سعادت يا نيك بختى، نامى است كه معمولاً انسانها به مطلوب نهايى خود مىدهند؛ اما به رغم توافقى كه در ناميدن مطلوب نهايى به سعادت دارند، در تعريف آن بر يك عقيده نيستند. به گفته ارسطو، گروهى آن را لذت و كامجويى مىپندارند و گروهى شرف و حرمت اجتماعى، و حكيمان آن را نظر پردازى و انديشيدن به واقعيت هاى غايى هستى مىدانند. افزون بر اين، گاهى يك شخص، ديدگاه هاى مختلفى درباره سعادت مىيابد؛ مثلاً هنگام بيمارى، سعادت را سلامتى، هنگام فقر و تنگدستى آن را پول و ثروت و ... مىداند. (1) اما دشوارى شناخت سعادت، نبايد ما را از تلاش براى درك آن باز دارد؛ زيرا هر اقدامى بدون آن مانند تيراندازى در تاريكى است، كه در آن اميدى به اصابت نيست.
از مسائل مهم و بحث انگيز درباره سعادت، در فلسفه اخلاق جديد به ويژه در بحث از نظريه ارسطويى سعادت، موضوع بسيط يا مركب بودن آن است. ابتدا ويليام هاردى از دو اصطلاح «غايت جامع» (2) و «غايت غالب» (3) براى اشاره به اين موضوع بهره گرفت كه مورد توجه فيلسوفان اخلاق نيز قرار گرفت. (4) براساس تفسير«غايت جامع»، سعادت مفهومى است كه بيش از يك مؤلفه دارد كه هركدام به استقلال، سازنده آنند. (5) ولى براساس تفسير «غايت غالب»، تنها يك چيز است كه سعادت را مىآفرينند و هر چيز ديگرى هم كه به نام سعادت خوانده شود، مقدمه يا وسيلهاى است كه ما را به آن مؤلفه بسيط مىرساند؛ ولى خود سزاوار عنوان سعادت نيست.
برخى از شارحان ارسطو، وى را معتقد به تفسير «غايت غالب» مىدانند و مىگويند: «سعادت از نظر ارسطو فقط در نظرپردازى و شهود حقايق عالم هستى است (6) و حتى فضيلت هاى اخلاقى هم براى كمك به آن، داراى ارزش هستند.» (7) .در جهان اسلام نيز برخى از متفكران بزرگ مانند فارابى و ابن سينا در شمار معتقدان به تفسير «غايت غالب» به حساب آمده اند؛ زيرا از ديدگاه آنان، سعادت فقط در اتصال به عقل فعال و استغراق در شهود عالم ملكوت است و هر چيز ديگرى تنها در صورت كمك به اين حالت، درشمار مطلوبهاى آدمى قرار مىگيرد و هرگز تاب هم ارزى با آن را ندارد. (8) در مقابل، برخى از شارحان ارسطو، وى را مدافع تفسير «غايت جامع» از سعادت مىدانند؛ زيرا به گزارش آنان، ارسطو سعادت را داراى دو مؤلفه و يا ـ برحسب برخى تفسير ها ـ بيشتر مىداند كه هركدام ارزش استقلالى دارند اكثر شارحان طرفدار تفسير جامع، تعداد مؤلفه هاى سعادت را دو چيزى مىدانند كه عبارت است از «فعاليت اخلاقى» و «فعاليت عقلى».
شايد بتوان ديدگاه امام على عليه السلام را درباره سعادت، نوعى تفسير غايت جامع دانست؛ زيرا از ديدگاه امام، سعادت داراى مؤلفه هاى متفاوت و مختلفى است كه داراى ارزش استقلالى است؛ به طورى كه فقدان هريك از اين مؤلفه ها به سعادت آدمى آسيب مىرساند.
اينك مؤلفه هاى سعادت را در انديشه امام على عليه السلام برحسب ترتيب اهميت، به اختصار بر مىشماريم.
مؤلفه هاى سعادت در انديشه امام على (عليه السلام)
خيرات بيرونى
در كلام امام على عليه السلام اشاره هايى به آنچه ارسطو «خيرات بيرونى» (9) مىنامد، وجود دارد. مراد ارسطو از خيرات بيرونى، مزايا و برترى هايى مانند ثروت، زيبايى، شهرت خوب، حسب و نسب و...است كه خارج از روح آدمى و معمولاً غير اختيارى بوده، به بدن يا موقعيت اجتماعى او مربوط است. (10) حضرت على عليه السلام از زيبايى، كه يكى از خيرات بيرونى است، به عنوان كمترين حد سعادت نام مىبرد: الصورة الجميله اقل السعادتين، (11) و يا به تعبير ديگرى آن را آغاز مرز و حريم سعادت مىداند: حسن الصورة اول السعادة (12) و درباره شهرت خوب مىفرمايند كه عنوان و سرآغاز كتاب سعادت انسان با مدح و ثناى ديگران از او رقم مىخورد: عنوان صحيفة السعيد حسن الثناء عليه (13) . روايتهاى ديگرى نيز هست كه داشتن همسرى زيبا يا خانهاى فراخ را از مؤلفههاى سعادت آدمى شمردهاند.
