پنج گوهر علوى
شرحى بر حکمت 82 نهج البلاغه
براى پرواز و گذشتن از حجاب هاى ظلمت و عبور از عالم " ناسوت" به عالم "لاهوت"، به دو بال نياز است. يکى بال علم و ديگرى عمل. سعادت دنيا و آخرت در کلام اهل بيت عليهم الاسلام است. حکمت در نهج البلاغه على(ع) دريچه اى است براى ديدن غير خود. روزنه اى است براى عبور، اما عبور از "منيت و خودخواهي". يکه تاز عالم معرفت، سخن را در اين حکمت اين گونه آغاز مى کند؛ شما را به پنج چيز سفارش مى کنم که اگر براى آنها شتران را پر شتاب برانيد و رنج سفر را تحمل کنيد، سزاوار است: 1- کسى از شما جز به پروردگار خود اميدوار نباشد 2- و جز از گناه خود نترسد 3- و اگر از يکى سؤال کردند و نمى داند، شرم نکند و بگويد نمى دانم 4- و کسى در آموختن آنچه نمى داند شرم نکند 5- و بر شما باد به صبر، که صبر در ايمان مومن چون سر است براى بدن و ايمان بدون صبر، چونان بدنى بى سر، ارزشى ندارد."
" نهج البلاغه دشتى، حکمت 82"
1- اميد به خدا باعث عزت دنيا و آخرت مى شود
روى نياز فقط بايد به سمت "بى نياز" باشد. آنان که يک روز عزيزند و يک روز ذليل، نمى توانند ملجاء و مأوايى براى دلهاى دردمند باشند. اگر نيازمند، اميدش به "نيازمند" ديگرى است رفته رفته روح ايمان از وجودش خارج و روح خبيث شيطانى جايگزين آن مى شود. از اين رو اميد بايد فقط به "خالق" هستى باشد. (لا يرجون احد منکم الا ربه).
اميد به خدا نيازمند را بى نياز، استعدادش را شکوفا، قلبش را مملو از عشق و محبت به همنوعان، و لبريز از کينه و نفرت به دشمنان خدا و خلق خدا مى کند. اميد به خدا همراه با تلاش و سعى، ثمرات شيرين و بسيار به بار مى نشاند. از گوشه نشينى و خنثى نگرى، کسالت و تنبلى پرهيز مى دهد. اميد به خدا شخص مؤمن را بر آن مى دارد تا بر کميت و کيفيت اعمال صالح خود بيفزايد. قرآن مى فرمايد: "آنان که به بقاء و ديدار خداى خود اميد دارند، ناگزيرند عمل صالح انجام دهند." (کهف / 110)
اميد به غير خدا هم آثار مخرب و زيانبارى دارد. آرزوى دنيوى، خسران و تباهى را به بار مى آورد که در نهايت ميوه بدمزه و تلخ آن جز کفر و شرک چيز ديگرى نيست. "اينها (کافران) را به حال خود واگذار تا آشاميدنى ها، خوردنى ها، لذات مادى و آرزوها، آنان را غافل و از مسير انسانى دورشان کند. اينان در آينده نتيجه اين شهوترانى و آرزوهاى خود را خواهند ديد." (حجر / 3)
اگر خوب تفکر شود علت انحراف، غير از اين چند مورد نيست " به حساب خودمان رسيدگى کنيم قبل از آن که به حسابمان رسيدگى کنند."
خوردن، آشاميدن، آرزو و ... اگر در جهت مثبت و به حد اعتدال باشد، نتيجه اش حرکت به سمت کمال و رشد است؛ اما اگر در آن زياده روى شود روح ايمان مى ميرد و عقل و خرد اسير استعمار ديو شهرت مى شود.
سؤال: چرا آرزوى دنيوى نداشته باشيم؟
اسلام مخالف آرزو و آزادى نيست؛ اسلام مخالف افزون خواهى و خود برتر بينى بى دليل است. آرزو و آزادى تا آنجا که آزادى، امنيت و آرامش را از ديگرى و جامعه سلب نکند مورد تأييد است.
