يـكـى از مضامين سراسرى و تكرار شونده قرآن مجيد، قصص انبياء و اقوام و نيز ساير قصه هاست، كه غالبا در بردارنده نكته ها و عبرتهاست. بررسى و شناخت قصه هاى قرآنى، خود يك شعبه از علوم قرآنى را تشكيل مى دهد. چـنـانـكه در اشاره به سبك قرآن مجيد گفته شد بيان قرآنى پيگير، دنباله دار، پيوسته و متحد المضمون نيست، بلكه همچون دسته گلى است از گلهاى رنگارنگ، و تلفيقى است از مضامين مـتعدد و به ندرت يك داستان از آغاز تا انجام به دنبال هم مى آيد، استثناهاى معروف، يعنى بيان سـراسـرى، عـبارت است از داستان حضرت يوسف (ع) و برادرانش كه به صورت يكپارچه سراسر سوره يوسف را در برمى گيرد. و داستان موسى در سوره طه، و داستان داود (ع) در سوره ص و داستان سليمان (ع) در سوره نمل، يا نوح (ع) در سوره نوح، يا هود (ع) در سوره هود. ولى داستان يونس در سوره يونس حتى به اندازه چند آيه هم نيست. و داستان ابراهيم (ع) فقط در سوره ابراهيم نيست. و در سوره ابراهيم، فقط داستان ابراهيم (ع) نيست، بلكه مضامين و قصص ديگر هم هست. و بقيه و بلكه عمده داستان ابراهيم (ع) را بايد در سوره بقره و سوره هاى ديگر يافت. اشاره به ابراهيم (ع) در 15 سوره قرآن پرا كنده است (فرهنگ موضوعى قرآن، ذيل ابراهيم) يا همچنين داستان موسى (ع) در 21 سوره پراكنده است. (پيشين، ذيل موسى). نيز گفتنى است كه قصص قرآن، اعم از قصص انبياء است، يعنى در قرآن، داستانهايى جز قصص انبياء هم هست، از جمله داستان اصحاب كهف در سوره كهف، يا داستان قارون در سوره قصص. بعضى شخصيتها يا اعلام قصص قرآن عبارت است از: آدم، آزر، ابليس، ادريس، ارم ذات العماد، اسـحـاق، اسـماعيل، اصحاب الاخدود، اصحاب الرس، اصحاب الرقيم (كه با اصحاب كهف يكى است)، اصحاب السبت، اصحاب السفينه، اصحاب الصفه (بدون بردن نام آنها)، اصحاب الفيل، اصـحـاب القريه، اصحاب الكهف، بنى آدم، بنى اسرائيل، تبع، ثمود، جالوت، جن، حواء (بدون بـردن نـام)، حـواريـون، خضر (رجل صالح)، داود، ذوالقرنين، ذوالكفل، روم، زكريا، زليخا (بـدون اسـم)، زيـد بن حارثه، زينب بنت جحش، (بدون اسم) سامرى، سبا، سحره، سليمان، شعيب، صالح، طالوت، عاد، عزير، عيسى بن مريم، فرعون، قارون، كنعان بن نوح، (بدون اسم) لـقـمان، لوط، حضرت محمد بن عبداللّه (ص)، مدين، مريم، مؤتفكات، (شهرستانهاى لوط) مـوسـى، نـصارى، نمرود، نوح، هابيل و قابيل، هاروت و ماروت، هارون، هامان، هود، ياجوج و ماجوج، يحيى، يعقوب، يونس، يهود (براى تفصيل ـ فرهنگ موضوعى قرآن، ذيل قصص قرآن). بعضى از قصص قرآ ن، مانند قصه آدم و ابليس و موسى و فرعون و عيسى و مريم و طوفان نوح در كتاب مقدس (عهد عتيق) هم سابقه دارد، كه هم قرآن و هم تاريخ فرهنگ رسمى اسلام و شيعه، حضرت رسول (ص) را بى خبر از آنها مى داند، در قرآن تصريح شده است كه پيامبر (ص) فقط از طريق وحى از آنها با خبر شده و آنها را دريافت كرده است. (از جـمله آل عمران، 44؛ هود، 49؛ يوسف، 102؛ شورى، 52) و مى فرمايد: (بخوبى مى دانيم كه ايشان مى گويند همانا بشرى او را آموزش مى دهد. [ايـن سـخن درست نيست چرا كه] زبان كسى كه اينان كژانديشانه ادعا مى كنند گنگ و بيگانه است و اين زبان [زبان قرآن] عربى [شيوا و] روشن است. (نـحـل، 103) بـه هر حال اگر قصه شناسان يا مستشرقان، نظرى جز اين داشته باشند، مورد قبول مسلمانان و قرآن پژوهان مسلمان نيست. گفتنى است كه بعضى از صحابه كه ابتدا از اهل كتاب (غالبا يهودى) بودند، سپس اسلام آورده بـودنـد، پس از نزول قصص قرآن براى شرح و بسط آن قصص، شرح و بسطهايى از فرهنگ خود، نقل مى كردند كه به آنها در مورد يهود اسرائيليات و در مورد نصارى، نصرانيات گفته مى شود و غـالـبا از وهب بن منبه و كعب الاحبار، و عبداللّه بن سلام نقل شده و در بعضى تفاسير قرآن، راه يافته است و در مورد روا يا ناروا بودن آنها، احاديث مختلفى نقل شده است. (ـ اسرائيليات در دايرة المعارف تشيع). قرآن پژوهان براى قصص قرآن فوايدى برشمرده اند. 1) قـصـص انبياء جزو برترين معارف آن روزگار بوده است، و چيزى كه جز بعضى از راسخان در علم از اهل كتاب، از آن اطلاع نداشتند، از طريق وحى به پيامبر (ص) مى رسيد و دستمايه تحدى آن حـضـرت (ص) بـود، و ضمنا نشان مى داد كه عربها با اسلام و اين اخبار و قصص از فرهنگ جاهليت به در آمده اند. 2) معرفت به تاريخ گذشتگان. 3) شناخت چون و چند حركات [و به قول امروزيها فلسفه] تاريخ. 4) موعظه و تهديد مشركان. 5) ايـن قصص غالبا با اسلوب محاوره بيان مى شد كه سبك و شيوه اى بكلى تازه در ادب عرب، و مايه اعجاب و تحسين شنوندگان، و جزو مبانى هنر و اعجاز ادبى قرآن بود. 6) پند و عبرت گرفتن از سرگذشت پيشينيان و سبب هلاك آنان، كه غالبا شرك و فساد و طرد انبياء عظام الهى بوده است. 7) آموختن به مسلمانان كه بر و بحر وسيعست و آدمى بسيار و فوايد ديگر (ـ اصول التفسير و قواعد، نوشته خالد عبدالرحمن العك، 68 ـ 70). پـس از احـاديثى كه در بردارنده شرح و بسط قصص انبياء و نيز اسرائيليات است، كهنترين منابع قـصـص قـرآن، عـبـارت اسـت از تـاريخ طبرى و تواريخ ديگر مانند يعقوبى و مسعودى؛ عرائس الـمـجـالس فى قصص الانبياء، اثر ابواسحاق احمد ثعالبى (م 427 ق)؛ قصص الانبياء كسائى؛ و تـفـاسير قرآن از جمله ترجمه تفسير طبرى، قصص برگرفته از تفسير سورآبادى؛ قصص الانبياء نـيـشـابـورى؛ تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، به كوشش عسكر حقوقى كه جلد سوم آن تماما نصوص قصص قرآن برگرفته از همين تفسير است. و ديـگـر از آثـار قـرآن پـژوهـان شـيعه، قصص الانبياء قطب الدين راوندى (به كوشش غلامرضا عرفانيان يزدى كه در مقدمه تصحيح خود از اين اثر 174 كتاب در قصص قرآنى و قصص الانبياء را معرفى كرده است). هـمـچـنـين: قصص قرآن، صدرالدين بلاغى؛ اعلام قرآن، محمد خزائلى، تاريخ انبياء، تاليف و تـرجـمـه سيد محمد باقر موسوى و على اكبر غفارى كه ترجمه و توسعه و تهذيب قصص القرآن، تـاليف محمد احمد جاد المولى [و ديگران] است و اثرى ارزشمند به نام دراسات فنية فى قصص القرآن، اثر محمود بستانى.
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى

نوشتن دیدگاه