و امَّا حقُّ مَن سَرَّكَ اللهُ بهِ و على يَدَيهِ فان كانَ تعَمَّدَها لكَ حَمِدتَ اللهَ اءَولا ثمَّ شَكَرتَه على ذلكَ بِقدرِه فى مَوضعِ الجَزَاءِ و كافَاءتَه على فضلِ الابتدءِ و اءَرصَدتَ له المُكافَاءَةَ و ان لم يكُن تَعَمَّدُها حَمدتَ اللهَ و شَكَرتَه و عَلِمتَ اءَنَّه منهُ تَوَحَّدَكَ بها و اءَحبَبتَ هذا اذا كانَ سَببا مِن اءَسبابِ نِعَمِ اللهِ عليكَ و تَرجو له بعدَ ذلكَ خيرا فانَّ اءَسبابَ النِّعمِ بَرَكة حيثُ ما كانَت و ان كانَ لَم يَعمِد و لا قوُّةَ الا باللهِ.
((و اما حق كسى كه خدا به وسيله او موجب سرور و شادمانى تو گرديده اين است كه اگر با علم و آگاهى چنين كرده ، پس از حمد خدا، او را سپاس ‍ گويى و مزيت پيش قدم شدن او را در نظر داشته باشى و در مقام جبران برآيى و اگر به عمد و آگاهى نبوده ، خدا را حمد كنى و بدانى كه از جانب او است كه تو را برگزيده است و آن شخص را كه سبب شادى تو شده ، دوست بدار؛ زيرا او وسيله جريان نعمت خداوند بر تو شده است و براى او دعاى خير كن كه اسباب نعمت ها و بركات الهى است ، بركات اويند هر چند اين كار او از روى قصد نباشد)).
قبل از تفسير و تبيين فرمايش امام عليه السلام نكته اى را درباره شرع مقدس ‍ و احكام الهى متذكر شويم . اگر چنين تصور شود كه آيين مقدس اسلام به طور خاص و يا اديان الهى به طور عام ، شادى ، سرور و فرح را براى مردم نمى پسنديدند، دروغ و بهتان صرف و برخاسته از افكار و انديشه كسانى است كه يا به اديان الهى به ويژه دين اسلام ، آگاهى ندارند، و يا از روى غرض ورزى چنين مى گويند.
سرور و شادمانى از ديگاه اسلام
اساس سرور و شادمانى يكى از نيازهاى بشر است . به تعبير حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايند:
السُّرورُ يَبسُطُ النَّفسَ و يُثيرُ النَّشاطَ(1).
((شادمانى موجب مى شود نفس انسان گشوده ؛ و نشاط او برانگيخته شود)).
تعبير حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام حاكى از آن است كه سرور و شادمانى براى انسان ، امرى مستحسن ، لازم و مورد توصيه معارف دينى است . اگر به متون دينى مراجعه كنيم ، توصيه هاى بسيار جالبى را براى خوشحال كردن و خنداندن ديگران و اجر و پاداشى كه خداوند در قبال اين كار مقرر كرده ، مى يابيم . از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده كه فرمودند:
مَن اءدخلَ على مومن سرورا فقد سرَّنى و من سرَّنى فقد اتخذ عندالله عهدا و من اتخذَ عندالله عهدا فلن تمسَّه النارُ ابدا(2).
((كسى كه مومنى را شادمان كند، مرا شاد كرده است و كسى كه مرا مسرور كند، از خدا پيمان هدايت و رستگارى گرفته است و كسى كه خدا نسبت به او عهدى ببندد، هرگز آتش آخرت را نخواهد ديد)).
مومن - كسى كه به ماوراى طبيعت و به قيامت اعتقاد دارد - وقتى با اين بيان روبرو مى شود، يقينا تلاش خواهد كرد كه سرور و شادمانى خود را در عالم آخرت به وسيله شادمان كردن بندگان و مؤ منان ديگر در دنيا تضمين كند. امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
مَن سرَّ مومنا فقد سرِّنى ، و مَن سرَّنى فقد سَرَّ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم ، و مَن سرَّ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فقد سرَّ اللهَ، و مَن سرَّ اللهَ اءَدخَلَهُ الجَنَّةَ(3).
((كسى كه مومنى را خوشحال كند، مرا خوشحال كرده است و كسى كه مرا شادمان كند، رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم را خوشحال كرده و كسى كه رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم را مسرور كند، خدا را مسرور كرده است و كسى كه خدا را شاد كند خدا او را به بهشت داخل خواهد كرد)).