يكى از مهمترين خيرات بيرونى، وجود محيط اجتماعى مناسب است. انسان هر چند اسباب رفاه و نيكبختى را داشته باشد، اگر دوستان و برادران خود را در رنج و تيره روزى ببيند، نمىتوان گفت كه او خوشبخت است.امام على عليه السلام مىفرمايند: نمىتوان برادران خود را در رنج ديد و سعادتمند بود: ما سعد من شقى اخوانه (14) . شايد با توجه به اين نكته بوده است كه ارسطو و حكيمان بزرگ مسلمان مانند فارابى، درپى بحث از سعادت به گفت و گو درباره سياست كشيده مىشوند و پس از كتاب اخلاق، كتاب سياست مىنگارند؛ زيرا سعادت فرد را كه غايت اخلاق است، موقوف بر سعادت جمع كه موضوع سياست است، مىديدند.
ثروت و دارايى نيز، يكى از مؤلفه هاى سعادت به شمار آمده است و فقر و تنگدستى در كلام امام عليه السلام بدبختى بزرگى شمرده شده است: الفقر مع الدين الشقاء الاكبر، (15) و حتى مرگ بزرگتر: الفقر الموت الاكبر. (16) بههرحال، مىتوان گفت كه خيرات بيرونى در سعادت انسان سهم دارند و از عناصر سازنده آن به شمار مىآيند و ارزش استقلالى دارند؛ هرچند درجه و اهميت آنها در مقايسه با مؤلفه هاى ديگر سعادت بسيار پايين است.
درباره تعيين خيرات بيرونى سهيم در سعادت انسان و نيز درجه بندى ميزان سهم هريك از آنها نكات تأمل برانگيزى در متون روايى وجود دارد كه پژوهشگران عرصه دين بايد به آنها بپردازند.
فضيلتهاى اخلاقى
فضيلت هاى اخلاقى يكى از مؤلفه هاى مهم سعادت انسان است؛ اما به گفته ارسطو: «نخست بايد ديد فضيلت چيست؟» چون نيك بختى فعاليت نفس موافق فضيلت كامل است، اكنون بايد بپرسيم كه فضيلت چيست. شايد از طريق اين تحقيق بتوانيم ماهيت سعادت را نيز روشنتر ببينيم.(17) خود او فضيلت را چنين تعريف مىكند: «فضيلت، ملكهاى است كه حد وسطى را انتخاب كند كه براى ما درست و با موازين عقلى سازگار است.» (18) هرچند تصور ارسطو از فضيلت، آن را مختص حالتهاى روحى رسوخ يافته (ملكه) مىسازد، ديگران آن را وصف افعال آدمى هم مىآورند.
واژه فضيلت يا فعاليت اخلاقى، در نظر فيلسوفان يونان محتواى دينى نداشت و مقولاتى مانند ايمان، تعبد و توكل به خداوند را دربر نمىگرفت. بر اين اساس در مكتوبات فلسفى اخلاق، مراد از فعاليت اخلاقى عبارت از آن دسته از اعمال يا ملكات نفسانى است كه صرف نظر از ديدگاه دينى، واجد ارزش اخلاقى نيز هستند؛ هرچند ازنگاه دين هم فضيلت اخلاقى بهحساب آيند. فضيلت هايى مانند شجاعت، عفت و عدالت، سرفصلهاى اصلى فعاليتهاى اخلاقى به معناى مورد نظرند. (19) توماس آكويناس و ديگر فيلسوفان ديندار براى اشاره به آن دسته از فضيلت هاى عملى كه در ذيل فعاليتهاى اخلاقى مصطلح نمى گنجند، از واژه «فضايل الهياتى» (20) مدد مىگيرد. فضايل الهياتى، تنها در زمينه و فضاى دينى قابل تصور است. ايمان به خداوند در رأس فضايل الهياتى يا دينى قرار دارد، كه فقط در زمينه معرفت خداوند حاصل مىشود و همين طور ديگر فضايل دينى.
اينك به اختصار نقش برخى از فعاليتهاى اخلاقى به معناى مصطلح آن را ـ كه شامل فضايل دينى نمىشود ـ در سعادت انسان با بهره گيرى از سيره و انديشه امام على عليه السلام بر مىرسيم.
