نورباران
روز چهارم شعبان سال 26 هجری، شادی و سرور صحن دل‏های بسیاری را روشنایی عشق بخشید. مردم مدینه به خانه علی علیه ‏السلام رهسپار بودند تا بهترین تبریک‏های خود را به پدر و مادر طفل نو رسیده بیان کنند. ام‏ البنین علیهاالسلام مادر مهربان کودک، قنداقه ماه را در آغوش خورشید ولایت، علی علیه ‏السلام گذارد و آن حضرت نخست الماس لبان را با بلور پیکر فرزند عزیزش آشنا نمود، سپس با چسبانیدن او به سینه خود، نخستین سخنان خویش را که نغمه توحید و نبوت و سرود ولایت بود، در گوش راست و چپ او بیان کرد. پس از اذان و اقامه، نام کودک را «عباس» نهاد؛ یعنی شیربیشه شجاعت و قهرمان میدان نبرد، خشمگین در برابر دشمنان و شادمان در مقابل دوستان.
بانوی پارسا و مهربان
مادر بزرگوار سپهسالار کربلا حضرت عباس علیه ‏السلام ، فاطمه مشهور به ام‏ البنین علیهاالسلام دختر حزام‏بن‏خالد است. تاریخ نگاران سال ولادت او را ذکر نکرده‏اند، اما متذکر شده‏اند که تولد پسر ارشد وی حضرت عباس علیه ‏السلام در سال 26 ق بوده است. او از جمله بانوانی است که در مکتب بزرگ بانوی جهان اسلام، حضرت زهرا علیهاالسلام پرورش یافته بود. او در خانه علی علیه ‏السلام بهترین مادر برای فرزندان و وارسته‏ترین رهرو خط سبز رهبری حضرت امیر علیه ‏السلام بود و همواره خود را خدمتگزار مولا و فرزندانش می‏دانست و فرزندان زهرا علیهاالسلام را بر فرزندان خویش مقدم می‏داشت. عباس علیه ‏السلام در دامان مادری پرورش یافت که انگیزه ازدواج شوهرش با او را تا لحظه مرگ از یاد نبرد و آن را بُن‏مایه تربیت فرزندان برومندش قرار داد. او که از همان آغاز فرزندان خود را بلا گردان فرزندان فاطمه خواست و پس از شهادت شوهر مظلومش علی علیه ‏السلام ، هرگز به ازدواج مرد دیگری در نیامد.
ادب ام‏ البنین
روز میلاد پربرکت حضرت عباس علیه ‏السلام ، ام البنین علیهاالسلام قنداقه فرزند خویش را در آغوش تابناک خورشید ولایت گذاشت. حضرت امیر علیه ‏السلام به او فرمود: نام این طفل را چه گذاشته‏اید؟ ام‏ البنین علیهاالسلام با کمال ادب و متانت عرض کرد: من در هیچ امری بر شما سبقت نگرفته و نمی‏گیرم. هر چه خودتان مایل هستید، او را نام‏گذاری کنید. حضرت فرمودند: من او را به اسم عمویم عباس نامیدم.
فضیلت ام البنین
درباره مقام والای ام‏ البنین، همسر وفادار علی علیه ‏السلام و مادر یاور حسین علیه ‏السلام ، سخنان فراوانی گفته شده است. عالم ربانی زین الدین معروف به شهید ثانی در این زمینه آورده است: «ام‏ البنین از بانوان بامعرفت و پرفضیلت بود. او به خاندان نبوت محبت و دلبستگی خالص و شدید داشت و خود را وقف خدمت به آنها نموده بود. خاندان نبوت نیز برای او جایگاه والایی قائل بودند. در روزهای عید به محضرش می‏رفتند و ادای احترام می‏کردند. حضرت زینب علیهاالسلام ، پیام آور نهضت حسینی، پس از بازگشت از سفر کربلا به مدینه به محضر او رفت و شهادت فرزندانش را به این شیرزن عرصه صبر و استقامت تسلیت گفت».
و عباس...!
حضرت علی علیه ‏السلام فرزند برومند خویش و دردانه ام‏ البنین علیهاالسلام را «عباس» نامید. از آنجا که امام با بصیرت ملکوتی خویش، عباس را در برابر دشمنان، قاطع و خشن می‏دانست، نام او را به مناسبت ساختار وجودی‏اش عباس نامید. این نام از همان عصر نشان‏دهنده شهامت و شجاعت عباس علیه ‏السلام بود. در این زمینه گفته‏اند که امیرمؤمنان علی علیه ‏السلام ، او را به این دلیل عباس نامید که به شجاعت، شکوه و خشم او در پیکار با دشمنان آگاهی داشت.
کُنیه‏های ماه هاشمی
معروف‏ترین کنیه حضرت عباس علیه ‏السلام ، ابوالفضل است. این کنیه از فضیلت‏های بی‏شمار او در عرصه‏های مختلف زندگانی خبر می‏دهد که هر یک، آینه‏ای شفاف و روشنگر از ویژگی‏های ارزشمند اوست. تاریخ‏نگاران درباره علت نامیده شدن وی به ابوالفضل گفته‏اند که او دارای پسری به نام فضل بوده است. برخی دیگر بر این عقیده‏اند که چون سراسر زندگی آن حضرت سرشار از فضیلت بوده او را ابوالفضل، یعنی پدر فضیلت‏ها نامیده‏اند. «ابوالقاسم» کنیه دیگری است که جابربن عبداللّه‏ انصاری در زیارت اربعین خطاب به حضرت عباس علیه ‏السلام گفته است: السلام علیک یا اباالقاسم! سومین کنیه حضرت عباس علیه ‏السلام ، «ابوالقِربَه» است که دلاوری و مردانگی در امواج پرتلاطم آن جلوه‏گر است و از شکافتن سینه سپاه دشمن در رسیدن به آب گوارای شریعه حکایت دارد تا کام تشنگان را سیراب سازد.
قمر بنی هاشم
حضرت عباس علیه ‏السلام از زیبایی ویژه‏ای برخوردار بود و به دلیل سیمای سپید، سیرت زیبا و ملکوتی و قامت رعنا و رشیدش، او را ماه خاندان بنی هاشم می‏خواندند. همگان در مدح ابهت پرشکوه و سرافرازی عظمتش زبان می‏گشودند و چنین لقبی را برازنده وجود او می‏دانستند. ابن‏شهر آشوب در کتاب مناقب می‏نویسد: بدین لحاظ به حضرت ابوالفضل قمر بنی هاشم می‏گفتند که نور جمال و چهره مبارک او مانند ماه درخشان بود. نیز گفته‏اند وی را بدین دلیل قمر بنی‏هاشم نامیدند که از نظر فضیلت‏های نفسانی و جسمانی، انگشت نشان بوده است.
باب الحوائج
عباس علیه ‏السلام در دوران زندگی امام حسن مجتبی علیه ‏السلام پیوسته در کنار آن حضرت به مددکاری مردم و برآوردن نیازهایشان می‏پرداخت. این امر در زمان امامت امام حسین علیه ‏السلام و پیش از جریان عاشورا نیز ادامه داشت تا آنجا که هر گاه نیازمندی برای کمک خواستن نزد این دو امام بزرگوار می‏آمد، حضرت عباس علیه ‏السلام مأمور اجرای دستور امام خویش می‏شد. همین امر سبب شد تا آن بزرگوار را باب الحوائج، یعنی برآورنده نیازها بخوانند.
القاب تابناک
مهم‏ترین لقب‏های حضرت عباس علیه ‏السلام ، قمر بنی‏هاشم و باب الحوائج می‏باشد؛ البته ایشان لقب‏های دیگری نیز داشته است. «طیار» لقبی است که امام سجاد علیه ‏السلام از بلندای بینش خویش، عمویش را بدان ستود و جلوه‏ای از جلوه‏های قدسی اباالفضل علیه ‏السلام را آشکار نمود. «علمدار»، یعنی دارنده بیرق لشکر و برگیرنده علم سرافرازی که همچون نگینی، نمایانگر انسجام سپاه، استمرار مبارزه و خروش سپهسالار بر ضد دشمن است، از دیگر لقب‏های حضرت عباس علیه ‏السلام به شمار می‏آید. به جز این لقب‏ها، لقب‏های دیگر حضرت در تاریخ چنین نقل شده است: اطلس، سقا، شهید، عبد صالح، مستجار و صدیق.
حضرت عباس علیه ‏السلام از نگاه معصومان
گفتار معصومان علیهم‏السلام ، سرآمد سخنان انسان‏هاست. عبارت‏های زرین شخصیت‏های بزرگی که از تابش دانش الهی بهره برده‏اند، از هر افراط و تفریطی پیراسته است و حقیقت را چنان که هست، نشان می‏دهد. سخنان معصومان علیهم‏السلام در مورد شخصیت حضرت ابوالفضل علیه ‏السلام ، گستره‏ای وسیع در برابر دیدگان انسان می‏گشاید و آدمی را به بلندای عظمت آن بحر صدق و صفا رهنمون می‏سازد.
حضرت علی علیه ‏السلام در شأن فرزندش حضرت ابوالفضل علیه ‏السلام ، در آن هنگام که در بستر شهادت بود و او را طلبید و به سینه‏اش چسبانید، فرمود: «به زودی در روز قیامت، چشمم به وسیله تو روشن می‏گردد».
امام حسین علیه ‏السلام
امام حسین علیه ‏السلام در شأن حضرت عباس علیه ‏السلام گفتارهای متعددی دارد ؛ از آن جمله اینکه در عصر تاسوعا، امام حسین علیه ‏السلام به ابوالفضل علیه ‏السلام فرمود: «برادرم! جانم به قربانت، سوار بر اسب شو و نزد دشمن برو و...». در این عبارت، امام حسین علیه ‏السلام با عالی‏ترین تعبیر، یعنی «جانم به قربانت»، محبت خود را به حضرت عباس علیه ‏السلام ابراز می‏دارد و با چنین گفتاری که بیانگر اوج عظمت مقام حضرت عباس علیه ‏السلام است، او را می‏ستاید.
امام صادق علیه ‏السلام
در بخشی از زیارت‏نامه حضرت عباس علیه ‏السلام ، از زبان امام صادق علیه ‏السلام می‏خوانیم: «شهادت می‏دهم که تو [در برابر جانشینان رسول اکرم صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله ] در مقام تسلیم بودی، امام حسین علیه ‏السلام را تصدیق کردی، به حجت خدا وفادار ماندی و خیرخواه امام خود بودی». ایشان همچنین به تبیین جایگاه والای عباس بن علی علیه ‏السلام می‏پردازد و می‏فرماید که در برابر این همه فداکاری، خداوندبزرگ تو را در جمع شهیدان قرار داد، روانت را با ارواح نیکبختان هم‏نشین ساخت، وسیع‏ترین منزل بهشتی و برترین غرفه فردوس را به تو بخشید و یادت را در ملأ اعلی بلند ساخت.
امام هادی علیه ‏السلام
در بخشی از زیارت‏نامه امام هادی علیه ‏السلام از زبان آن حضرت سخنانی با این مضامین به حضرت عباس علیه ‏السلام می‏گوییم: «سلام بر ابوالفضل‏العباس، پسر امیرمؤمنان علیه ‏السلام ! آنکه با کمال مواسات، ایثار و برادری، جانش را نثار برادرش حسین علیه ‏السلام کرد؛ آنکه دنیا را وسیله آخرت قرار داد؛ آنکه خود را فداکارانه فدای برادر نمود؛ آنکه نگهبان دین و سپاه حسین علیه ‏السلام بود و...».
مقام قمر بنی هاشم در نگاه دانشمندان
دانشمندان بزرگی درباره مقام والای دردانه ام‏ البنین علیهاالسلام سخن گفته‏اند. محمدباقر بیرجندی در کتاب خود در این زمینه می‏نگارد: «عباس علیه ‏السلام از بزرگان اهل فضل و بصیرت خاندان عصمت و طهارت بوده، بلکه عالم تعلیم نیافته است و این منافاتی با برخورداری او از تعالیم پدرش ندارد». مرحوم علامه طباطبایی رحمه‏الله فرموده‏اند که مرحوم سید السالکین و برهان‏العارفین، آقای سید علی قاضی طباطبایی استاد ایشان می‏فرمود: «در حین کشف، بر من روشن و آشکار شد که مظهر رحمت الهی در عالم هستی، وجود مقدس حضرت سید الشهداء علیه ‏السلام ، امام حسین علیه ‏السلام است و باب آن حضرت و پیشکارش، سقای کربلا، سرحلقه وفا، آقا باب الحوائج الی اللّه‏، ابوالفضل العباس علیه ‏السلام است». همچنین دانشمندان و محدثان بزرگ در شأن او گفته‏اند: «حضرت اباالفضل العباس علیه ‏السلام از هر کرانه که به جانبش آیی، دریایی است که موج‏هایش نیکی است و کرانه آن سرشار از سخاوت و کرم است».
اسوه ادب
حضرت عباس علیه ‏السلام از مکتب درخشان اسلام درس ادب آموخته بود و از این ویژگی در تمام مراحل زندگی خویش بهره می‏برد. آن بزرگوار هیچ گاه بدون اجازه در کنار امام حسین علیه ‏السلام نمی‏نشست و پس از اجازه از آن حضرت نیز، مانند بندگان، دو زانو در برابر مولایش می‏نشست. همچنین روایت شده که در طول 34 سال عمر پربرکت خویش، هرگز امام حسین علیه ‏السلام را برادر خطاب نکرد، بلکه با تعبیراتی مانند «سیدی»، «مولای» و «یابن رسول ‏اللّه‏ صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله » آن حضرت را صدا می‏زد.
دوران کودکی و یاد حسین علیه ‏السلام
حضرت عباس علیه ‏السلام همواره از دوران کودکی تا لحظه شهادت، در کنار برادر بزرگوار خویش بود و امر ابا عبداللّه‏ علیه ‏السلام را اطاعت می‏کرد. درباره دوران کودکی قمر بنی هاشم روایت کرده‏اند که روزی امام حسین علیه ‏السلام در مسجد آب خواست. عباس علیه ‏السلام که در آن هنگام کودک بود، بدون آنکه به کسی بگوید با شتاب از مسجد بیرون آمد. پس از چند لحظه اطرافیان مشاهده کردند که عباس علیه ‏السلام ظرفی را از آب پر کرده و با زحمتی که از اندام کوچک او به دور است، نَفَس زنان و عرق ریزان ظرف آب را آورد و با احترام خاصی آن را به برادرش امام حسین علیه ‏السلام تقدیم کرد. روز دیگری خوشه انگوری به او دادند. او با اینکه کودک بود، با شتاب از خانه بیرون آمد. پرسیدند کجا می‏روی؟ فرمود: می‏خواهم این انگور را برای مولایم حسین علیه ‏السلام ببرم.
نوجوانی و جوانی ماه هاشمی
حضرت اباالفضل العباس علیه ‏السلام چهارده سال از زندگانی خویش را در کنار پدر بزرگوارش حضرت علی علیه ‏السلام گذرانید و پس از آن نیز در سایه لطف و مرحمت امام حسن علیه ‏السلام و امام حسین علیه ‏السلام زندگی کرد و همچون بنده‏ای فرمانبردار، در خدمت این دو بزرگوار بود. بی‏شک همراهی حضرت اباالفضل علیه ‏السلام با پدر، فرصتی طلایی در بهره‏گیری از صفات و فضیلت‏های علی علیه ‏السلام برای او پدید آورد تا در حوادث آینده، یکایک این اندوخته‏های ارزشمند را به کار گیرد.
ازدواج و فرزندان
پیوند مقدس حضرت عباس علیه ‏السلام با لبابه دختر عبیداللّه‏ بن عباس، نقش مهمی در شخصیت او داشت ؛ ایمان نهفته در اعماق قلب وی را استحکام بیشتری بخشید، برکاتی ارزشمند به جای گذاشت و فرزندانی کوشا و شکیبا که هر یک صحیفه‏ای از فضیلت «ابوالفضل» بود، پدید آورد. عبیداللّه‏، نخستین پسر او، قاضی مکه و مدینه شد و فرزندان او همگی از عالمان برجسته شیعی گردیدند. عظمت عبیداللّه‏ چنان بود که امام سجاد علیه ‏السلام او را تربیت نمود و سپس دخترش خدیجه را به ازدواج او درآورد. فضل، دیگر فرزند قمر بنی هاشم است که گستره دانش او زبانزد همگان بود؛ به گونه‏ای که برخی از خردورزان، کنیه ابوالفضل را برای حضرت عباس علیه ‏السلام ، برخاسته از وجود این فرزند با فضیلت دانسته‏اند. دیگر فرزند او، محمد بود که در واقعه کربلا، در سن پانزده سالگی جام شهادت را نوشید.
سیمای با صلابت عباس علیه ‏السلام
از عنایات ویژه خداوند به حضرت عباس علیه ‏السلام این بود که افزون بر بزرگواری، کرم، خوش‏خلقی و عطوفت، سیمایی جذاب و چهره‏ای خندان داشت و نور ایمان از پیشانی‏اش می‏درخشید. او رخساری زیبا و اندامی متناسب داشت که آثار دلیری و شجاعت در آن نمایان بود. از همان ابتدای تولدش، از شدت زیبایی و سیمای نورانی، به ماه بنی‏هاشم معروف گشت و این لقب که شایسته آن کودک مه جبین بود، همچنان برایش باقی ماند.
باب ولایت
قمر بنی هاشم علیه ‏السلام از مقربان درگاه خداوند متعال است و بلکه به مضمون روایت «انا مدینة العلم و علیٌّ بابها»، همان گونه که امیرمؤمنان علی علیه ‏السلام باب نبوت است، اباالفضل العباس علیه ‏السلام باب ولایت است و هر که بخواهد به شهر ولایت علی علیه ‏السلام و آل‏علی علیه ‏السلام وارد شود، باید از در دوستی اباالفضل علیه ‏السلام درآید و بدون دوستی آن بزرگوار، او را به دوستی و محبت آل محمد صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله راهی نیست.
ایمان سالار عشق
ایمان و خدامحوری، رمز پیروزی بزرگ‏مردان جهان در رویارویی با دشمنان خدا به شمار می‏رود و حضرت عباس علیه ‏السلام ، آن رادمرد تاریخ به این صفت الهی آراسته بود. بهترین دلیل بر این امر این است که امام صادق علیه ‏السلام در آغاز زیارت نامه حضرت عباس علیه ‏السلام ، او را با صفت ایمان خوانده و در پایان، بر ایمان و بصیرت والای ایشان گواهی داده و فرموده است: «شهادت می‏دهم که تو لحظه‏ای از خود سستی نشان ندادی و برنگشتی، بلکه روش تو بر ایمان و بصیرت در دین رقم خورده بود».
اخلاص سپهسالار کربلا
سخنان پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله و گفتار حضرت علی علیه ‏السلام ، دگرگونی چشمگیری در اندیشه عباس علیه ‏السلام به وجود می‏آورد. او از فرهیختگان بسیاری، واژه‏های بصیرت بخشی پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله را آموخته بود، آنجا که حضرت صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله می‏فرماید: «ای مردم! همانا کسی که خداوند عز و جل را ملاقات کند، در حالی که شهادت به یگانگی خدا و یکتایی او بدهد و مخلصانه، هیچ معبود دیگری همراه او نپذیرد، پروردگار او را داخل بهشت می‏کند... . اگر کسی هیچ یک از صفات والا را نداشته باشد، ولی با اخلاص، خداوند را بخواند برای او بهشت است». عصاره اخلاص و خداباوری در وجود حضرت عباس علیه ‏السلام نمایان بود. او در کلاس اخلاص بدان جا رسید که چشمه‏های حکمت از قلبش جوشیدن گرفت و امامان و حجت‏های خداوند، زبان به ستایش اخلاص و اعمال او گشودند و او را انسانی وارسته دانستند.
علم چشمه سار عطا
ابوالفضل العباس علیه ‏السلام ، استعدادی شگرف و قابلیتی فراوان در فراگیری معارف الهی داشت، نزد استادی درس گرفت که منبع علم الهی و یگانه وارث علوم حضرت رسول صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله و یگانه روزگار در نشر معارف الهی و تعلیم اخلاق نیکو و نشر احکام اسلام و زدودن ابرهای تیره جهل بود. او افزون بر بهره‏گیری از پرتو آفتاب ولایت علی علیه ‏السلام ، در مدرسه امامت امام حسن علیه ‏السلام و امام حسین علیه ‏السلام تربیت شد و به دانش آموزی پرداخت. در روایتی از معصوم علیه ‏السلام درباره آن حضرت آمده است: «آن حضرت در کودکی [از پدر بزرگوار خویش] علم آموخت، آن گونه که کبوتر، بچه خود را آب و غذا می‏خوراند» و این‏گونه است که امام صادق علیه ‏السلام فرمود: «عموی ما عباس علیه ‏السلام دارای بینش ژرفی بوده است».
حسین علیه ‏السلام خورشید و عباس علیه ‏السلام ماه
مرحوم علامه مقرّم در مورد اطاعت حضرت عباس علیه ‏السلام از امام حسین علیه ‏السلام ، پس از بیان بخشی از فضیلت‏های ماه بنی‏هاشم می‏نویسد: این فضیلت‏ها همه از پرتو انوار سیدالشهداء، امام حسین علیه ‏السلام بود که عباس علیه ‏السلام بر اثر پیروی از او کسب نموده و آیینه تمام‏نمای وجود امام حسین علیه ‏السلام شده بود. بی‏شک حسین علیه ‏السلام و عباس علیه ‏السلام ، از مصادیق بارز این آیات قرآن بودند: «سوگند به خورشید و آن هنگام که فروغ می‏بخشد و سوگند به ماه و آن زمان که دنبال خورشید روان است.» حسین علیه ‏السلام خورشید است و عباس علیه ‏السلام ماه؛ زیرا عباس علیه ‏السلام هیچ سخنی نمی‏گفت مگر آنکه پیش از آن از برادرش شنیده باشد و هیچ عملی انجام نمی‏داد، مگر آنکه به دلیل پیروی از امامش انجام پذیرد. در یک کلام، عظمت و شخصیت معنوی ابوالفضل علیه ‏السلام ، به دلیل نور مقدس امام حسین علیه ‏السلام بود که در آینه وجود پیراسته‏اش می‏تابید.
پاداش زیارت حضرت عباس علیه ‏السلام
پس از حضرت اباعبداللّه‏ الحسین علیه ‏السلام ، حضرت عباس علیه ‏السلام ممتازترین شهید عاشوراست و همان گونه که امام سجاد علیه ‏السلام او را ستوده است، جایگاهی دارد که همه شهیدان به آن غبطه می‏خورند. بسیاری از بزرگان و اندیشمندان شیفته بارگاه ابی‏عبداللّه‏ علیه ‏السلام هنگام زیارت کربلا، نخست به آستان بوسی حضرت عباس علیه ‏السلام می‏شتافتند، سپس به زیارت امام حسین علیه ‏السلام شرفیاب می‏شدند. آنان با این کار، نخست رخصت زیارت امام را دریافت می‏کردند ؛ زیرا عباس علیه ‏السلام برآورنده حاجت‏های دوستداران امام خویش است.
ماه انجمن

آمد آن ماه که خوانند مه انجمنش * جلوه گر نور خدا از رخ پرتو فکنش
آیت صولت و مردانگی و شرم و وقار * روشن از چهره تابنده و وجه حسنش
ز جوان‏مردی و سقایی و پرچمداری * جامه‏ای دوخته خیاط ازل بر بدنش
آنکه آثار حیا جلوه گر از هر نگهش * وانکه الفاظ ادب تعبیه در هر سخنش
میوه باغ ولایت به سخن لب چو گشود * خم فلک گشت که تا بوسه زند بر دهنش
ز ادب چهره بر آن قبله حاجات بِنِه * که شود زنده مسیحا ز نسیم چمنش
قاسم رسا