حضرت در آخر كلام خود به كلام خداوند اشاره مى كنند كه :
فَادخُلى فى عبادى # وادخُلى جَنَّتى (4).
((باز آى و در صف بندگان خاص من درآى ؛ و با خشنودى در بهشت من داخل شو)).
در اين آيه ، خداوند بهشت را به خود نسبت داده است ؛ يعنى بهشت خاص ‍ خدا، نه مطلق بهشت . خدا در قرآن به خيلى از طبقات وعده داده است ، ولى به بعضى از طبقات وعده داده كه آنها را به بهشت خود داخل مى كند. اين به معناى نهايت قرب الهى در عالم معنا و آخرت است . بنابراين ، خوشحال كردن ديگران ، فضيلت و ارزش است .
فضيلت مسرور نمودن مؤ منين
مرحوم محدث قمى از قول رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه حضرت فرمودند:
افضل الاعمال بعداَ الصلاةِ اءدخالُ السرور فى قلب المؤ منين بما لا اثمَ فيه (5).
((بالاترين اعمال بعد از نماز، شاد كردن دل مؤ منان است به آنچه كه گناه در آن نباشد)).
نكته ديگر اين كه شاد كردن ديگران ابزار و وسائل مختلفى دارد: يكى همان است كه در دو حق گذشته نيز مورد بررسى قرار گرفت و آن گره گشودن از كار نيازمندان است ؛ ولى مى توان معنايى وسيع تر از تعبير امام سجاد عليه السلام در ادخال سرور و شادمان كردن برداشت كرد و آن اين كه اساسا خلق و خوى و روش و منش مومن بايد به طورى باشد كه ديگران ، از معاشرت و ديدن چهره او فرحناك و شادمان شوند؛ نه اين كه با ديدن او بذر غم در دلهايشان پاشيده شود. از اميرالمؤ منين عليه السلام روايت شده كه فرموده اند:
المومنُ بِشرُهُ فى وجهِهِ و حُزنُهُ فى قلبِهِ(6).
((شادى و سرور مومن در چهره ؛ و غم و اندوهش در قلب او است )).
به آنان كه تصور مى كنند در پياده كردن احكام شرع ، نياز به خشونت و تندى است توصيه مى كنيم كه در اين بينش خود تجديد نظر كنند. بايد دين را طورى به مردم معرفى كنيم كه از نزديك شدن به اين مكتب و التزام به قوانين آن احساس امنيت ، آرامش ، راحتى و شادى كنند؛ نه اين كه تصور كنند اسلام ، مكتبى است كه براى انسان ها غم ، ماتم ، اندوه ، گريه و مجلس ‍ مصيبت به ارمغان مى آورد. اين تصور، بدترين برداشت از دين و احكام آن است .
سيره رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در خشنود كردن ديگران
اگر در سيره رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مطالعه كنيم مى بينيم كه آن حضرت در معاشرت با نزديكان ، اصحاب و اطرافيان با روى متبسم ، بشاش و اخلاق نيكو رفتار مى كردند. بعضى از اصحاب نقل كرده اند كه ما هيچ كس را بيشتر از رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم متبسم نمى ديديم . چهره رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم هميشه خندان و شادان بود.
درباره رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه ايشان طورى به اصحابشان نزديك مى شدند و با آنها مزاح مى فرمودند كه آنها را در عين فقر شديد، خندان و شادمان مى نمودند.
جمع كثيرى از مردم مدينه هيچ سرپناهى نداشتند كه در آن مسكن گزينند يا بتوانند وسيله امرار معاش خود را فراهم آورند؛ بنابراين ، در محلى به نام صفه زندگى مى كردند. حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم غير از اين كه نيازهاى جسمى آنها را فراهم مى كردند، به نيازهاى روحى آنها نيز توجه مى نمودند، بنابراين گاهى با آنها مى نشستند و مزاح كرده ، آنها را مى خنداندند.
نوشته اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و اميرالمؤ منين عليه السلام در جمعى نشسته بودند و خرما مى خوردند، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هسته هاى خرما را جلوى اميرالمؤ منين عليه السلام ريختند و بعد از اين كار پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: مَن كثُرَ نَواهُ فهو اءكُول كسى كه هسته هيا خرماى او بيشتر است پرخور است . اميرالمؤ منين عليه السلام در جواب فرمودند: مَن اءكَل نواهُ فهو اءكول كسى كه هسته هاى خرمايش را هم مى خورد پرخورتر است (7).
در اسلام ، مسرور كردن و خنداندن ديگران از فضايل و ارزش هاى مورد تاءكيد است ؛ به اين شرط كه گناهى در آن راه پيدا نكند. سخريه و استهزاى مومن ، غيبت و تهمت ، استفاده از الفاظ ركيك و... مى تواند از مصاديق گناه در خوشحال كردن ديگران باشد.
در مجموع مى توان گفت كه سرور، شادمانى و فرحى مورد نهى واقع شده است كه موجب غفلت از ياد خداوند متعال شود؛ يعنى لهو و لعب باشد. و هر چه كه اين عنوان بر آن صدق كند، مورد نهى واقع شده است ؛ اعم از اين كه سرور و شادمانى باشد و يا غم و اندوه . به صورتى كه گاه مى بينيم انسان در مصائب و مشكلات چنان در نگرانى و ناراحتى فرو مى رود كه از ياد خداوند متعال غافل مى شود. در آياتى كه فرح و شادمانى نهى شده است ، دليل آن ، غرق شدن در ماديات و رضايت به متاع دنيا عنوان شده است . در سوره رعد مى خوانيم :
و فرحوا بالحَياةِ الدُّنيا و ما الحياةُ الدُّنيا فى الآخرةِ الا مَتاع (8).
((كافران به زندگى دنيا، شاد و خوشحال شدند؛ در حالى كه زندگى دنيا در برابر آخرت ، متاع ناچيزى است )).
قرآن در داستان قارون مى فرمايد:
قال له قَومُه لا تَفرح انَّ اللهَ لا يُحبُّ الفرحينَ(9).
((قومش به او گفتند: اين همه شادى مغرورانه مكن ، كه خداوند شادى كنندگان مغرور را دوست ندارد)).
در روايت ديگر نيز نزديك به اين مضمون آمده است :
يا موسى لا تَفرَح بِكثرَةِ المالِ و لا تَدَع ذِكرى على كلِّ حال (10).
((اى موسى ! به خاطر زيادى مال شادى مكن و در هيچ حالى از ذكر من غافل مباش )).
انسان از فراوانى مال و غرق شدن در نعمت نهى شده است ؛ زيرا گاهى انسان را از ياد و ذكر خدا غافل مى كند.
نفس سرور و شادمانى امرى است كه فطرت انسان به آن تمايل دارد؛ و آنچه كه فطرت و دل به آن تمايل دارد، تا زمانى كه مستلزم ارتكاب مناهى و محرمات نشود، هيچ دليل بر ناپسندى يا حرمت و عدم جواز آن نيست ، بلكه بدان توصيه نيز شده است .
شادمان كردن مومن از بهترين اعمال
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:
انَّ اءَحبَّ الاعمالِ الى اللهِ عزّوجلّ اءِدخالُ السُّرورِ على المؤ منين (11).
((بهترين اعمال نزد خداوند متعال ، شادمان كردن مؤ منان است )).
مصاديق شادمان كردن مختلف و بسيار است . گاهى مسلمانى قرض و دينى دارد، مشكل مسكن دارد و يا بيمار است ، حل كردن اين مشكلات به معناى شادمان كردن او است ، اما گاه هيچ يك از اين گرفتاريها وجود ندارد؛ بلكه دچار ملامت ها و اضطراب هاى روحى است . در تعبيرى از حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام نقل شده كه قابل تامل است :
انَّ هذهِ القلوبَ تَمَلُّ الابدانُ فابتَغوا لها طَرَائفَ الحكمَةِ(12).
((به درستى كه دل و روح انسان مانند بدن آنها ملالت پيدا مى كند. اين ملالت و بيمارى را با حكمت هاى تازه و نو بزداييد)).
همان طور كه انسان با ورزش يا استراحت ، خستگى را از بدن مى زدايد، روح هم به ابزار و وسائلى نياز دارد كه تكدر، نگرانى و ملالت ها از آن زدوده و پاك شود.
هيچ اشكالى ندارد كه انسان ، روح آزرده مومنى را كه به خاطر خستگى ، فشار كار و ابتلائات روزمره دچار ملالت شده است ، با كلمات زيبا، نقل حكايات شيرين و... شادمان كند تا خستگى او از بين برود و بر لب هاى او خنده بنشيند. اين امرى پسنديده است . در روايات ما كه ساعات روزمره انسان را تقسيم كرده اند چنين آمده است :
للمومنِ ثَلاثُ ساعَات : ساعَة يُناجى فيها رَبَّه و ساعَة يُحاسِبُ فيها نفسَه و ساعَة يُخَلّى بينَ نفسهِ و لَذَّتها فيما يَحِلُّ و يَجمُلُ(13).
((مومن زندگى خود را به سه قسمت تقسيم مى كند. در بخشى از ساعات به عبادت و مناجات با خدايش مشغول مى شود؛ بخشى از ساعات خود را به محاسبه نفس خود اختصاص مى دهد و بخشى از ساعات خود را براى لذت هاى حلال و استفاده از زيباييهاى زندگى قرار مى دهد - كه به طور طبيعى به شادمانى و سرور او مى انجامد -)).
اين توصيه از پسنديده بودن لذت سرور حكايت مى كند. در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: خدا به داوود پيغمبر عليه السلام وحى فرستاد كه بعضى از بندگان من كه حسنه اى را انجام مى دهند، بهشت را بر آنها مباح مى كنم .
داوود سؤ ال كرد:
يا ربِّ و ما تلكَ الحَسَنةُ قال يُدخلُ على عبدِىَ المومنِ سُرورا و لو بِتَمرَة قالَ داودُ يا ربِّ حقّ لمَن عَرَفَكَ اءَن لا يَقطعَ رَجاءَه مِنكَ(14).
((آن حسنه اى كه موجب مباح شدن بهشت مى شود، چيست ؟ خداوند فرمود: شادمان و مسرور كردن بنده من ، گرچه با يك خرما. حضرت داوود عرض كرد: شايسته است كسى كه تو را مى شناسد، اميدش را به تو از دست ندهد)).
در سخنى از حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام نقل شده است كه فرمودند:
ما مِن اءحد اءَودَعَ قَلبا سُرورا الا و خَلَقَ الله له مِن ذلكَ السُّرورِ لُطفا(15).
((كسى كه مومنى را شادمان و مسرور كند، خدا از آن سرور، لطفى خلق مى كند - كه به هنگام غربت و نگرانى در دنيا و آخرت ، دست او را خواهد گرفت -)).
در اين باره امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
انَّ مِن اءَحَبِّ الاعمالِ الى اللهِ عزّوجلّ اءدخالَ السرور على المومنِ(16).
((شاد كردن مومن از محبوب ترين اعمال نزد خداوند است )).
توصيه امام سجاد عليه السلام به كسى كه به هر وسيله اى توسط ديگرى شادمان شده اين است كه اگر از روى عمد و آگاهى بوده ، بايد در قبال اين خدمت ، او را سپاس گويد كه در واقع شكر نعمت وظيفه اى است كه در مباحث گذشته هم از آن سخن گفته ايم . اگر تصادفا عملى انجام داده كه موجب شادمانى و سرور او شده ، بداند كه خدا او را وسيله سرور و شادمانى او قرار داده است . بنابراين ، لازم است كه خدا را بر اين نعمت ، سپاس گويد و شخصى كه وسيله سرور انسان شده ، از اسباب نزول نعمت الهى است . خداوند بركت و خيرى در اين شخص ديده كه او را واسطه سرور و شادمانى مومن قرار داده است .
-------------------------------------------------
1- تصنيف غررالحكم ، ص 319، حديث 7391.
2- كنزالعمال ، ج 6، ص 431، حديث 16411.
3- فقه الرضا عليه السلام ، ص 374.
4- سوره فجر، آيه 29 و 30.
5- سفينة البحار، ج 1، ص 614.
6- نهج البلاغه ، ص 217، حكمت 333.
7- لطائف الطوائف ، ص 9، انوار نعمانيه ، ج 4، ص 97.
8- سوره رعد، آيه 26.
9- سوره قصص ، آيه 76.
10- كافى ، ج 2، ص 497، حديث 7، وسايل الشيعه ، ج 1، ص 311، حديث 819.
11- كافى ، ج 2، ص 189، حديث 4.
12- نهج البلاغه ، ص 205، حكمت 197.
13- تصنيف غررالحكم ، ص 91، حديث 1565.
14- كافى ، ج 2، ص 189، حديث 5، وسايل الشيعه ، ج 16، ص 351، حديث 21739.
15- نهج البلاغه ، ص 209، حكمت 257.
16- مصادقة الاخوان ، ص 44، حديث 2.

نوشتن دیدگاه