1ـ عدل
عدل به دو صورت استعمال مىشود: يكى به معناى عام و ديگرى به معناى خاص. عدالت در معناى عام، همان اطاعت از قانون است كه كل فضيلت هاى اخلاقى در واقع بدو باز مىگردد. عدالت بدين معنا جزئى از فضيلت اخلاقى نيست، بلكه تمام فضيلت است و تفاوت آن با فضيلت، فقط در مفهوم است. (21) عدالت در معناى خاص خود، گاه «عدالت توزيعى» است؛ يعنى توزيع امكانات اقتصادى و اجتماعى جامعه بر پايه استحقاق. گاهى نيز به صورت «عدالت تصحيحى» است كه معمولا در مورد جزا بهكار مىرود. (22) شايد بارزترين ويژگى زندگى حضرت على عليه السلام عدالت وى باشد. حضرت على عليه السلام عابدى بىنظير بود؛ دليرى است كه چكاچك شمشيرها، هراسى بر دلش نمىانداخت؛ اما همان دل از گريه كودك يتيمى مىلرزد. على همه اين صفات را در حد اعلا داشت؛ ولى آنچه او را به قربانگاه كشاند، عدالت او است. وقتى على عليه السلام زمام قدرت را در دست گرفت، عدالت توزيعى را پيشه خود كرد و در اين راه چنان سختگيرى كرد كه دوستان و ياران نزديك پيامبر صلى الله عليه وآله و نيز برادر نابيناى خود را به شكوه واداشت و بسيارى از اعيان را از خود رنجاند.
وقتى گروهى از ياران امام عليه السلام به او پيشنهاد كردند بيتالمال را براساس موقعيتهاى اجتماعى افراد و قبايل توزيع كند تا خطرى از ناحيه افراد متنفذ حكومت را تهديد نكند و هرگاه اوضاع اجتماعى ثبات و استقرار يافت، به مساوات و عدالت در توزيع اموال، روى آورد، امام عليه السلام به آنان پاسخ دادند:
شما از من مىخواهيد كه پيروزى را به قيمت تبعيض و ستمگرى بهدست آورم؟ از من مىخواهيد كه عدالت را به پاى سياست و سيادت قربانى كنم؟ نه، سوگند به ذات حق، كه تا دنيا دنيا است چنين كارى نخواهم كرد و به گرد چنين كارى نخواهم گشت، من و تبعيض؟! من و پايمان كردن عدالت؟! اگر همه اين اموال عمومى كه در اختيار من است، مال شخصى خودم و محصول دسترنج خودم بود و مىخواستم ميان مردم تقسيم كنم، هرگز تبعيض روا نمىداشتم؛ چه رسد كه مال مال خدا است و من امانتدار خدايم. (23) رفتار او در حوزه جزا، نمود كامل عدالت تصحيحى است. كيست كه اندكى با تاريخ صدر اسلام آشنايى داشته باشد و شكوه سفارشهاى امام را در بستر مرگ درباره رعايت حقوق قاتل كينه توز خود، تحسين نكند؟ اى فرزندان عبدالمطلب، مبادا كه در خون مسلمانان فرو رفته باشيد و بانگ برآورديد كه: اميرالمؤمنين كشته شد! بدانيد كه نبايد به قصاص خون من جز قاتلم كشته شود. بنگريد اگر من از اين ضربت، كه او زده است، كشته شوم، شما نيز يك ضربت بر او زنيد. اعضايش را مبريد، كه من از رسول خدا شنيدم كه فرمود: «بپرهيزيد از مثله كردن حتى اگر سگ گيرنده باشد. (24) » دليل پايبندى شديد امام على عليه السلام به عدالت، آگاهى آن حضرت، از نقش بديلناپذير عدالت در سعادت فرد و جامعه است. وقتى از او درباره نسبت عدل و جود پرسيده مىشود، برخلاف بسيارى از مردم كه گمان مىكنند بخشش ارزش بيشترى دارد، عدل برتر از جود مىشمارد؛ زيرا عدل مبناى نظم عمومى است و مىتواند سعادت فرد را همراه با سعادت جمع فراهم سازد . اما جود و بخشش، روال طبيعى جامعه را برهم مىزند و نظم اجتماعى را ـ كه بستر سعادت جامعه و فرد است ـ متزلزل مىكند. (25) اهميت عدالت در نگاه حضرت على عليه السلام چنان است كه پايبندى به آن يكى از ويژگي هاى اهل تقوا است. امام در تحليل عدالتى كه شرط تقوا است به نكته ظريفى اشاره مىكنند و آن اين كه اولين گام در مسير عدالت و به تبع تقوا و رستگارى، رهايى از بند هوا و هوس است؛ زيرا كسى كه در دام هوس هاى نفسانى اسير باشد، هرگز نمىتواند عدالت پيشه كند و روح عدل را در كالبد اعمال و برنامه هاى خود بدمد.
قد الزم نفسه العدل فكان اول عدله نفى الهوى عن نفسه. (26) امام على عليه السلام برخلاف بسيارى از انسانها كه بهزيبايى از عدالت سخن مىگويند، ولى به دشوارى بدان تن مىدهند، كمتر مىگويد و بيشتر عمل مىكند؛ اما همين جملات اندك روشنگر نكات بسيارى درباره عدالت است.
2ـ صبر
صبر، به معناى خويشتن دارى همراه با نوعى دشوارى و سختى است. صبر را مىتوان مصدر و سرچشمه بسيارى از فضايل اخلاقى دانست. صبر در برابر تمايلات نفسانى، آدمى را عفيف مىسازد، در دشوارى هاى كمرشكن جهاد، شجاعت مىآفريند و ... . بنابراين، مىتوان گفت صبر، هم خود يك فضيلت اخلاقى است و هم خاستگاه فضايل اخلاقى فراوانى است.
امام على عليه السلام صبر را به سر ايمان تشبيه كرده و ايمان را ـ كه خود كليد قفل سعادت است ـ بدون صبر ناپايدار دانستهاند. و عليكم بالصبر، فان الصبر من الايمان كالرأس من الجسد و لا خير فى جسد لا رأس معه و لا فى ايمان لا صبر معه. (27) راحتى و آسودگى ابدى را در گرو پيشه كردن صبر در ايام كوتاه زندگى مىدانند: صبروا اياما قصيرة اعقبتهم راحة طويلة (28) و صبر از بيهوده گويى را ـ كه صمت ناميده مىشود ـ رستگارى و نجات مىخوانند و آن را در حالت كلى، همان پيروزى، كه انسان در تمناى آن است، مىدانند و هشدار مىدهند كه عجله و رها كردن عنان شهوتها، خطرى است كه بايد سخت از آن هراسيد: الصبر ظفر، العجل خطر. (29)
3ـ صدق
صدق در اصل، وصف گفتار مطابق با واقع است؛ ولى به معناى عام، افعال را نيز مىتوان به آن وصف كرد. مثلا وقتى گفته مىشود «او در جهاد صادق بود» يعنى آن عمل (جهاد) را به نحو احسن و كامل، به جا آورد. (30) صدق به معناى اصلى خود، فضيلت اخلاقى است كه در برابر كذب، سرچشمه رذيلتهاى اخلاقى، قرار مىگيرد. اما صدق به معناى عام، از جهت فضيلت، تابع موصوف خود است؛ يعنى اگر عملى اخلاقى باشد، نوع صادقانه آن فضيلتى ديگر به حساب مى آيد. جهاد در راه خداوند، كارى ستوده است، ولى صورت كامل و بىعيب و نقص آن، فضيلت ديگرى دارد. امام على عليه السلام مىفرمايند: «صدق و راستگويى آدمى را رستگار مىكند، و دروغ او را در خوار و نگون بخت.» (31) تنها از رهگذر صدق است كه مىتوان نجات يافت و بر ساحل رستگارى آرميد: بالصدق تكون النجاة (32) ، و هرچه آدمى صادقتر باشد، رستگارتر است: انجحكم اصدقكم. (33) اينها نمونه اى از نقش فضايل اخلاقى در سعادت انسان از ديدگاه امام على عليه السلام بود. البته اگر جست و جوى كامل صورت گيرد، به اين موارد محدود نخواهد شد. نيز مىتوان به رواياتى اشاره كرد كه نقش رذايل اخلاقى را در شقاوت و بدبختى انسان، گوشزد مىكنند. پارهاى از آنها بدين قرارند:
حسد، حيات انسان را به تباهى مىكشاند (34) ؛ و حرص و آزمندى، مايه خوارى و شقاوت است (35) ؛ غرور و اسارت در دام هوا و هوس هاى سركش، بدبختى است. (36) پس فضايل اخلاقى به معناى مصطلح را مىتوان يكى از مؤلفه هاى اصلى رستگارى در انديشه امام على عليه السلام دانست.