در اين باره قرآن نيز مى فرمايد: "پول، دارايى، فرزند، عيال و ... اينها همه زينت و شيرينى دنياست. شما به دنبال باقيات الصالحات باشيد که نزد پروردگار جزاى نيکو دارد و آرزوى خوبى است." (کهف / 46)
باقيات صالحات يعنى:
الف ) فرزند نيکو: فرزندى که بر اساس تعاليم عاليه اسلام تربيت شده باشد، هر کار نيک و عبادتى که انجام دهد بدون آن که ذره اى از ثواب آن کم شود به همان اندازه اجر و ثواب به والدين آن فرزند مى رسد.
ب) عبادت: عباداتى که انسان در طول دوران زندگى براى انجام فرمان خداوند تبارک و تعالى انجام داده است.
ج) انفاق: بذل و بخشش به افراد مورد نياز در زمانى که در دنيا زندگى کرده است.
در زمان پيغمبر(ص) شخصى از دنيا رفت، انبار خرمايش طبق وصيت، بعد از مرگش بين مستمندان تقسيم شد. زمزمه بعضى فقيران به گوش پيامبر(ص) رسيد که: "خوش به حال ثروتمندان. تا زنده اند از ناز و نعمت برخوردارند و آنگاه که مُردند با تقسيم اموالشان بين مستمندان، راه بهشت را بر خود هموار مى سازند..."
اين نوع نگرش مردم به دين، پيامبر(ص) را سخت آزار مى داد. دانه خرمايى ديد؛ آن را برداشت و فرمود: "مردم، اگر اين شخص در طول حيات خود، اين دانه خرما را وقف کرده بود و به استفاده مستمندى مى رساند بهتر از انفاق اين همه خرما، بعد از مرگش بود.
2- فقط از گناه بايد ترسيد
انسان در زندگى بايد بى باک و شجاع باشد؛ شجاعتى که با عقلانيت گره خورده باشد. چون ترس، خوارى و زبونى را به ارمغان مى آورد و زبونى براى شروع خدمت به کفر و باطل کافى است. اما ترس از خدا، عزت به همراه مى آورد و بر اقتدار و قدرت انسان مى افزايد. آنان که "سر" را در پيش حضرت حق فرو آورند، در برابر هيچ ستمگر جلادى کرنش نمى کنند.
الف) بالا رفتن ظرفيت:
ترس از خدا ظرفيت انسان را بالا مى برد. " کسى که به خدا ايمان داشته باشد از کم و زياد شدن ثواب و از احاطه رنج و عذاب بيمناک نمى شود.(جن /13) "ايمان به خدا باعث مى شود که انسان از هيچ ظلم و آسيبى نترسد." (طه / 112) کسى مى ترسد که نقطه ضعف داشته باشد و يا پرونده اعمالش مملو از گناه و ظلم باشد؛ اما مؤمن خيانت و ستمى مرتکب نشده تا از عواقب آن بترسد...
ب) اثر وضعى گناه:
گناه اثر وضعى دارد. باعث هلاکت و نابودى است و اگر دامن اجتماع را گرفت، عذابى هم که نازل مى شود دامن کل اجتماع را مى گيرد ولو اين که در ميان آنان عده قليلى هم اهل گناه، فسق و فجور نباشند. قرآن در علت نزول بلا مى فرمايد: " به سبب گناه و معصيت آن قوم و يا قبيله، خداوند عذاب نازل مى کند و هيچ کس را ياراى مقابله نيست." (شمس/14)
پس اگر در جامعه اى رباخوارى، شهوات جنسى، خيانت به بيت المال مسلمين و ... رايج شد، مردم آن جامعه بايد به انتظار عذاب الهى بنشينند که وعده حق عملى است.
