بدان كه روح القدس اعلى مراتب قواى انسانى است، كه از شدت تاكد وجود و غايت استعداد و منزه بودنش از حجب و كدورات عالم مادى تواند وجود عالم امرى، يعنى ذوات حقيقى ملائكه، را ملاقات كند. و چون انبياء عليهم السلام ذومراتب اند چنانكه حق سبحانه فرموده است: تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض، ثم ارسلنا رسلنا تترا (1)، لقد فضلنا بعض النبيين على بعض (2)، و بحث آن بتفصيل در مساله بيست و نهم از مسائل صد و پنجاه و پنجگانه حكيم ترمذى از باب هفتاد و سوم فتوحات مكيه (ط بولاق، ج 2 ص 67) عنوان شده است - لاجرم روح قدسى در ايشان به مراتب است، همان طور كه ديگر مردم در داشتن نفس ناطقه انسانى به اختلاف درجات اند: ورفعنا بعضهم فوق بعض درجات (3)، يرفع الله الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا لعلم درجات (4) كه سفراء الله مشمول عموم اين آيات نيز مى باشند.
شيخ اجل ابن سينا، در نمط سوم اشارات، براى اثبات روح القدس، از غبى شروع كرد و به غنى از تعلم و فكرت منتهى شد، كه اين غنى همان صاحب روح قدسى است. شيخ گويد:
و لعلك تشتهى زياده دلاله على القوه القدسيه و امكان وجودها فاسمع الست تعلم ان للحدس وجودا و ان للانسان فيه مراتب و فى الفكره فمنهم غبى لا تعود على الفكره براده؛ و منهم من له فطانه الى حدما و يستمتع بالفكر؛ و منهم من هو اثقف من ذلك و له اصابه فى المعقولات بالحدس و تلك الشقافه غير متشابهه فى الجميع بل ربما قلت و ربما كثرت، و كما انك تجد جانب النقصان منتهيا الى عديم الحدس فايقن ان الجانب الذى يلى الزياده يمكن انتهاوه الى غنى فى اكثر احواله عن التعلم و الفكره.
و چون روح نبوت اختصاص به قوه قدسى دارد - و ايده بروح القدس، و لا نفرق بين احد من رسله.(5) و انبيا را اختلاف مراتب است، چنانكه آيات فوق و روايات كتاب حجت كافى در طبقات انبيا و رسل دال اند، لاجرم روح قدسى، چنانكه گفتيم، در ايشان اختلاف مراتب دارد. سخنى در اين مقام از حكيم متاله ملا على نورى - قدس سره - نقل كنيم تا به سر مطلب آشناتر شويم. در تعليقاتش بر اسرار الايات صدر المتالهين - اعلى الله مقامه و رفع درجاته - فرموده است: (6)
اعلم ان روح القدس روحان روح القدس الادنى و هو الروح الخامس ‍ المويد لسائر الانبياء، و روح القدس الاعلى و هو الروح السادس المسمى بالمحمديه البيضاء و حقيقه الادميه الاولى المسماه بالعقل الذى ذاق فى جنان الصاقوره باكوره حدائق آل محمد صلى الله عليه و آله الوارثين لكماله بلغ العلى بكماله كشف الدجى بجماله حسنت جميع خصاله صلوا عليه و آله و ذلك الروح الاعظم مع حضره الخاتم يكون جهرا و مع سائر الانبياء سرا، و من هنا صار سائر الانبياء مجالى نبوه حضره الخاتم صلى الله عليه و آله ينبغى ان يعلم منزله النبى الختمى صلى الله عليه و آله منزله مشتركه يشارك فيها سائر الانبياء ولو بتفاوت ما؛ و منزله خاصه اختصاصيه لم صلى الله عليه و آله بحسبها تحقق له منصب الخاتميه فى النبوه فصارت منزله سائر الانبياء منه صلى الله عليه و آله منزله المجالى و المرايا النبويه و منزله الخلفاء منه صلى الله عليه و آله فيها و فى الرساله. و له صلى الله عليه و آله منزله اختصاصيه فوق منزله الختميه فى النبوه و هى منزله خلافه الله تعالى خلافه الالهيه و الربوبيه و من هنالك قيل او يقال ان آدم ابا البشر خليفته صلى الله عليه و آله بل خليفته و اليه يشير قول الرئيس ان سينا فيى رسالته المعراجيه فى ذيل منقبه حضرت خاتم الاولياء على المرتضى عليه السلام و فى جمله مناقبه قال: على عليه السلام بين الصحابه كالمعقول بين المحسوس يعنى همه لفظند اوست خود معنى حيث قال ان للانسان ان يصل الى مقام يكادان يحل عبادته فليتامل فيه لما فيه قل من يتمكن من ان يلاقيه.
عبارت متاله نورى، كه روح القدس را به روح خامس تعبير كرده است، اشارت به روايات اهل بيت وحى دارد كه اينك متعرض ميشويم:
عبارت جنان صاقوره اشاره به حديثى است از امام عسكرى عليه السلام: و روح القدس فى جنان الصاقوره ذاق من حدائقنا الباكوره.
مرحوم كلينى در كتاب حجت كافى ج 1 معرب، ص 213 بابى دارد به نام باب فيه ذكر الارواح التى فى الائمه عليهم السلام. در آن باب، به اسنادش از جابر عن ابى جعفر باقر عليه السلام روايت كرده است كه:
قال سالته عن علم العالم؟ فقال لى يا جابر ان فى الانبياء و الاوصياء خمسه ارواح: روح القدس و روح الايمان و روح الحياه و روح القوه و روح الشهوه؛ فبروح القدس يا جابر عرفوا ما تحت العرش الى ما تحت الثرى. ثم قال يا جابر ان هذه الاربعه ارواح يصيبها الحدثان الا روح القدس فانها لا تلهو و لا تلعب.
و حديث ديگر، كه از اين مبسوطتر است، نيز در همان باب كتاب كافى، از مفضل بن عمر از ابوعبدالله امام صادق عليه السلام است:
قال سالته عن علم الامام بما فى اقطار الارض و هو فى بيته مرخى عليه ستره؟ فقال يا مفضل ان الله تبارك و تعالى جعل فى النبى صلى الله عليه و آله خمسه ارواح: روح الحيوه فبه دب و درج. و روح القوه فبه نهض و جاهد. و روح الشهوه فبه اكل و شرب و اتى النساء من الحلال. و روح الايمان فبه آمن و عدل. و روح القدس فبه حمل النبوه فاذا قبض النبى صلى الله عليه و آله انتقل روح القدس فصار الى الامام عليه السلام و روح القدس ‍ لا ينام و لا يغفل و لا يلهو و لا يزهو؛ و الاربعه الارواح تنام و تغفل و تزهو و تلهو و روح القدس كان يرى به.
و حديث ديگر، كه از اين هم مبسوطتر است، نيز در همان باب كافى از جابر جعفى از ابى عبدالله امام صادق عليه السلام است:
قال قال ابو عبدالله عليه السلام يا جابر ان الله تبارك و تعالى خلق الخلق ثلاثه اصناف و هو قول الله عزوجل: و كنتم ازواجا ثلاثه فاصحاب الميمنه ما اصحاب الميمنه و اصحاب المشئمه ما اصحاب المشئمه و السابقون السابقون اولئك المقربون (7) فالسابقون هم رسل الله و خاصه الله من خلقه جعل فيهم خمسه ارواح: ايدهم بروح القدس فيه عرفوا الاشياء. و ايدهم بروح الايمان فيه خافوا الله عزوجل. و ايدهم بروح القوه فيه قدروا على طاعه الله. و ايدهم بروح الشهوه فبه اشتهو اطاعه الله عزوجل و كرهوا معصيته. و جعل فيهم روح المدرج الذى به يذهب الناس و يجيئون. و جعل فى المومنين اصحاب الميمنه روح الايمان فبه خافو الله. و جعل فيهم روح القوه فبه قدروا على طاعه الله. و جعل فيهم روح الشهوه فبه اشتهوا طاعه الله و جعل فيهم روح المدرج الذى به يذهب الناس و يجيئون.
و نيز مرحوم كلينى، در باب ديگر حجت كافى (8)، چند حديث از ائمه عليهم السلام روايت كرده است كه به تلقى روح القدس حكم الهى را بيان مى كنند: به اسنادش از عمار ساباطى حديث كرده است كه:
قال قلت لابى عبدالله عليه السلام بما تحكمون اذا حكمتم قال بحكم الله و حكم داود فاذا ورد علينا الشى ء الذى ليس عندنا تلقانا به روح القدس ‍.
و در حديث ديگر از جعيد الهمدانى عن على بن الحسين عليهما السلام:
قال سالته باى حكم تحكمون قال حكم آل داود فان اعيانا شى ء تلقانابه روح القدس.
در جاى خود مبرهن است كه النفس فى وحدته كل القوى: بنابراين، پنج روحى كه در سابقون است، نه مراد اين است كه پنج روح متعدد در ايشان باشد؛ زيرا كه ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه (9)؛ بلكه يك حقيقت واحد ذات مراتب است كه جميع افعال و اقوال و احوال ناشى از همان يك حقيقت است كه مى گويد: من رفتم، و من طاعت خدا كردم، و من خوف خدا دارم و من معصيت را ناخوش دارم، و من ايمان به غيب دارم، و من اكل و شرب دارم، و من عدل و داد مى كنم، و من عالم به همه اشياء از تحت العرش تا تحت الثرى هستم.
به اين حقيقت واحده، به اعتبارات و جهاتى، اسامى گوناگون در هر مرتبه مظهر و شان او داده شد، كه در دروس معرفت نفس مستوفى در آن بحث نموده ايم. به حديث كميل كامل از حضرت وصى عليه السلام در اين مقام توجه و دقت و تدبر بسزا بايد داشت؛ و آن را جانب شيخ بهائى در اول مجلد سوم كشكول (10) و جناب طريحى در ماده نفس مجمع البحرين نقل كرده اند.
جناب اميرالمومنين عليه السلام روح قدسى را، در اين روايت كميل رضوان الله تعالى عليه، تعبير به نفس كليه الهيه فرموده است؛ و ما آن را تبركا از كشكول ياد شده نقل مى كنيم:
عن كميل بن زياد قال سالت مولانا اميرالمومنين عليه السلام فقلت يا اميرالمومنين اريد ان تعرفنى نفسى فقال يا كميل: و اى الا نفس تريد ان اعرفك؟ قلت يا مولاى و هل هى الا نفس واحده؟
قال: يا كميل انما هى اربعه: الناميه النباتيه، و الحسيه الحيوانيه، و الناطقه القدسيد، و الكليه الالهيه، و لكل واحده من هذه خمس قوى و خاصيتان.
فالناميه النباتيه لها خمس قوى: ما سكه، و جاذبه، وهاضمه، و دافعه، و مربيه، ولها خاصيتان الزياده و النقصان و انبعاثها من الكبد.
و الحسيه الحيوانيه لها خمس قوى: سمع، و بصر، و شم، و ذوق، و لمس، و لها خاصيتان: الرضا و الغضب، و انبعاثها من القلب.
و الناطقه القدسيه لها خمس قوى: فكر، و ذكر، و علم، و حلم، ونباهه، و ليس لها انبعاث وهى اشبه الاشياء بالنفوس الملكيه ولها خاصيتان النزاهه و الحكمه.
والكليه الالهيه لها خمس قوى: بقاء فى فناء، و نعيم فى شقاء، و عزفى ذل، و فقر فى غناء، و صبر فى بلاء، و لها خاصيتان: الرضا و التسليم و هذه التى مبدوها من الله و اليه تعود قال الله تعالى و نفخت فيه من روحى و قال الله تعالى يا ايتها النفس المطمئنه ارجعى الى ربك راضيه مرضيه و العقل وسط الكل.
اين روح القدسى كه در مقربين است همان قوه قدسيه است كه فارابى و ديگر حكماى الهى گويند: النبوه تختص فى روحها بقوه قدسيه. يعنى اين روح القدس مرتبه عالى جان ايشان است، نه مراد از آن جبرئيل عليه السلام باشد. اگر چه روح القدس يكى از اوصاف امين وحى الهى جبرائيل عليه السلام است: قل نزله روح القدس من ربك بالحق.(11) و بدين معنى، در روايات، بسيار آمده است جز اينكه در احاديث، روح نبوت به روح القدس ‍ تعبير شد و وجود نفسى جبرئيل عليه السلام نيز روح القدس است، تا بدانى كه روح قدسى بايد تا با روح القدس ارتباط و اتصال يابد. در اين نكات تامل بسزا بايد كرد تا به مغزى و لب مطلب رسيد. و همچنين است ارواح ديگرى كه در اصحاب ميمنه و مشامه هست، يعنى مقصود يك حقيقت ذات مراتب است.
روح الايمان كه در اصحاب ميمنه است همان است كه در كتب عقليه از آن به قوه عاقله تعبير مى شود كه بدان ايمان به عالم غيب آورد و عدل پيشه كرد و خوف خدا دارد، كه امام فرمود: فبه آمن و عدل و خافوا الله عزوجل. روح مقربين واجد اين مرتبه است با اضافه، كه آن قوه قدسيه يعنى روح القدس است، كه در نبى و وصى و بالجمله در مقربين به اختلاف درجات است.
روح قدسى را وصف فرموده است كه لا ينام و لا يغفل و لا يلهو و لا يزهو، روح القدس كان يرى به، فبروح القدس عرفوا تحت العرش الى ما تحت الثرى.
رسول الله صلى الله عليه و آله فرمود: تنام عينى و لا ينام قلبى. خداوند سبحان در سوره نجم (12) فرمود: فاوحى الى عبده ما اوحى. ما كذب الفواد ما راى لقد راى من آيت ربه الكبرى. و در سوره اعلى (13) فرمود: سنقرئك فلا تنسى. و در آخر سوره جن فرمود: عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الا من ارتضى من رسول فانه يسلك من بين يديه و من خلفه رصدا ليعلم ان قد ابلغوا رسالات ربهم و احاط بما لديهم و احصى كل شى ء عددا.(14) و در سوره انعام فرمود: و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض.(15) و در سوره آل عمران فرمود: ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك.(16) و از اين گونه آيات در اوصاف دارنده روح قدسى در قرآن كريم بسيار است.
امام، در وصف دارنده روح قدسى، فرمود كه غفلت و لهو و زهو ندارد.
سفراى الهى در حد مشترك بين عالم ملك و عالم ملكوت قرار گرفته اند، كه با هر يك از آن دو عالم بوجهى مشاركت دارند: در اطلاعشان بر ملكوت سموات و ارض چون ملائكه اند، و در معطم و مشرب و منكح و امثال اين امور چون بشر (17)، كه دستى به عالم اله دارند و دستى به خلق خدا: از آن دست مى گيرند و بدين دست مى بخشند. اگر چنانچه غفلت و لهو و زهو بدانها روى آورد، حجت خداوند بر مردم تمام نگردد.
در علامت امام، در بسيارى از روايات ما، آمده است كه امام آن كسى است كه لهو و لعب ندارد. ثقه الاسلام كلينى، در كتاب حجت كافى، بابى به عنوان باب الامور التى توجب حجه الامام عليه السلام، دارد. در حديث چهارم آن باب، به اسنادش از معاويه بن وهب روايت كرده است كه قال: قلت لابى جعفر عليه السلام ما علامه الامام الذى بعد الامام؟ فقال طهاره الولاده و حسن المنشا و لا يلهو و لا يلعب.(18)
فرقه ناجيه اماميه اثنا عشريه پيغمبران و جانشينان آنان را بدين صفات شناسند كه از قرآن و روايات و ادله عقليه حكماى متالهين مستفاد است كه نه غفلت بديشان روى مى آورد و نه اهل لهو و لعب و زهوند، و ايشان اند كه امنا و شهداى اله عالم و عالم به ما تحت العرش الى تحت الثرى هستند، و نور الله و ولاه امر الله و خزنه علم الله و خلفايش در زمين اند، و ابواب الهى و اركان ارض اند.
اين دارنده روح قدسى است كه اماميه او را به صاحب مقام عصمت تعبير مى كنند، و او را معصوم مى دانند، كه در فعل و قول و تلقى وحى و در همه شئون امورش مطلقا از خطا و عصيان و زلل و غفلت و نسيان و لهو و لعب و زهو معصوم است، و كسى كه بدين صفت عصمت متصف نباشد، خليفه الله و حجه الله على خلقه نخواهد بود. الله اعلم حيث يجعل رسالته.
آنكه امام عليه السلام فرمود: اذا قبض النبى صلى الله عليه و آله انتقل روح القدس فصار الى الامام، مراد اين نيست كه روح از بدن پيغمبر به بدن امام منتقل مى شود به صورت انتقال شى ء از جايى به جايى، چه، اين تناسخ باطل است، كه براهين محكمه بر ابطال آن قائم است، بلكه مراد اين است كه مانند آن حقيقت كه حامل نبوت بود امام نيز داراست، كه وصى و خليفه اوست.
آنكه امام عليه السلام فرمود: خداوند تبارك و تعالى خلق را بر سه صنف آفريد: سابقون و اصحاب ميمنه و اصحاب مشئمه، چنان است كه در مباحث سالفه دانسته اى عوالم به طور كلى سه قسم است: مجرد محض و مادى محض و عالمى كه متوسط بين آن دو است. و در آخر فصل قرآن و ليله القدر حديثى هم در عوالم سه گانه از امام صادق عليه السلام نقل شد.
غرض اين كه، همچنانكه عوالم سه است اصناف مردم بر سه قسم اند، كه هر صنفى با عالمى تناسب دارد.
آنكه امام - عليه السلام - فرمود: فالسابقون هم رسل الله و خاصه الله من خلقه اين خاصه الله، بعد از سلسله سفراى الهى از رسل و انبياء و اوصياى ايشان، آحادى هستند كه به اقتفا و اقتداى صاحب نبوت تشريعى صاحب نبوت مقامى مى گردند. لسان الغيب - قده - اين دو مقام را اراده كرده است كه گفته است:
فيض روح القدس ارباز مدد فرمايد

به طور اجمال گوييم كه سفراى الهى از لهو و لغو و لعب و زهو و سخريه و مجاز و ديگر صفاتى كه عقل از آن اشمئزاز و طبع از آن تنفر دارد منزه اند، و اين وسائط فيض مردم را به سوى خود و مقام خود دعوت كردند، چون امام، يعنى پيشوا و سرمشق ايشان، بودند. پس اينكه به مردم فرموده اند به سوى ما بياييد و تاسى و اقتداى به ما داشته باشيد، دعوتى به حق است و ارشادى بصدق؛ تا همت مدعو چه كند؟ كل ميسر لما خلق له. هر كه ندايشان را با خلاص لبيك گفت و مطابق سرمشق تعليم گرفت، اگر چه صاحب مقام نبوت تشريعى نمى شود ولى دگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد. از اين روى، آحادى كه نداى آن مناديان اله را لبيك گفته اند، كرامات و امور خارق عادات از آنها صادر شده است كه موجب حيرت ديگران است. شيخ اجل ابن عربى، در چند جاى باب هفتاد و سوم فتوحات مكيه و ابواب ديگر آن، در اين موضوع مطالبى بسيار بلند آورده است، و ما از تعرض بدانها اعراض كرده ايم كه هم به طول مى انجامد و هم اينكه حلقها تنگ است.
