كـفـار مـكه و قتى كه با دعوت پيامبر (ص) و كلام الهى روبه رو شدند، يا از استماع آن خوددارى مى كردند و ديگران را هم بازمى داشتند (فصلت، 26) يا مى گفتند اين جز سخن انسان نيست. (مدثر، 25) يا مى گفتند اگر مى خواستيم همانند اين مى گفتيم. اين جز افسانه هاى پيشينيان [اساطيرالاولين] نيست. (انفال، 31) در اينجاست كه خداوند تحدى مى فرمايد. يـعـنـى از منكران و معاندان مى خواهد كه اگر قرآن را غير و حيانى و غير الهى مى دانند نظيرى بـراى آن بـياورند (طور، 33 ـ 34) همچنين: يا مى گويند اين [قرآن] را برساخته است بگو اگـر راست مى گوييد ده سوره برساخته همانند آن بياوريد، و هركسى را كه مى توانيد، در برابر خـداونـد، بـه يارى بخوانيد، آنگاه اگر از عهده پاسخ شما بر نيامدند، بدانيد كه آن به علم الهى نازل شده است.... (هود، آيات 13 و 14) و سرانجام مى فرمايد: و اگر از آنچه بر بنده خويش فرو فرستاده ايم، شك داريد، اگر راست مى گوييد سوره اى همانند آن بياوريد، و از ياورانتان در برابر خداوند يارى بخواهيد. ولـى اگـر چـنين نكرديد - كه هرگز نخواهيد كرد - از آتشى كه هيزم آن انسان و سنگ است، و براى كافران آماده شده است، بترسيد. (بقره، 23 ـ 24). (نيز ـ اسراء، 88) و اين تحدى عام است. يـعـنـى خـطـاب بـه همه انسانها اعم از همعصران پيامبر (ص) و اعم از عربها و همه ادوار و همه سرزمينهاست. در عصر نزديك به عصر رسالت و قرون بعدى، عده اى از جمله مسيلمه كذاب، در مقام معارضه با قـرآن برآمده اند و فقط كلماتى سست پيوند، بدون معناى بلند يا حتى معناى عادى، كه نه نظير قرآن است، و نه نظير كلام متعارف، چيزهايى سر هم بندى كرده اند. و بدينسان معجزه بودن قرآن تحقق يافته است. زيـرا مـعـجـزه عبارت است از امرى خارق العاده كه مقرون به تحدى و مصون از معارضه باشد و خداوند آن را به دست پيامبرانش ظاهر سازد كه دليل بر صدق رسالت آنان باشد. و مـشـركـان عرب، براى ابراز مخالفت با پيامبر (ص) دهها جنگ به راه انداختند و سالها خود و جـامعه را گرفتار بحران كردند كه امرى بسيار شاق بود، ولى نتوانستند به راه ساده تر كه آوردن نظير قرآن و لذا ابطال دعوى حقانيت آن بود، نرفتند. (التمهيد، محمد هادى معرفت، 4/16). در مـعناى اعجاز قرآن چند وجه گفته اند: 1) فصاحت شگرف و بلاغت بيمانند كه نظير و بديلى ندارد [نظريه اعجاز زبانى]. 2) موسيقى و آهنگ آن. 3) بيمانندى معارف و تعاليم قرآن. 4) تشريعات آن كه موافق فطرت و عقل سليم است و سعادت دو جهانى دربردارد. 5) براهين آن قاطع و داراى فصل الخطاب است. 6) مشتمل بر اخبار غيبى است، چه غيب مربوط به گذشته، چه آينده. 7) مشتمل بر اشارات علمى بر اسرار آفرينش است. 8) اسـتـقـامت بيان دارد و خالى از تناقض و اختلاف است، با آنكه در هنگامه حوادث بسيار و در طول بيست و سه سال نازل شده است. 9) قـول بـه اينكه خداوند دلها و همتهاى مخالفان را از آوردن نظير قرآن، منصرف داشته است [نظريه صرفه]. مـعجزات پيامبران پيشين بيشتر حسى بوده است، ولى قرآن كه معجزه الهى و معجزه جاودانه و مستمر اسلام و پيامبر اسلام (ص) محسوب مى گردد، معجزه اى عقلى - علمى (فرهنگى) است. به گفته اى مشهور معجزه هر پيامبرى مناسب با پيشرفتهاى زمانه اش بوده است، و چون در عصر پـيـامبر ما (ص)، شعر و ادب در ميان قوم عرب، هنرى والا محسوب مى گرديده، خداوند براى پيامبر اسلام (ص)، معجزه زبانى - ادبى انتخاب فرموده است. از ميان وجوه مختلف اعجاز قرآن كه برشمرديم، دو وجه برجسته تر است. الـف) اعجاز زبانى - ادبى، كه اكثريت قاطع علماى اماميه برآنند و نيز بسيارى از قرآن پژوهان و ادب شـنـاسـان اهل سنت از جمله جاحظ و قاضى عبدالجبار، و زمخشرى و عبدالقاهر جرجانى و سكاكى و قرآن پژوه و هنرمد بزرگى چون خواجه شمس الدين محمد حافظ. ب) نظريه صرفه. طبق اين نظريه اعجاز قرآن كريم در خود قرآن و از جمله در فصاحت بى نظير و هنر ادبى - زبانى آن نيست، بلكه در اين است كه خداوند صرف همم فرموده است. يـعـنى انديشه كسانى را كه قصد برابرى و نظيره آورى با قرآن كريم داشته اند، منصرف گردانده است. از علماى اماميه، سيد مرتضى علم الهدى و شيخ مفيد طرفدار اين نظريه اند. امـا ايـن نظريه، نظريه اى ضعيف و خدشه پذير است، زيرا ارزش ذاتى و ادبى - زبانى و محتوايى و سبكى قرآن را براى معجزه بودن آن كافى نمى داند. شـايد علت گرايش اين بزرگان و نيز نظام معتزلى (كه واضع اين نظريه شمرده مى شود) و ابن حـزم ظاهرى و برخى ديگر از اشاعره كه از نظريه صرفه دفاع مى كنند، اين باشد كه نظريه اعجاز زبـانـى - ادبـى را نارسا مى دانند و برآنند كه فى المثل آثار ادبى شامخ هر قوم و ملتى معجزه آسا و معارضه ناپذير و بى همانند است. (بـراى تـفـصـيـل دربـاره ساير وجوه اعجاز ـ مقاله اعجاز القرآن نوشته دكتر اصغر دادبه، در دايرة المعارف تشيع، 2/562 ـ 265. همچنين فصل اعجاز القرآن در البيان تاليف آيت اللّه خويى. هـمـچـنـيـن مجلد چهارم از كتاب التمهيد، تاليف استاد محمد هادى معرفت كه سراسر درباره تحدى و اعجاز قرآن است).
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه