مـصـاحـف امام، يا مصحفهاى عثمانى پنج - ششگانه كه پيش از سال 30 هجرى به مراكز آن روز جهان اسلام فرستاده شد، مورد استفاده و احترام بسيار قرار گرفت؛ و در عصر حجاج (م 95 ق) اصـلاحـاتـى در رسم الخط آن وارد شد و تا قرن سوم دستخوش اصلاحاتى از جمله نقطه گذارى حروف و اعراب گذارى شد. اما بر خود اين پنج - شش نسخه، تاريخى طولانى و تاريك گذشته است. سه جهانگرد نامدار جهان اسلام، يعنى ابن جبير (م 614 ق)، و ياقوت (م 626 ق) و ابن بطوطه (م 779 ق) هـر سـه در عـصر خويش از مصحف عثمانى محفوظ در جامع كبير دمشق - كه مورد احترام فوق العاده مردم بوده است - ديدن كرده اند. اما بدبختانه اين نسخه در آتش سوزى 1310 ق از ميان رفته است. ساير مصحفهاى عثمانى هم سرنوشت نامعلومى يافته اند و با آنكه حتى نمونه هايى از بعضى از آنها بـه طـبـع رسـيـده است (از جمله در پطروگراد / لنينگراد، در سال 1904 م، در 50 نسخه) اما امروزه نشانه و اثر روشنى از آنها در دست نيست. و حتى تاريخ روشنى از سير و سرنوشت آنها در كتب تاريخ قرآن نيامده است. اما فقدان نسخه هاى اصلى زمان عثمان زيانى در برندارد. زيـرا نـسـخـه هاى قرآن از همان روزهاى اول هزاران هزار نوشته شده و سينه به سينه و دست به دست گشته است تا امروز به ما رسيده است. (تاريخ قرآن، راميار، 470). مـهمترين مجموعه ها يا گنجينه هاى نسخ خطى اعم از تذهيب شده يا خوشنوشته يا ساده قرآن مـجيد عبارتند از: 1) موزه قرآن وابسته به آستان قدس رضوى، كه تعداد نسخه هاى قرآنى آن تا سال 1346 ش، چهار هزار و پانصد نسخه بوده است، و امروزه به ده هزار نسخه مى رسد. قديمترين قرآن وقفى موجود در اين گنجينه، تاريخ سال 393 ق را دارد. و قرآن بعدى مورخ 421 ق است (راهنماى گنجينه قرآن، تاليف احمد گلچين معانى، مقدمه). 2) مجموعه يا گنجينه ديگر، متعلق به كتابخانه سلطنتى سابق ايران است كه فهرست قرآنهاى خطى آن را خانم بدرى آتاباى نوشته و منتشر كرده است. 3) موزه توپ قاپى سراى در تركيه. 4) دارالكتب المصرية در قاهره. 5) در اروپا مجموعه شخصى چستر بيتى، نفيس ترين كلكسيون نسخه هاى خطى قرآن در جهان به شمار مى آيد. كـهـن ترين قرآن كامل در اين مجموعه قرآنى است به قلم ابن بواب (ـ دايرة المعارف تشيع) و با تاريخ 391 ق. گفتنى است كه اين مجموعه چند معرفى و فهرست نگارى دارد كه فنى ترين آن به قلم آرتورجان آربرى اسلامشناس نامدار (و نيز مترجم قرآن به انگليسى) است. اسـلامـشـنـاس ديـگرى به نام مارتين لينگز نيز چند آلبوم مشروح از مجموعه هاى مهم قرآنهاى خطى را، از جمله آنچه در كتابخانه موزه بريتانيا محفوظ است، منتشر كرده است. تاريخ چاپ قرآن به آغاز رواج چاپ در اروپا و جهان بازمى گردد. مـتـن عـربى قرآن نخستين بار به وسيله پاگانينى در ونيز در فاصله سالهاى 1503 تا 1523 م به چـاپ رسـيـد (دايـرة المعارف فارسى) (صبحى صالح اين تاريخ را حدود 1530 م ياد مى كند) و كليه نسخه هاى آن به دستور پاپ جمع آورى و نابود شد. سپس ابراهام هينكلمان آن را در سال 1694 در هامبورگ به چاپ رساند. يكى از مهمترين چاپهاى قديم و صحيح قرآن در اروپا، چاپ فلوگل است (1834 م، لايپزيك). پس از چاپ ايتاليا و آلمان كه به آن اشاره شد، اولين بارى كه متن قرآن براى مسلمانان چاپ شد، در روسيه در سال 1787 م، در سن پطرزبورگ بود. درباره اولين طبع قرآن در ايران، منابع اختلاف دارند. بـعـضـى اولين چاپ قرآن را در تبريز به سال 1242 ق ياد مى كنند (تاريخ جم قرآن كريم، جلالى نايينى، 406) و بعضى 1244 ق (دايرة المعارف فارسى) و بعضى 1246 ق (قرآنهاى چاپى، نوشته كاظم مدير شانه چى، مشكوة، شماره 2، ص 135). (براى تفصيل بيشتر درباره ساير طبعهاى قرآن مجيد، و طبع آن در ساير كشورهاى جهان اسلام به منابع نامبرده مراجعه شود.) نقطه عطف مهم در طبع منقح و علمى قرآن مجيد، طبع قاهره است. صبحى صالح مى نويسد: در قاهره در سال 1342 ق / 1923 م، چاپ زيبا و دقيقى از قرآن كريم، تحت اشراف مشيخه الازهر، به اهتمام هياتى كه ملك فؤاد اول تعيين كرده بود، منتشر گرديد. اين مصحف بر وفق روايت حفص از قرائت عاصم تدوين شده بود و عالم اسلامى، استقبال شايانى از آن كرد. (مباحث فى علوم القرآن، 100). مـصـحـف قـاهـره، مـبـناى كتابت خوشنويس نامدار سورى، عثمان طه قرار گرفته و مصحف خـوشـنـوشته او در قطعهاى مختلف به تيراژ وسيع در سوريه انتشار يافته، و سپس در حدود ده سـال پـيـش (سـالهاى اوليه آغاز قرن پانزدهم هجرى) مجمع ملك فهد خاص طبع مصحف در مـديـنه، با تعيين گروهى از خبرگان قرآن شناس و تدقيقات علمى و فنى بسيار همان مصحف كـتـابـت عثمان طه را كه در واقع مصحف قاهره است، با بهترين امكانات فنى و چاپى امروز، به زيـباترين وجهى به طبع رسانده است و سالانه بيش از 2 ميليون نسخه از آن را تجديد طبع كرده به حجاج و نهادهاى دينى سراسر جهان اهدا مى كند. بـه ايـن ترتيب اين مصحف كه بر مبناى رسم الخط عثمانى كهن كتابت شده است، و خوشبختانه قرائت آن (حفص از عاصم) مورد قبول و استناد شيعه اماميه هم هست، در جهان اسلام و سراسر جهان قبول عام و خاص يافته است و مى توان آن را مصحف رسمى جهان اسلام تلقى كرد. و اين امر در ائتلاف بين فريقين اثرى بسزا دارد. (براى تفصيل در اين باره ـ قرآن كريم به كتابت عثمان طه نوشته نگارنده در سير بى سلوك، و قرآن پژوهى نيز ـ خاتمة الطبع همين مصحف كه اسناد علمى قرائت و كتابت و علائم سجاوندى آن را شرح داده است).
----------------------------
بهاء الدين خرمشاهى