نماز،حضور در پيشگاه خداوند و شركت در ضيافتى معنوى است كه وى،بندگان را به آن فرا خوانده است.
همچنانكه حضور در يك ميهمانى،مقدمات و آدابى دارد و نسبت‏به‏مهمان،استقبال و بدرقه به عمل مى‏آيد و مهمان هرچه عزيزتر باشد،مراسم پيشواز و بدرقه،با شكوهتر صورت مى‏پذيرد،اداى فريضه الهى نيزچنين است.
پيشوايان معصوم ما(عليه السلام)پيش از فرا رسيدن وقت نماز،خودرا مهياى آن مى‏ساختند و پس از نماز نيز،مدت‏ها به تعقيب نمازمى‏پرداختند و دل از ياد خدا نمى‏كندند و لب از ثناى او نمى‏بستند وچهره از قبله بر نمى‏تافتند.مگر نه آنكه نماز را«نور چشم‏»خودمى‏دانستند؟ مگر انسان به آسانى دل از نور چشم مى‏كند و از آن چشم‏مى‏پوشد؟
اذان و اقامه،نوعى استقبال از نماز است و تعقيبات،بدرقه آن. بى‏اعتنايى به تعقيبات و دعاهاى پس از نماز،نشان بى‏علاقگى به‏خود نماز است.آنگونه كه در روايات،نسبت‏به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را كشيدن،تشويق و سفارش شده و منتظر نماز را، «مهمان خدا»گفته‏اند. (1) به انجام مستحبات و دعاهايى پس از اتمام‏نماز نيز سفارش شده است. قرآن مى‏فرمايد:
«فاذا فرغت فانصب و الى ربك فارغب‏» (2) همين كه فارغ شدى،به كار ديگرى بپرداز و به سوى پروردگارت رغبت نما.
اينك به ذكر برخى از مسائل مربوط به تعقيبات مى‏پردازيم:
تعقيب نماز
امام صادق(ع)مى‏فرمايد:همين كه از نماز واجب فارغ شدى،به‏دعا و تعقيب نماز مشغول باش. (3) و مى‏فرمايد:دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب،مستجاب مى‏شود. (4) و نيز:تسبيحات حضرت زهرا سلام الله عليها(34 مرتبه الله اكبر،33مرتبه الحمد لله و 33 مرتبه سبحان الله) از هزار ركعت نماز مستحب،نزدخداوند بهتر است. (5)
و در حديث مى‏خوانيم:هر كس اين تسبيحات را بگويد،به آيه (و اذكروا الله كثيرا احزاب/41) كه بمعناى زياد ياد كردن خداونداست،عمل كرده است. (6)
البته دعا و تعقيبات به جاى خود،و ادامه كار و تلاش هم به جاى‏خود.و هيچكدام مانع يكديگر نيست.بعضى مى‏پندارند اگر به جاى‏دعا،سراغ كار بروند،كامياب‏تر و موفق‏ترند. رسولخدا(ص)مى‏فرمايد:
«التعقيب بعد صلاة الفجر ابلغ فى طلب الرزق‏» (7) دعاى پس از نماز صبح،براى زندگى و جلب رزق،مؤثرتر است.
درود و نفرين
از جمله كارهاى تعقيباتى،درود و صلوات فرستادن بر نيكان وزبده‏هاى كمال بشرى،و لعن و نفرين بر مظاهر شرك و پليدى وسردمداران كفر و ستم است.
در آنچه به عنوان دعاهاى تعقيب آمده،هم به موارد متعددى از«صلوات‏»بر مى‏خوريم،همه به مواردى از لعن و اين،گوشه‏اى از تولى‏و تبرى در يك مكتب زنده و جهت‏دار است.
صلوات‏ها كه نقل شده به جاى خود.حتى در نمونه‏هاى فراوانى،خود«اللهم صل على محمد و آل محمد»،به عنوان يكى از تعقيبات‏نمازها بيان شده است.
اما در مورد لعن:امام باقر(ع)مى‏فرمايد:
«اذا انحرفت عن صلاة مكتوبة فلا تنحرف الا بانصراف لعن بنى‏امية‏» (8) هر گاه نماز واجب را تمام كردى،جز با لعن بنى اميه،از جاى خودحركت نكن.