فضيلت عقلى
انديشيدن و نظر (37) در ساحت الوهى هستى، همان فعاليت عقلانى است كه ارسطو آن را تنها مؤلفه سعادت مىدانست. آنچه ارسطو را به اين نكته ره نمود، توجه به كاركرد انسان بود. (38) وى استدلال مىكرد كه تنها كارى كه مختص و ويژه انسان است، همان نظركردن است. آدمى تغذيه مىكند؛ اما گياهان نيز تغذيه و رشد و نمو دارند. آدمى فعاليت احساسى دارد، حيوانات نيز چنيناند. اما انسان مىانديشد، به ويژه درباره واقعيت هاى غايى و نامحسوس هستى مانند خداوند، ولى هيچ نوع طبيعى ديگرى نمىتواند چنين كند. پس سعادت خاص انسان را هم بايد در فعاليت خاص او يعنى نظركردن دانست. عقل هرگاه بتواند توجه خود را به امور مجرد معطوف كند، از قيد و بند تعلقات مادى رهيده، صاحب خود را به مجردات شبيه مىكند. چنين مىنمايد كه كسى كه زندگى موافق عقل مى گذراند و عقل را مىپرورد، زندگى اش به بهترين وجه نظم يافته است و خدايان او را بيش از همه دوست دارند. چه، اگر خدايان، چنانكه مردمان معتقدند به اعمال و رفتار آدميان توجه دارند، بىگمان از آن چيزى شادمان مىشوند كه خويشى نزديك با آنان دارد، و آن جز عقل نيست. (39) ارسطو مىكوشد تا در متن تلاش عقلانى انسان، كه در الهيات ظهور و بروز مىيابد، جايى براى پيوستن به خداوند باز كند. اين نكته نظر فيلسوفان مسيحى و مسلمان را به خود جلب كرد و آنان را به نظريه عقل گرايانه ارسطو دلبسته نمود.
امام على عليه السلام، برحسب روايتى از ابن سينا، از زبان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيده است كه در مسابقه رستگارى و تقرب به خداوند، هيچ چيز بهتر از انديشيدن و نظركردن آدمى را به مقصد نمىرساند. بدين روى او برتر از هركس ديگرى مىتواند نقش انديشيدن را در سعادت انسان بازگويد. براى اين بود كه شريف ترين انسان و عزيزترين انبيا و خاتم رسل صلى الله عليه و آله با مركز دايره حكمت و فلك حقيقت و خزانه عقل، اميرالمؤمنين على ـ عليه السلام ـ گفت كه: «يا على اذا رايت الناس مقربون الى خالقهم بانواع البر تقرب اليه بانواع العقل تسبقهم.» و اين چنين خطاب جز با چنو بزرگى راست نآمدى كه اندر ميان خلق همچنان بود كه معقول اندر ميان محسوس.(40) همو است كه مىفرمايد: دانايى برترين سعادت (41) و بهترين مطلوب است.(42) هيچ ثروتى را توان برابرى با عقل نيست، (43) و هرگاه عقل طراوت و نشاط لازم را داشته باشد، رستگارى را به ارمغان مى آورد.(44) چه توصيفى براى بيان نقش تعقل و نظر كردن در سعادت انسان، زيباتر از اين جملات: عقل خويش را زنده و نفس خويش را ميرانده است، تا آن جا كه ستبرى هاى بدن تبديل به نازكى و خشونتهاى روح تبديل به نرمى شده است و برق پرنورى بر قلب او جهيده و راه را بر او روشن و او را به رهروى سوق داده است. پيوسته از اين منزل به آن منزل برده شده است تا به آخرين منزل، كه منزل سلامت و بارانداز اقامت است، رسيده و پاهايش همراه بدن آرام او در قرارگاه امن و آسايش، ثابت ايستاده است. اين همه به موجب اين است كه دل و ضمير خود را به كار گرفته و پروردگار خويش را خشنود ساخته است.(45) با اين ديدگاه است كه حضرت على عليه السلام فقدان عقل را تيره بختى مىدانند (46) و جهل را بدترين مصيبت ها. (47)
4ـ فضايل دينى (الهياتى)
غير از آنچه گفته شد، مؤلفه ديگر سعادت از ديدگاه امام على عليه السلام فضايل الهياتى يا دينى است.
بدون هيچ ترديدى مهمترين فضيلت دينى خود ايمان دينى است. هر چند در تحليل دقيق ماهيت ايمان و يا متعلقهاى آن بحث و گفت و گوهاى بسيار هست، يك توافق عمومى درباره نقش بديلناپذير ايمان در سعادت انسان ميان مؤمنان وجود دارد. اميرالمؤمنين علىعليه السلام در اين باره مى گويند:
نجات و رستگارى انسان در گرو ايمان است (48) و با ايمان است كه آدمى به قله سعادت و اوج دانايى مىرسد (49) و از نگرانىها رها مىگردد. (50) يكى از بهترين تعبيرها درباره ايمان در قرآن كريم است؛ آن جا كه مىفرمايد: يا ايها الذين آمنوا هل ادلكم على تجارة تنجيكم من عذاب اليم. تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبيل الله باموالكم و انفسكم، ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون (51). اى كسانى كه ايمان آورده ايد، آيا شما را بر تجارتى راه نمايم كه شما را از عذابى دردناك مىرهاند؟ به خدا و فرستاده او بگرويد و در راه خدا با مال و جانتان جهاد كنيد. اين ـ اگر بدانيد ـ براى شما بهتر است. ايمان لازم است، اما كافى نيست. از سرمايه رستگارى بايد درست سود برد و استفاده صحيح از سرمايه ايمان، فراهم كردن زمينه شكوفايى آن در عرصه عمل است. بذر ايمان در صورتى مىبالد كه در بستر اعمال صالح برويد. خداوند مهربان كسانى را كه ميان ايمان و عمل صالح جمع مىكنند، از خسران و شقاوتى كه نوع انسان را تهديد مىكند، دور دانسته است.
والعصر ان الانسان لفى خسر الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات. (52) اميرالمؤمنين على عليه السلام در يك تحليل جامعه شناختى از جايگاه ايمان در سعادت يك جامعه، به اين نكته اشاره مىكنند كه فقدان ايمان در سطح اجتماعى علامت و نشانه جاهليت و گمراهى و شقاوت آنان است. جامعه جاهلى و نگونبخت، جامعه اى است كه «مردم آن از ايمان رويگردان شده، ستونهاى ايمان در آن فرو ريخته، نمادهاى ايمان ناشناخته مانده و راه ايمان بى رهرو است.» (53) هر گاه بنيادهاى معرفتى و عاطفى ايمان در فرد يا جامعه اى بلرزد، و نمادهاى ايمان انكار شود، اميدى به رستگارى آن فرد يا جامعه نيست.
در پرتو اين نگرش اصولى به سعادت انسان است كه امام على عليه السلام مىفرمايند:
ديندارى سعادت است (54) ، و برترين خواست انسان است (55) ، و تقوا چراغ راه رستگارى است (56) ، و عبوديت خداوند، پيروزى در مسابقه رستگارى است (57) ، و زهد بر خلاف ظاهرش كه رنج و سختى است، تجارتى سودمند و مايه سعادت است. (58) باز در پرتو توجه به نقش كليدى و اساسى ايمان است كه مىتوان عمق جملاتى از اين دست را دريافت: هيچ انسانى به بدبختى نمىافتد، مگر با در پيش گرفتن معصيت خداوند (59) و اصولا بدبختى در گرو عصيان انسان است همان طور كه خوشبختى در سايه ايمان مىآرمد.(60) اما از ديدگاه امام عليه السلام هسته اصلى سعادت انسان در همين ايمان نهفته است؛ زيرا در جهان بينى امام عليه السلام انسانها مبدأ و مصدرى الهى دارند و تنها در صورت يافتن ارتباط نزديك با او مىتوانند جوهر خود را باز يافته، به كمال و رستگارى برسند. اين ايمان كه موجب قرب به خداوند است، با آنچه ارسطو درباره تأمل در امور الهى مىگويد و آن را سعادت آدمى مىداند، متفاوت است. در تصويرى كه على عليه السلام از ايمان مىدهد، علاوه بر عقل تمام احساسات و عواطف و قواى وجودى انسان معطوف به خداوند است و آدمى تسليم محض او است. در پايان، دو نكته را يادآور مى شويم:
1ـ آنچه درباره سهم خيرات بيرونى، مانند ثروت و شهرت نيك، در سعادت انسان گفته آمد، بر گرفته از ظاهر اسناد سعادت به اين امور در روايات است؛ ولى ممكن است تحليلهاى ديگرى نيز باشد كه مثلا اسناد سعادت را به اين قبيل امور مقيد به قيدى بداند. بنا بر اين همه امور گفته شده، به شرط آنكه به ايمان يا فضيلت اخلاقى و يا فضيلت عقلى بينجامند، مىتوانند موصوف سعادت قرار گيرند، نه به طور كلى. همچنين ممكن است كسى بگويد اسناد سعادت به اين امور، از نوع اسناد چيزى به وسيله تحصيل آن است؛ مثلا با پول است كه مىتوان فضيلت بخشندگى را تصاحب كرد يا با پول است كه مىتوان آسودگى لازم را براى نظرپردازى داشت. بر اساس اين نظريه هر گاه ممكن باشد كه بدون اين چيزها آدمى بتواند فعاليت اخلاقى يا دينى داشته باشد، آنها ارزش آلى خود را از دست مىدهند.
ما البته ضمن توجه به اين احتمالها و بدون ورود در بحث و نقد آنها، با تكيه بر ظاهر روايات گمان مىكنيم كه خيرات بيرونى هم جزئى از سعادت هستند؛ ولى ارزش آنها با ارزش مؤلفه هاى ديگر برابر نيست. بنابراين روشن است كه در مقام تزاحم خيرات بيرونى با فضيلت اخلاقى يا دينى، آنچه البته بايد كنار نهاده شود، خيرات بيرونى است. اين نكته عيان است و نيازى به بيان تفصيلى ندارد. كيست كه ترديدى داشته باشد كه سيد الشهداء عليه السلام همان هنگام كه در رنج و اندوه فراوان در كربلا بود، نيكبختترين افراد بود؛ زيرا بيشترين بهره را از مؤلفههاى ديگر سعادت، يعنى فضيلت اخلاقى و دينى داشت.
2ـ از ميان مؤلفه هاى مختلف سعادت، خيرات بيرونى چندان در اختيار خود انسان نيست و به تعبير زيباى امام على عليه السلام بر حسب اتفاق فراهم مى آيد: الدنيا بالاتفاق و الاخرة بالاستحقاق (61) ؛ «دنيا برحسب اتفاق فراهم مىآيد، ولى آخرت بر اساس استحقاق آدمى است.» به نظر مىآيد كه با توجه به همين نقش اتفاقى و غير اختيارى بودن خيرات بيرونى در سعادت است كه اصولا در زبانهاى مختلف واژه مربوط به سعادت با مفهوم بخت گره خورده است مثلا در فارسى نيكبختى و در انگليسى happiness از ماده happen يعنى اتفاق افتادن است.
ولى به هر حال بيشتر مولفه هاى سعادت در اختيار خود انسان است؛ مانند فعاليتهاى اخلاقى و عقلى و دينى كه در حوزه تصميم فردى است.
اما يك نكته را نبايد فراموش كرد: در كلام امام على عليه السلام تأكيد فراوانى بر نقش عنصر غيبى در سعادت انسان شده است. تعبيرهاى مختلفى براى اين منظور در روايات است، ولى رايجترين آنها مفهوم توفيق است. امام على عليه السلام مىفرمايند: التوفيق قائد الصلاح . و التوفيق رأس سعادة. (62) توفيق يا امدادهاى غيبى ابرهاى رحمت خداوند است كه از درياى اخلاص و عمل صالح انسان بر مىخيزند و: زندگى انسان اگر مقرون حقجويى و حقيقتجويى و اخلاص و عمل و كوشش باشد، مورد حمايت حقيقت قرار مىگيرد... اين مطلب علاوه بر اينكه يك امر ايمانى است و از لوازم ايمان به تعليمات انبيا است، يك حقيقت تجربى و آزمايشى است؛ البته تجربه فردى . به اين صورت كه هركس [كه مىخواهد امداد غيبى را درك كند] لازم است در عمر خويش چنين كند، تا اثر لطف و عنايت پروردگار را در زندگى خود ببيند، و چقدر لذت بخش است، معامله با خدا و مشاهده آثار لطف او. (63)
محمد مهدى ابراهيمى نصر
--------------------------------------------------------------------------------
1) ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، طرح نو، ص .17
2)« inclusive end » تعبير «غايت» براى اين است كه سعادت يك غايت است؛ برترين و نهايىترين و كاملترين غايتى كه همگان در جستوجوى آنند.
3)« dominant end » از آنجا كه در طول تاريخ فلسفه اخلاق، تنها نامزد اصلى براى «غايت غالب» فعاليت عقلى يا نظرپردازى بوده ـ كه مورد تأييد فيلسوفان يونان بوده است ـ گاهى به جاى غايت غالب، غايت عقلى و يا بهطور سادهتر، نظريه عقلگرايانه سعادت، هم گفته شده است.
( 4 «. Hardi, The final Good in Aristotles Ethics p.299 »
5) البته در تعداد مؤلفههاى سعادت و نيز تعيين آنها، بين طرفداران تفسير «غايت جامع» اختلاف بسيارى وجود دارد.
6) ر.ك: سرچشمه ارزش از نظر ارسطو و كانت، كريستين كرسگارد، ترجمه محسن جوادى، ارغنون، شماره 16، تابستان 1379، ص 99ـ .111
7) تامسنگل كه مدافع تفسير غايت غالب است، مىگويد: «از ديدگاه ارسطو تنها عنصر با ارزش، عقل آدمى است و تمام فعاليتهاى ديگر براى فراهمكردن فعاليت عقل ارزش دارند؛ چنانكه خوردن و آشاميدن و ساير قواى آدمى براى انديشيدن است. انجام اعمال اخلاقى نيز براى فراهم كردن زمينه فعاليت خاص عقل، يعنى تأمل و نظرپردازى است.» ر.ك:« Thomas Nagel, Aristotle on Eudaimonia P.13 »
8) كسانى مانند لوئىاشتراوس و ماجد فخرى، فارابى را مدافع تفسير «غايت غالب» مىدانند؛ ولى گروهى به استناد اهتمام او به سياست كه مقولهاى عملى است، وى را مدافع تفسير جامع ديدهاند. ر.ك:« .59ـ Miriam Galstom, politics and the Excellence. Princeton, 1990 , P.55 »
« . External Goods ( 9 »
10) ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، طرح نو، ص .34
11) غرر الحكم و دررالكلم، فصل اول، بند .1699
12) همان، فصل 27، بند اول.
13) مجلسى،
14) غرر الحكم و دررالكلم، فصل 79، بند .33
15) همان، فصل اول، بند .1356
16) نهجالبلاغه، حكمت .163
17) ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص .46
18) همان، ص .66
19) براى فهرستى از اين فضيلتها، ر.ك: كاپلستون، تاريخ فلسفه يونان، ترجمه دكتر مجتبوى، انتشارات سروش، ص .389
20)« Theological virtues »اين واژه بعدها رواج يافت و در آثار نويسندگان مسلمان هم مورد استفاده قرار گرفت، مثلا مؤلف كتاب نظريه فضيلت غزالى، يكى از انواع فضايل را در ديدگاه وى همان فضايل دينى يا الهياتى مىآورد. ر.ك:« . s Theory of virtue, state university of NewYork P.77' Sherif.Mohamed, Ghazali »
21) ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص .168
22) ر.ك: همان، ص .172
23) ر.ك: مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج 16، ص .440
24) نهجالبلاغه، نامه .47
25) براى آگاهى دقيقتر از مفاد اين پرسش و پاسخ، ر.ك: مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 16، ص 435ـ .438
26) نهجالبلاغه، خطبه .87
27) نهجالبلاغه، حكمت، .82
28) نهجالبلاغه، خطبه .191
29) غررالحكم و دررالكلم، فصل اول، بندهاى 270 و .271
30) مفردات راغب، ماده صدق.
31) نهجالبلاغه، خطبه .86
32) غررالحكم و دررالكلم، فصل 18، بند .42
33) پيشين، فصل 8، بند .9
34) الحسد ينكر العيش، ثمرة الحسد شقاء الدنيا والاخرة.
35) من كثر حرصه كثر شقائه.
36) الشقى من اغتر بحاله و انخدع لغرور اماله. (غرر الحكم و دررالكلم، فصل اول، بند 1823)
37)« contemplation » معمولا اين واژه به تأمل و يا نظرپردازى ترجمه مىشود.
38) برهان كاركرد« ( ergon Argument ) »ارسطو در فلسفه اخلاق معروف است. وى مىخواهد براساس كاركرد آدمى، ماهيت سعادت وى را دريابد. ر.ك: ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص 30ـ .34
39) ارسطو، اخلاق نيكوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى، ص .395
40) ابوعلى سينا، معراجنامه، تصحيح نجيب مايل هروى، انتشارات آستان قدس رضوى، ص .94
41) العلم اعلى فوز. (غررالحكم و دررالكلم، فصل اول، بند 781).
42) العلم افضل قنية. (همان، فصل اول، بند 862).
43) لا غنى كالعقل. (همان، فصل 86، بند 38).
44) زيادة العقل تنجى. (همان، فصل 37، بند 40).
45) نهجالبلاغه، خطبه .220 براى توضيح اين مضمون ر.ك: مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 16، ص 420ـ .427
46) فقد العقل شقاء.(غررالحكم و دررالكلم، فصل 59، بند 7).
47) لا مصيبة اشد منالجهل.(همان، فصل 86، بند 236)
48) لانجاة لمن لا ايمان له. (همان، فصل86، بند344)
49) بالايمان يرتقى الى ذروة السعادة و نهاية الحبور. (همان، فصل18، بند145)
50) الايمان امن (همان، فصل اول، بند9)
51) صف، آيه 10 ـ .11
52) عصر، آيه 1 ـ .3
53) نهج البلاغه، خطبه دوم.
54) الدين حبور. (غرر الحكم و دررالكلم، فصل اول، بند 88)
55) الدين افضل مطلوب .(همان، بند 375)
56) الورع مصباح نجاحهمان، بند 800)
57) العبادة فوز (همان، بند 86)
58) الزهد متجر رابح. (همان، بند 920)
59) لايشقى امرء الا بمعصية الله.(همان، فصل 86، بند 411)
60) النجاة مع الايمان (همان، فصل اول، بند 941)
61) غررالحكم، فصل اول، بندهاى 286 و .287
62) همان، فصل اول، بندهاى 348 و .908
63) مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 3، ص .348