روياى صالح جزئى از نبوت است، و از زبان خاتم النبيين صلى الله عليه و آله به چندين وجه، در اين باره، در جوامع روائى فريقين، نقل گرديده است. اين روياى صالح است كه جزئى از نبوت است - تو خود حيث مفصل بخوان از اين مجمل. در اين آيه كه فرموده سابقون مقربون اند، و در آيات ديگر و رواياتى كه درباره مقربون آمد تدبر و تامل شود تا به مقربين و به اقسام قرب آشنايى بيشتر حاصل گردد.
آنكه متاله نورى فرموده است: روح القدس الاعلى و هو الروح السادس ‍ المسمى بالمحمديه البيضاء، كلامى بسيار منيع و مطلبى بغايت رفيع است. زيرا كه دانسته اى اين ارواح مراتب يك حقيقت اند، و اين حقيقت واحده، مطابق شئون و اطوار و احوال و افعال او، به اسامى گوناگون مرسوم شده است، و هر شان او به اسمى مسمى گرديده است؛ و چون همه انبيا با اختلاف مراتبشان در داشتن قوه قدسيه، كه به تعبير حديث روح القدس ‍ بود، شريك اند و مقام ختمى ارفع و اشمخ از همه مقامات است؛ لذا روح ختمى را، كه عاليترين درجه و منزل نهايى و غايه قصواى كمال انسانى است، روح القدس اعلى و روح سادس و محمديه بيضاء گفته اند، و چه خوب گفته اند! به قول جناب حافظ:
هر نكته اى كه گفتم در وصف آن شمائل

اگر چه نديده ايم در حديثى روح سادس عنوان شده باشد، ولكن آنكه روح ختمى را روح سادس دانسته است، كه از آن آخرين مرتبه روح انسان كامل را اراده كرده است، به صواب رفته است، و احاديث در اين گونه مباحث، كه از اصول عقائد است، معاضد عقل و مصدق براهين اند، و اصل در اصول عقائد حكم عقل است؛ و چون معنى صحيح بود، در اصطلاح مشاحه روا نبود. جناب خواجه، در متن تجريد الاعتقاد، در فوائد بعثت، گويد: البعثه حسنه لاشتمالها على فوائد كمعاضده العقل فيما يدل عليه الخ.
عبارت متاله نورى كه آدم ابوالبشر خليفه بلكه خليفه خاتم است بدين لحاظ است كه وجود خاتم صلى الله عليه و آله ثمره شجره وجود است. اميرالمومنين عليه السلام نيز فرموده است: فانا صنائع ربنا و الخلق (خ ل: والناس) بعد صنائع لنا (19) (و من كتابه عليه السلام الى معاويه و هو من محاسن الكتاب).
عارف رومى گويد:
ظاهرا آن شاخ اصل ميوه است

گر نبودى ميل و اميد ثمر

پس بمعنى آن شجر از ميوه زاد

مصطفى زين گفت كادم و انبيا

بهر اين فرموده است آن ذوفنون

گر به صورت من ز آدم زاده ام

كز براى من بدش سجده ى ملك

پس ز من زاييد در معنى پدر

پس اگر حكيمى گفت كه نبى ملك را بر غير صورتش مى بيند، چنان است كه دانسته اى صورت حقيقى ملك وجود نفسى اوست و تمثل ملك براى روح قدسى انسان به حسب احتمال و قابليت وى، وجود اضافى ملك است؛ و بدين اعتبار اين غير آن است.