چرا كه آن دودمان ننگين و تبهكار،نمونه طاغوت‏ها و از بارزترين‏چهره‏هاى مخالفت‏با خط رهبران معصوم و آل پيامبر بودند و مستحق‏هر گونه نفرت و نفرين!
امام صادق(ع)در پى هر نماز،به چهار مرد و چهار زن(كه ازدشمنان سر سخت مقام مامت‏بودند)لعن و نفرين مى‏كرد. (9) چه زيباست اسلامى كه در كنار برنامه‏هاى عبادى و الهى خويش،بيزارى از ستمگران و مفسدان و طاغوت‏ها را هم جزء برنامه‏هاى خود،ساخته و نماز و عبادات و حج آن،همراه با برائت و اعلام تنفر از كفار ومشركان و منافقان است. (10 پس تعقيبات نماز،برخوردار از نوعى فرياد لعنت‏بر دشمنان خدا ومخالفان خط رهبرى الهى است.
تسبيح حضرت زهرا(ع)
يكى ديگر از تعقيبات نماز،تسبيحات حضرت زهرا(ع)است.يعنى‏گفتن 34 مرتبه الله اكبر،33 مرتبه الحمدلله و 33 مرتبه سبحانه الله،پس‏از فراغت از هر نماز.اين تسبيحات را رسول خدا(ص)به دخترش‏فاطمه(ع)تعليم داد و بر گفتن آن،بسيار سفارش شده است و پاداش بسياردارد.
امام باقر(ع)مى‏فرمايد:در ميان ستايش‏ها،بهتر از تسبيحات حضرت‏زهرا(ع)نيست،و اگر بود، رسول خدا(ص)به فاطمه(ع)تعليم‏مى‏داد. (11) در روايات متعددى،تاكيد شده به همراه داشتن تسبيح 34 دانه‏اى ازخاك مقدس امام حسين(ع)و اينكه ذكر گفتن با آن،ثواب زياد داردو حتى گرداندن آن،بدون ذكر هم ارزشمند و خوب است. (12) و در حديثى است كه:خود آن دانه‏ها ذكر مى‏گويند. (13) تربت‏حسين(ع)،يادآور حماسه‏هاى كربلا و احياگر«فرهنگ‏شهادت‏»است و انس انسان را با رهبرى الهى،جهاد،شهادت،ايثار،سيدالشهداء، مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بيشتر مى‏كند.
تسبيحات حضرت زهرا(ع)به ترتيبى كه گفته شد،حتى در كتب‏حديثى اهل سنت نيز آمده، (14) ولى هيچكدام نگفته‏اند كه نام اين‏تسبيحات،تسبيح حضرت زهراست!!...
سجده شكر
سپاس نعمت‏هاى حقتعالى،نشان معرفت و ادب و بندگى است.درآيات و روايات،به مسئله شكرگزارى از نعمت‏ها،بسيار سفارش شده واينكه ياد نعمت‏ها،محبت انسان را به خدا زياد مى‏كند و نعمتهاى الهى‏را مستدام و افزون مى‏گرداند. (15)
گرچه شكر نعمت‏ها،از توان و طاقت‏بشر بيرون است،ولى انسان‏بايد به هر قدر كه مى‏تواند، سپاسگزارى احسان و نعمت و نيكى پروردگارباشد.يكى از شكلهاى شكر،سجده بر خاك كردن و پيشانى بر خاك‏نهادن در برابر خداوند و شكر گفتن اوست.
و«سجده شكر»يكى از تعقيبات نماز به حساب آمده است. (16) مرحوم علامه مجلسى،تمام جلد 83 بحار الانوار را(جز چند صفحه آخر) به روايات تعقيبات نماز اختصاص داده و 63 حديث،پيرامون سجده شكر،از ائمه اطهار(ع) نقل كرده است.
