم كه نماز عشاء (شام) است، پس از گذشتن سه ساعت از غروب است. در تمام اين نمازها و سجده ها نماز گزار بايد همان كارهايي را انجام دهد كه در نماز اوّل، انجام داده است.[13]
جايگاه نماز در اديان ابراهيمي (بجز اسلام)
1ـ جايگاه نماز در آئين زرتشت
زرتشتيان نماز شان بسيار شبيه نماز مسلمانان بوده و همان طور در پنج وقت بايد نماز و دعاهاي مخصوص را بخوانند و نيز مقدّماتي براي انجام مراسم عبادي دارند كه بي شباهت به مقدّمات نماز در اسلام نمي باشد. در كتاب «ديانت زرتشتي» آمده است، زرتشتي ها هر 24 ساعت را به 5 دوره يا گاه تقسيم مي نمايند و آداب مذهبي تابع اين پنجگانه است. بر هر زرتشتي مؤمن فرض است كه در هر يك از پنج دوره، ادعيه و مناجات هاي خاصّ بخواند. اين ادعيه و نيايش ها با ستايش و تمجيد اورمزد همراه است و از اصول و واجبات ضروري زندگاني روزانه زرتشتيان محسوب مي گردد. امّا اين روزه فرضيات پنجگانه را معمولاً موبدان به جا مي آورند و اكثر زرتشتيان به خواندن ادعيه در صبحگاه و شامگاه اكتفا مي كنند. جهت نيايش زرتشتيان، به سوي منبع نور (آفتاب، ماه و چراغ) مي باشد و اكثر با خم شدن و سجده بر روي زمين و نشان دادن عبوديّت و بندگي خود به اورمزد، دعاي خود را پايان مي دهند. فرضيات به زبان اوستايي تلاوت مي شود. مؤمنين زرتشتي اغلب همراه آن، ادعيه اي نيز به فارسي يا گجراتي مي خوانند. برخي از بهدينان نه تنها فرضيات را حفظ هستند بلكه بعضي از يشت ها و يا قسمتي از آنهاـ از جمله بهرام يشت ـ را حفظ مي نمايند[14].
جان ناس در تاريخ جامع اديان خود مي گويد: افراد زرتشتي در هر وقت روز بخواهند مي توانند منفرداً به درون آتشكده بروند قبل از ورود به معبد دست و روي خود را آب شسته، قسمتي از اوستا را تلاوت كرده دعا و مناجات بخوانند. سپس كفش ها را از پا در آورده به اطاِ معبد داخل مي شوند و در برابر آتشدان مقدّس نماز برده، هديه و نيازي با مقداري چوب صندل به موبد تقديم مي دارند و برابر، يك چمچمه از خاكستر مقدّس از او مي ستانند. و آن خاكستر قدوّسي را به نيّت كسب فيض و بركت به صورت و چشم خود مي مالند. پس به سوي آتش، به تعظيم خم شده و آهسته رو به قهقراء رفته، با كفش كن مي رسند و سپس به خانه خود باز مي گردند[15].
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. تاريخ جامع اديان جان ناش / 246.
[2]. همان مدرك 147.
[3]. تاريخ جامع اديان جان ناس / 270.
[4]. تاريخ تمدّن / 1 / 228.
[5]. تاريخ جامع اديان جان ناس / 427
[6]. ذيل الملل و النحل شهرستانى / 21
[7]. اصل و نسب و دين هاى ايرانيان باستان / 451
[8]. همان مدرك
[9]. همان مدرك / 453
[10]. آثار الباقيّة عن القرون الخاليه / 206
[11]. ملل و نحل شهرستانى / 2 / 57.
[12]. اصل و نسب و دين هاى ايرانيان باستان / 263
[13]. همان مدرك
[14]. ديانت زرتشتى مقاله از دكتر مرى بويس / 155
[15]. تاريخ جامع اديان جان ناس / 481

نوشتن دیدگاه