ج) ريشه ظلم و ستم:
قرآن ريشه ظلم، ستم، جسارت و جرأت برگناه را عدم ترس از آخرت مى داند. (مدثر/53) زيرا آنان که به آخرت اعتقادى ندارند و يا آن را باور نمى کنند براى کاميابى از لذات زودگذر دنيا، ممکن است به هر جنايت و خيانتى دست بزنند و آينده خود و جامعه را به مخاطره اندازند. ترس در همه ابعاد و اشکال آن قبيح است مگر در برابر خدا. راز آدميت و انسانيت را دريابيم و از لجنزار ماديات و هوا و هوس بيرون رويم تا بوى خوش معنويت را استشمام کنيم.
3 - اثرات و جايگاه علم در زندگى انسانها:
الف) علم سودمند:
هر علمى که به جامعه نفع برساند و باعث ضرر و زيان به عده اى ديگر نشود آن علم سودمند است. قرآن در خصوص اهتمام ورزيدن انسانها به علم، آيات بسيار دارد. قرآن مى فرمايد: " عبادت خدا فقط با علم صورت مى پذيرد." (فاطر/ 28) عبادت با جهل سازگارى ندارد. چون جاهل فقط جوارح خود را در عبادت حاضر مى کند اما عالم علاوه بر آن جوارح، روح خود را نيز دخيل در مهمانى خدا مى کند.
ب) علم مضر:
هر دانش و تخصصى که به دين و جامعه ضرر و زيان برساند، از نظر شارع مقدس بى ارزش و مردود است. خواه علم فقه باشد يا علم سحر، ساختن ابزارآلات جنگى باشد يا فيلم و ... علم به تنهايى زيان بخش است. وجود آدمى مرکب از جسم و روح است، جسم جنبه مادى، و روح جنبه ملکوتى و معنوى دارد. علم به تنهايى قدرت حيوانى انسان را بالا مى برد اما علمى که همراه با تهذيب نفس باشد، جنبه ملکوتى و روحانى انسان را ارتقاء مى دهد. اگر علم به وسيله تقوى و تهذيب نفس کنترل نشود، تا در موقع مناسب مورد استفاده قرار گيرد، بسيار خطرناک و مضر مى شود و چه بسا آسايش جهانيان را به خطر اندازد.
4- صبر و اثرات آن:
در اين حکمت نهج البلاغه، فراز آخر (يعنى صبر)، در برابر چهار بحث گذشته، از امتياز خاصى برخوردار است. امام(ع) انسان ها را به صبر و شکيبايى توجه مى دهد و مى فرمايد: "بر شما واجب است تا صبر را پيشه خود کنيد. صبر در ايمان مؤمن چون سر است براى تن، و ايمان بدون صبر، همچون بدنى بى سر، ارزشى ندارد و سودى نمى بخشد.
کليد همه عبادات و چشيدن حقيقت همه آنان، در داشتن صبر است. صبر به انسان قدرت مى دهد تا لحظاتى از لذات مادى بريده و به عبادت بپردازد. صبر، قدرت مى دهد تا در برابر وساوس شيطانى و هواهاى نفسانى به شيطان پليد جواب "رد" دهد و زير بار ننگ گناه نرود.
اقسام صبر:
صبر در عبادت: لازمه هر عبادت صبر است؛ زيرا به هنگام انجام عبادت بايد در برابر وساوس شيطانى مقاوم بود.
صبر در معصيت: آنگاه که زمينه گناه فراهم است نيرويى از درون فرياد بر مى آورد که انجام نده. او چشم مى پوشد و از آن لذت و درخواست مقطعى، به خدا پناه مى برد که اين صبر در معصيت خود داراى درجاتى است.
صبر در مصيبت: مؤمن در مصيبت و مرگ عزيزش جزع و فزع نمى کند چون مالک واقعى را خدا مى داند. گريه مى کند اما شکايتى ندارد.
اگر انسان بخواهد چند فراز اول را به خوبى انجام دهد، در راه آن بايد مشکلات و سختى هايى را نيز متحمل شود (زيرا هيچ چيزى بدون زحمت به دست نمى آيد). و اگر صبر نباشد به آن درجات نائل نخواهد شد. چرا که به وسيله "صبر" مى توان به لقاءالله رسيد. (رعد/22)