سجده بعد از نماز،شكرانه توفيق انجام نماز است. (17) در سجده شكر،سه مرتبه‏«شكرا لله‏»كافى است،ولى در حديث‏است:اگر انسان به طول يك نفس،«يا رب،يا رب‏»بگويد:خداوند به او خطاب مى‏فرمايد:«لبيك!ما حاجتك؟»حاجت تو چيست تا انجام‏دهم؟ (18)
امام صادق(ع)فرمود:سجده شكر بعد از نماز،دليل كامل شدن نماز و رضاى خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است.خداوند بارها ازآنان مى‏پرسد،پاداش اين بنده شاكر چيست؟ مى‏گويند:رحمت تو،بهشت تو،حل مشكل او،و هر خيرى را كه فرشتگان مى‏گويند، جوابى‏نمى‏شنوند،به خدا عرضه مى‏دارند:ما نمى‏دانيم پاداش اين سجده‏چيست؟خداوند مى‏فرمايد:همچنانكه او از من شكر كرد،من هم از اوتشكر مى‏كنم،و با اين جمله به فرشتگان مى‏فهماند كه رضا و سپاس‏الهى از او،بالاتر از بهشت و رحمت و حل مشكلات است. (19)
در حديث است:خداوند به حضرت موسى فرمود:دليل آنكه تو را به‏پيامبرى مبعوث كردم، سجده‏هايى بود كه بعد از نماز داشتى. (20)
نمازهاى مستحب(نوافل)
به جز نمازهاى واجب روزانه(17 ركعت)،نمازهاى ديگرى هم‏وجود دارد كه انجام آنها مستحب است و بسيار ثواب دارد و چون اين‏نمازها،اضافه بر نماز واجب است،به آنها نافله و نوافل گفته مى‏شود(نفل،به معناى زايد و افزون است).
تعداد ركعت‏هاى نمازهاى مستحب،دو برابر ركعات واجب،يعنى‏34 ركعت است،بدين شرح:
1- نافله نماز صبح،دو ركعت،قبل از نماز صبح،
2- نافله نماز ظهر،هشت ركعت،قبل از نماز ظهر،
3- نافله نماز عصر،هشت ركعت،قبل از نماز عصر،
4- نافله نماز مغرب،چهار ركعت،بعد از نماز مغرب،
5- نافله نماز عشاء،دو ركعت نشسته،بعد از نماز عشاء.
6- نافله شب،يازده ركعت،پيش از اذان صبح،كه هشت ركعت آن‏«نافله شب‏»نام دارد،دو ركعتش به نام‏«شفع‏»،و يك ركعت ديگرش‏به نام‏«وتر»است. (21)
در حديث است كه:نمازهاى نافله،به منزله هديه است و در هرصورت،پذيرفته مى‏شود. (22)
با همه تاكيد و تشويقى كه در باره انجام نمازهاى مستحبى است،اداى آنها بايد از روى علاقه و عشق باشد و انسان،بر خودش آنها راتحميل نكند.سعى كند كه ابتدا،آمادگى روحى و علاقه و كشش قلبى‏بيايد،آنگاه به انجام آنها بپردازد.
امام رضا(ع)فرموده است:دل‏ها،گاهى اقبال و آمادگى دارند،وگاهى نه.عبادات را وقتى كه دلها آماده است انجام دهيد. (23) به همين دليل،در نمازهاى مستحب،برخى ارفاق‏ها و تسهيلاتى‏وجود دارد كه در نمازهاى واجب نيست.اين آسان‏گيرى،براى جذب‏بيشتر افراد است.از جمله اينكه:
1- نماز مستحب را،هم مى‏توان ايستاده خواند،هم نشسته.
2- در نماز مستحب،مى‏توان فقط سوره حمد خواند و به ركوع رفت.
3- در نماز مستحب،شك ميان ركعت اول و دوم،نماز را باطل‏نمى‏كند و نمازگزار مى‏تواند تصميم بر هر كدام بگذارد.
4- انجام كم و زيادهاى اشتباهى در نماز مستحب،سجده سهوندارد.
5- براى نمازهاى واجب،بهتر است انسان به مسجد برود ولى در باره‏نوافل،چنين دستورى نيست.
