انسانها به لحاظ برخورداری از قوه عقل و خردورزی دارای درجات گوناگونی هستند اما بهترین معیار برای سنجش خرد و استفاده مطلوب از عقل را می توان در کلام گهربار امام رضا (علیه السلام) جستجو کرد.

جایگاه عقل در کلام امام رضا(علیه السلام)
امام رضا(علیه السلام) در کلامی زیبا عقل را هدیه و نعمتی از جانب خداوند به مردم بر شمرده و آن را عنایت و فضلی از خداوند می داند. امام (علیه السلام) در این باره می فرماید: « العقل حباء من الله و الادب کلفه فمن تکلف الادب قدر علیه و من تکلف العقل لم یزدد بذلک الا جهلا». عقل، عطیه و بخششی است از جانب خدا و ادب داشتن، تحمل یک مشقت است و هر کس با زحمت ادب را نگهدارد، قادر بر آن می شود، اما هر که به زحمت بخواهد عقل را به دست آورد جز برجهل او افزوده نمی شود. (1)
همچنین امام رضا (علیه السلام) درباره اهمیت ونقش عقل در زندگی مردم عقل را دوست آدمی دانسته می فرماید: صدیق کل امرء عقله و عدوه جهله؛ دوست هر انسانی عقل او است و دشمن هر انسانی جهل او است. (2) و در بیانی حکیمانه مردمداری را از نشانه های انسان عاقل برشمرده و می فرماید: التودد الی الناس نصف العقل؛ اظهار دوستی و محبت با مردم نیمی از عقل است. (3)
معیارهایی برای انسان عاقل
از نطر امام رضا (علیه السلام) عاقل کسی است که در تمام عمر خود به دنبال کسب معرفت و آموختن است و گمنامی برای او بسیار گواراتر است تا شهرت و هیچ کس را نبیند جز این‌که بگوید او از من بهتر و پرهیزگارتر است و هر گاه آن کسی را ببیند که بهتر و پرهیزگارتر است در برابرش تواضع کند تا به وى ملحق شود. از این رو در کلامی ارزشمند می فرماید: لا یتـم عقل امـرء مسلـم حتـى تکون فیه عشر خصـال : الخیــر منـه مـامــول. و الشر منه مامـون. یستکثر قلیل الخیر من غیره, و یستقل کثیر الخیر مـن نفسه. لا یسام من طلب الخـوائج الیه, و لا یمل مـن طلب العلـم طول دهره. الفقرفى الله احب الیه من الغنى و الذل فى الله احب الیه مـن العز فى عدوه. و الخمـول اشهى الیه من الشهره.
ثـم قال (علیه السلام) العاشره و ما العاشره؟ قیل له: ما هى؟ قال(علیه السلام): لایرى احدا الا قال: هو خیر منى و اتقى.(4)
عقل شخص مسلمـان تمـام نیست, مگر ایـن که ده خصلت را دارا بـاشـد: از او امید خیر باشد، از بدى او در امان باشند،خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد،بسیار خود را اندک شمارد،هـر چه حـاجت از او خـواهنـد دلتنگ نشـود، در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود،فقـر در راه خـدایـش از تـوانگـرى محبـوبتـر بـاشــد، خـوارى در راه خـدایـش از عزت بـا دشمنـش محبـوبتـر بـاشــد، گمنـامـى را از پـر نـامـى خـواهـانتـر بـاشـد و سپس فـرمـود: دهمى چیست و چیست دهمى ؟ به او گفته شـد: چیست؟ فـرمـود: احـدى را ننگـرد جز ایـن که بگـویـد او از مـن بهتـر و پـرهیز کـارتـــر است.
معیارهایی برای انسان نادان
آن حضرت(علیه السلام) در بیان مشخصات آدمهای نادان فرمودند: نادان، دلبسته به چیزی است که او را از خدا باز می دارد. (5) در حقیقت از نظر آن امام(علیه السلام) نادان کسی است که نتواند میان خود و خدا و خود و خلق روابطی مناسب و درست براساس نظام احسن ایجاد کند.امام رضا (علیه السلام) همچنین برای رعایت اخلاق عمل قابل ستایش فرد می فرماید: نگاه کن به کسی که از تو در قدرت پائین تر است و نگاه نکن به کسی که بالاتر از تو است، این عمل برای تو شایسته تر است و بیشتر سزاوار افزایش نعمت می شوی، بدان که عمل دائم کم با یقین و بینش، در نزد خدا بهتر است از عمل زیاد بدون یقین و با کوشش، بدان ورع و پرهیزگاری سودمندتر از ترک کارهای حرام و خودداری از آزار مؤمنین نیست و هیچ زندگی گواراتر از اخلاق خوب نیست و مالی سودمندتر از قناعت و نادانی ای زیان دارتر از خودپسندی نیست. (6)

پانوشتها:
1. بحارالانوار، ج78، ص342
2. اصول کافی، جلد1، صفحه11
3. بحارالانوار جلد17، صفحه288
4. تحف العقول , 443
5. بحارالانوار جلد17؛ و نیز جلد2، صفحه288
6. بحارالانوار، جلد17، صفحه 296
 
منبع : قدس انلاین
قدس آنلاین/ پورافضلی:

نوشتن دیدگاه