شيخ رئيس در تعليقات گويد:
النفس اذا طالعت شيئا من الملكوت فانها لا محاله تكون مجرده غير مستصحبه لقوه خياليه او وهميه او غيرهما و يفيض عليها العقل الفعال ذلك المعنى كليا غير مفصل و لا منظم دفعه واحده. ثم يفيض عن النفس الى القوه الخياليه فتتخيله مفصلا منظما بعباره مسموعه منظومه و يشبه ان يكون الوحى على هذا الوجه فان العقل الفعال لا يكون محتاجا الى قوه تخيليه فيه افاضه الوحى على النفس فيخاطب بالفاظ مسموعه مفصله.(20)
بحث و روايات در اختلاف احوال رسول الله صلى الله عليه و آله هنگام نزول وحى بسيار است، و ما اين مباحث را به تفصيل و مستوفى در شرح فصوص الحكم فارابى عنوان كرده ايم.
از روايات استفاده مى شود كه حال رسول الله در هنگام وحى بى تمثل سنگينتر از حال او در هنگام وحى با تمثل بود؛ و اين معنى براى اهل سلوك واضح است كه چون جذبه هاى بى صورت دست دهد، سخت در قلق و اضطراب افتند؛ به خلاف حالتى كه با حصول تمثل است. علتش اين است كه در تمثل با صورت مالوف و مانوس عالم شهادت محشور است، به خلاف خلاف آن كه با مجرد بحث است.
و ديگر اينكه عالم شهادت نشاه افتراق است و غيب عالم انفراد؛ لاجرم وحدت و سلطه با اين است كه جمع است و آن، چون متكثر است، ضعيف است.
از اين روى، هر چه توجه روح انسان به عالم جمع بيشتر شود، دهشت او بيشتر است؛ كه با قويتر روبرو مى گردد.
در سادس بحار از امالى شيخ باسنادش روايت كرده است عن هشام بن سالم عن ابى عبدالله عليه السلام قال قال بعض اصحابنا اصلحك الله كان رسول الله صلى الله عليه و آله يقول قال جبرئيل و هذا جبرئيل يامرنى ثم يكون فى حال اخرى يغمى عليه قال فقال ابو عبدالله عليه السلام انه اذا كان الوحى من الله اليه ليس بينهما جبرئيل اصابه ذلك لثقل الوحى من الله و اذا كان بينهما جبرئيل لم يصبه ذلك فقال قال لى جبرئيل و هذا جبرئيل. (ص 362 ط 1).
تبصره 2 ادله عقلى و نقلى حاكم اند كه هيچ نشاه عنصرى از وجود انسان كامل خالى نيست. و ما، در اين موضوع شريف، در رساله انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، و بخصوص در نهج الولايه، با مبانى رصين عقلى و معاضدات قطعى نقلى بحث كرده ايم. پس بدان كه ليله القدر در نشاه عنصرى الى يوم القيامه باقى است. فتبصر.
و در تاييد اين تبصره، در اين حديث شريف، كه مطلب آن در صلوه نظير ليله القدر است، تامل شود:
فى صحيح البخارى عن سعيد بن المعلى قال كنت اصلى فى المسجد فدعانى رسول الله صلى الله عليه و آله فلم اجبه؛ فقلت يا رسول الله انى كنت اصلى، فقال: الم يقل الله: استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم.(21) ثم قال لى لا علمنك سوره هى اعظم السور فى القرآن قبل ان تخرج من المسجد ثم اخذ بيدى فلما اراد ان يخرج قلت: الم تقل لا علمنك سوره هى اعظم سوره فى القرآن؟ قال الحمدلله رب العالمين هى السبع المثانى و القرآن العظيم الذى اوتيته (التجريد الصريح لاحاديث الجامع الصحيح - يعنى الصحيح البخارى - لابن المبارك).(22)
صدر اين حديث حامل سرى عظيم است. چه اينكه سعيد بعد از نماز عذر آورد به اينكه چون در نماز بودم از استجابت نداى شما معذور بودم كان رسول الله به تلاوت كريمه ياد شده به او تفهيم كرد كه نماز تو را ندا كرد. فافهم. و ذيل اين حديث شريف هم براستى بحر عميق است.

نوشتن دیدگاه