اين ساده‏گيرى‏ها براى تشويق افراد به اين عبادت‏هاى سازنده‏است.حتى اگر نماز مستحب را كسى در وقتش نتوانست‏بخواند،قضاى‏آنرا مى‏تواند انجام دهد،كه در اينصورت،طبق حديث، خداوند به فرشتگان مباهات كرده و مى‏فرمايد:به بنده‏ام بنگريد!چيزى را كه بر اوواجب نكرده‏ام،قضا مى‏كند!(و در حديث ديگرى افزوده شده كه:شمارا شاهد مى‏گيرم كه او را آمرزيدم) (24)
در حديثى آمده:نماز نافله،جبران كننده نواقصى است كه درنمازهاى واجب است. (25) و... همچون صدقه‏اى است كه انسان مى‏پردازد. (26)
نماز شب
در ميان نوافل،«نماز شب‏»جايگاه خاصى دارد و تاكيد فراوانى كه‏در آيات قرآن و احاديث در باره آنست،به مراتب بيش از نمازهاى ديگرمستحب است و به همين جهت،اولياء خدا بر آن مداومت و مواظبت‏داشتند و به تهجد و عبادت نيمه شب مى‏پرداختند.تا آنجا كه نماز شب‏را خداوند،بر بنده محبوبش حضرت محمد(ص)واجب ساخته و چنين فرمان داده بود:
«و من الليل فتهجد به نافلة لك‏» (27) بخشى از شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و سحر خيزى كن.
قرآن،در توصيف كسانى كه نيايشگران شب و اهل نماز شب‏اند،چنين مى‏فرمايد:
«و المستغفرين بالاسحار» ، (28) استغفار كنندگان در سحرها «و الذين يبيتون لربهم سجدا و قياما» (29) آنانكه در حال سجود و قيام،براى خدا شب زنده‏دارى مى‏كنند.
«كانوا قليلا من الليل ما يهجعون‏» (30) مردان خدا،مقدار كمى از شب‏را مى‏خوابيدند.
در آيه ديگر مى‏خوانيم:مردان خدا براى انجام نيايش سحرگاهان ونماز شب،از بستر گرم فاصله مى‏گيرند و به نماز شب مشغول مى‏شوند،پاداش آنان،غير از بهشت و حوريان و... چيزهايى است كه خداوندبرايشان ذخيره كرده كه موجب روشنى ديدگانشان است: «فلا تعلم‏نفس ما اخفى لهم من قرة اعين‏» (31)
از اين رو،نماز شب،مورد عنايت تمام انبياء بوده (32) و رسولخداچندين مرتبه حضرت على را به نماز شب سفارش نموده و فرمود:«عليك‏بصلاة الليل،عليك بصلاة الليل،عليك بصلاة الليل‏» (33) بر تو باد،نماز شب.(سه مرتبه)
و در حديث است:
«شرف المؤمن صلاته بالليل‏» (34) شرف مؤمن به نماز شب اوست.
و امام صادق(ع)فرمود:در خانه‏هايى كه نماز شب خوانده مى‏شود و قرآن‏تلاوت مى‏گردد،آن خانه‏ها نزد آسمانيان،همچون ستاره‏ها درخشانند. (35)
گذشته از آن،سحرخيزى و استفاده از هواى مفيد آن هنگام،براى‏بدن،نشاط آور است و در حديث است كه:«قيام الليل مصحة البدن‏» (36) شب زنده‏دارى،بدن را تندرست مى‏كند.
و در حديث ديگرى اضافه برآثار معنوى آن،خاصيت دردزدايى براى آن بيان شده است:«...و مطردة‏الداء عن اجسادكم‏» (37)
نماز شب،نشان عشق و محبت انسان به آفريدگار است و اين علاقه،انسان را از خواب،جدا مى‏كند و به راز و نياز نيمه‏شب،با محبوب وا مى‏دارد،و اگر آن عشق نباشد،انسان با چه انگيزه‏اى،در تنهايى وتاريكى،از استراحت دست‏بشويد و در خلوتى عارفانه،به گفتگو بامعشوق بپردازد؟
در يك حديث قدسى از قول خداوند،مى‏خوانيم:
«كذب من زعم انه يحبنى فاذا جنه الليل نام عنى،اليس كل محب يحب خلوة حبيبه؟» (38) دروغ مى‏گويد آنكه مدعى محبت من است،ولى وقتى شب‏او را فرا مى‏رسد،مى‏خوابد،آيا مگر نه اينكه هر عاشقى،خلوت با معشوقش را دوست دارد؟...
نماز شب،توفيقى مى‏خواهد كه آنرا هم بايد از خدا طلبيد.
گاهى گناهان و دروغ‏ها،سبب محروميت انسان از نماز شب مى‏گردد و شيرينى عبادت و نيايش،از انسان گرفته مى‏شود.
در حديث است:
«ان الرجل ليكذب الكذبة فيحرم بها عن صلاة الليل‏» (39) گاهى كسى دروغ مى‏گويد،و به همين سبب از نماز شب‏ محروم مى‏شود.
انسان،با تداوم نماز شب و تهجد و عبادت‏هاى شبانه،مى‏تواند به مقامى‏از كمال و صفاى نفس و قرب به خدا برسد كه چشم و گوش و دست‏خدايى پيدا كند(جز حق نبيند،جز حق نشنود و جز حق،عمل نكند)وبه آنجا برسد كه هر دعايى كند،مستجاب گردد. (40)
__________________________________________
1-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336.
2-انشراح،آيه 7.
3-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336.
4-و5-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336-
6-وسائل،ج 4 ص 1023.
7-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336-
8-وافى،ج 2 ص 121.
9-وسائل الشيعه،ج 4 ص 1037.
10-در اينجا بجاست كه ياد كنيم از 400 شهيد مظلوم ايران،كه در ايام حج،در جمعه خونين‏مكه،در حالى كه فرياد برائت از كفار و طواغيت و مستكبران جهانى بر لب داشتند و«مرگ بر آمريكا»
و«مرگ بر اسرائيل‏»مى‏گفتند،آماج گلوله‏هاى وهابيان حاكم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت‏رسيدند(در سال 1366)-زهى تاسف كه اينگونه شعارها را كه الهام گرفته از آيات قرآن است و دستورقرآن،به اعلام برائت و بيزارى از مشركان در مناسك حج مى‏باشد-برخى كج فهمان،مخالف حال‏عبادت در حج مى‏دانستند و مخالفت مى‏كردند!.
11-وسائل،ج 4 ص 1024.
12-جواهر،ج 10 ص 405.
13-وسائل،ج 4 ص 1033.
14-از جمله در:صحيح مسلم،ج 1 ص 418،صحيح بخارى،ج 1 ص 110،سنن ابن ماجه،ج 1 ص 299(در بحث تعقيبات نماز).
15- لئن شكرتم لازيدنكم (ابراهيم،آيه 5).
16-بحار الانوار،ج 83(بيروت)ص 194(در اين كتاب،حدود 87 روايت و 38 آيه در باره مسئله شكر نقل كرده است-)
17-بحار،ج 83 ص 200.
18-وسائل،ج 4 ص 1071.
19-وسائل،ج 4 ص 1071،وافى،ج 2 ص 123.
20-بحار،ج 83 ص 200.
21-در بحارالانوار،تمام جلد 84،به روايات مربوط به نمازهاى مستحب اختصاص يافته وصدها حديث در اين باره نقل شده است.
22-قصار الجمل،ج 2.
23-ان للقلوب اقبالا و ادبارا-(بحار،ج 84 ص 47)
24-بحار،ج 84 ص 43،وسائل ج 3 ص 56.
25-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 177.
26-قصار الجمل،نافله.
27-اسراء،آيه 79.
28-آل عمران،آيه 17.
29-فرقان،آيه 64.
30-ذاريات،آيه 18.
31-سجده،آيه 17.
32-بحار،ج 84 ص 136.
33-وافى،ج 2 ص 22.
34-وافى،ج 2 ص 21.
35-وافى،ج 2 ص 22.
36-وسائل،ج 5 ص 272.
37-وافى،ج 2 ص 22.
38-نقل از:مصباح الشريعه.
39-نورالثقلين،ج 3 ص 204.
40-ثواب الاعمال،ص 88

نوشتن دیدگاه